O‘zbekiston tarixi

Xiva xonligi. Manbalarda ko‘rsatilishicha, XIX asr birinchi yarmida Xiva xonligining 
hududi 19 ming kvadrat milni tashkil etgan. Xonlik janubda Eron bilan, sharqda Buxoro amirligi, 
g‘arbda Kaspiy dengizi, shimolda qozoq juzlari bilan chegaradosh edi. Suvsiz cheksiz Qoraqum, 
Qizilqum sahrolari Xiva xonligini hududiy jihatdan boshqa mamlakatlardan ajratib qo‘ygan edi. 
Quyi Amudaryo bo‘yi Xiva xonligining markaziy qismini tashkil etardi. Amudaryo sohillarida 
joylashgan Xiva, Urganch, Qiyot, Qo‘na-Urganch, Xazorasp, Qo‘ng‘irot, Xo‘jayli, Kurdar 
(Xozirgi Chimboy) shaharlari xonlikning yirik shaharlari edi. O‘rta Osiyoning eng boy savdo 
markazlaridan biri bo‘lgan Xiva shahri xonlikning poytaxti hisoblanardi. Shahar ikki qismdan 
Ichan qal’a (shaharning ichki qismi) va Dishon qal’a (shaharning tashqi qismi)dan iborat edi. 
Ichan qal’ada xon qarorgohi va harami, 17ta masjid, 22ta madrasa, karvonsaroy va bozor 
joylashgan bo‘lib ular asosan, X1X asrda barpo etiladi. 1842 yilda Dishon qal’a qurilib, devor 
bilan o‘rab olinadi. Dishon qal’ada hunarmandlar, savdogardar, mardikorlar, qisman dehqonlar 
ham istiqomat qilganlar.
Xiva xonligida taxminan 800 mingga yaqin kishi yashardi. Aholining ko‘pchilik qismi 
o‘zbeklar bo‘lib, ulardan eng kuchli va ko‘p sonlilari qo‘ng‘irot, nayman, qiyot, uyg‘ur, nukuz, 
qangli, xitoy, qipchoq qabilalari edi. O‘zbek qabilalari asosan Amudaryo tarmoq yoygan 
qismida, kanal bo‘ylarida joylashgan edi.
Aholining anchagina qismini (taxminan 1/4 qismi) turkmanlar tashkil etardi. Turkmanlar 
qadimgi o‘g‘izlarning avlodlari bo‘lib, forscha gaplashuvchi mahalliy xalqlar, o‘zbeklar bilan 
qorishib ketgan edi.
Qoraqalpoqlar yashaydigan Amudaryoning quyi xavzasi va Orol degizining janubiy 
qirg‘oqlari Xiva xonligi tasarrufida edi. Qoraqalpoqlar bu hududdagi sho‘rxok erlarni qancha 
mashaqqatlar bilan o‘zlashtirib tirikchilik qilardi. Dehqonchilik, chorvachilik, baliqchilik, 
ovchilik qoraqalpoqlarning asosiy mashg‘uloti edi. 
Xonlikning shimoliy qismida qozoqlar yashardi. Shuningdek, xonlikda qisman forslar, 
arablar va boshqalar ham yashagan. 
Muhammad Rahim I (1806-1825 yillar) davrida xonlikdagi o‘zaro urushlar biroz tinchidi, 
xonlikni birlashtirish nihoyasiga etdi. Qoraqalpoqlar hamda turkmanlarning chavdor qabilalari 
ham bo‘ysundirildi. Mamlakatda o‘tkazilgan soliq islohoti, bojxona joriy etilishi, oltin pul zarb 
etilishi xo‘jalik ishlariga o‘zining ijobiy ta’sirini ko‘rsatdi. O‘z vaqtida yig‘ib olingan soliqlar 
xonlik daromadini oshirdi.
O‘rta Osiyodagi qo‘shni davlatlar singari Xiva xonligi ham monarxiya tipidagi davlat edi. 
Davlat tuzimi Buxoro amirligiga o‘xshardi. Oliy xokimiyat xon qo‘lida bo‘lib, uning huquqi 
chegaralanmagan - hokimi mutlaq edi. Xiva xonligida qulchilik rasmiy jihatdan hamon mavjud 
edi. Dishon qal’ada qul bozori bo‘lib, sotilguncha qullarni ushlab turuvchi maxsus bino mavjud 
edi. Qul savdosi ayrim toifadagi odamlar uchun daromadli edi, qul sotish bilan ko‘proq 
turkmanlar shug‘ullanardi. Ular Eron, Afg‘oniston, Badaxshonga xujum qilib, qishloq aholisini 
qul qilar, bozorda sotardi. 
Xonlikda eng nufuzli lavozim bosh vazir yoki qushbegi bo‘lib, u soliqlarni to‘plash va 
xonning topshiriqlarini bajarish bilan shug‘ullangan. 
Saroyda Otaliq, Rais, Qozi kalon, Shayxulislom, Mirobboshi, Mirshabboshi, To‘pchiboshi, 
Yasovulboshi kabi amaldorlar xon xizmatida bo‘lardi. Devonbegi xon devonini boshqarardi. 
Xazinachi xonlikning kirim va chiqim hamda sarf-xarajatlarini yuritar, bu haqda xon yoki 
bosh vazirga hisob berar edi. 
Ma’muriy hududiy jihatdan Xiva xonligi Xozarasp, Gurlan, Xonqa, Ko‘na-Urganch, 
Qo‘shko‘prik, Pitnak, G‘azovot, Qiyot, Shoxabboz, Shavot, Toshhovuz, Ambor-manok, 
Urganch, Xo‘jayli, To‘manoy, Qo‘ng‘irot kabi beklik yoki viloyatlarga bo‘lingan. Bekliklarni 
xon tomonidan tayinlangan beklar, noibliklarni noiblar idora qilgan. Bek va noiblar huzurida, 
ularga xizmat qiluvchi ko‘pdan-ko‘p amaldorlar bo‘lgan. 

---

Xiva shahri shaxsan xonning va bosh vazirning izmida bo‘lgan. Shahar ichki tartiblari va 
osoyishtaligi mirshabboshi, jinoiy ishlarni ko‘rish va jazo tayinlash shahar qozisi, poytaxtni 
tasodifiy xujumlardan himoyalash To‘pchiboshi va Ichan-qal’a, Dishon-qal’a qutlovi 
(komentanti) zimmasida bo‘lgan. 
Xon qo‘shinlari Buxoro qo‘shinlari kabi qilich, o‘q-yoy, nayza bilan qurollangan. 
Ozchilik askarlarda pilta miltiqlar ham bo‘lardi, oz miqdorda to‘plar ham bor edi.