O‘zbekiston tarixi (XIX asrning ikkinchI yARmI – XX asr boshlari)

Samar-
qand shahrida Mahmudxo‘ja Behbudiy rahbarli-
gida tashkil etildi. Bu truppada namoyish etilgan ilk 
asar ham uning 
«Padarkush» pyesasi edi. O‘zbek 
milliy teatri shakllanishi va rivojlanishida ulug‘ 
ma’rifatparvar Abdulla Avloniy va jadidlar harakati-
ning atoqli namoyandasi Hamza Hakimzoda Niyoziy 
katta xizmat qildilar. 
1914-yil boshlarida Abdulla 
Avloniy Toshkent shahrida «Turon» nomidagi teatr 
truppasini tashkil etdi va u sahnalashtirgan birinchi 
asar ham 
«Padarkush» pyesasi bo‘ldi. 1915-yilda 
teatrning Turkiston shaharlari bo‘ylab gastrollari zo‘r 
muvaffaqiyat bilan o‘tdi.
1916-yil Qo‘qon shahrida Hamza rahbarligida 
havaskorlar teatri tashkil etildi. Unda namoyish etil-
gan birinchi spektakl Hamzaning «Zaharli hayot yo-
xud ishq qurbonlari» pyesasi bo‘ldi. Bu pyesa o‘zbek 
teat ri shakllanishida ham, o‘zbek dramaturgiyasi vu-
judga kelishida ham muhim ahamiyat kasb etdi. Te-
atr chuqur mazmunli, ijtimoiy ahamiyatga molik ho-
Jadid teatrining
vujudga kelishi
Hamza Hakimzoda
Niyoziy
Abdulla Avloniy

---

147
disaga aylandi. 1916-yildan hozirgi Milliy teatr asoschisi Mannon Uyg‘ur 
va o‘zbek teatrining birinchi aktrisasi Ma’suma Qoriyeva san’atga ilk qa-
damini tashladi. Shu tariqa asta-sekin Andijonda, Xivada, Buxoroda ham 
dastlabki milliy teatrlar tashkil topa boshladi. Buxoro shahridagi teatr ning 
tashkil etilishida Mannon Uyg‘urning xizmatlari beqiyos edi.
Teatrlarda katta ijtimoiy va axloqiy muammolarga daxldor mavzular 
sahnalashtirildi. Ularda adolatsizlik, yovuzlik, zulmni qoralovchi g‘oyalar, 
tomoshabinlarda e’tiroz va norozilik hissini qo‘zg‘atuvchi spektakllar 
namo yish etildi. O‘zbek teatri – o‘zbek milliy madaniyatining ajralmas 
qismiga aylandi. Teatr spektakllari, o‘ziga xos va iste’dodli aktyorlar ijrosi 
o‘zbek xalqining bitmas-tuganmas ijodiy imkoniyat larini namoyish etdi.
Xudoybergan Devonov 1878-yilda tug‘ilgan. Bolaligidan bilimga 
chanqoqligi va ijodiy iste’dodi bilan ajralib turgan. U arab, fors va rus 
tillarini o‘rgangan. Qiziquvchan o‘smir nemis tilini o‘rgana boshlagan va 
bu kelgusida uning taqdirini belgilab bergan.
Gap shundaki, XIX asr oxirida Xorazmning o‘sha paytdagi hukm-
dori Muhammad Rahimxon II nemis-mennonitlarning bir necha oilasiga
o‘lkada yashashiga ruxsat bergan. Ularning eng yoshi ulug‘i Vilgelm Pen-
ner yoki mahalliy odamlarning tili bilan Panor buvada qiziquvchan Xu-
doybergan bi rinchi marta fotoapparatni ko‘rgan va undan foydalanishga 
ruxsat so‘ragan. Keyinchalik Panor buva shogir-
dining muvaffaqiyatlaridan xursand bo‘lib, unga 
fotoapparatni sovg‘a qilgan.
Shunday qilib, 1903-yilda Xudoybergan 
Devonov Xivaning minoralari va hamyurtla-
rini suratga ola boshlagan. Avvaliga bu diniy 
ulamolar ning qattiq qarshiligiga uchragan. Biroq 
fotosuratchini har qanday yangilikka qiziqqan 
Muhammad Rahimxon II o‘z himoyasiga olgan. 
U nafaqat xon, balki iste’dodli shoir va bastakor 
sifatida tarixda qolgan. Hukmdor Xudoybergan-
ga o‘zining suratini olishni buyurgan, keyin esa 
uni o‘z devoniga ishga taklif qilgan.
An’anaviy xalq og‘zaki 
musiqali asarlari asrlar 
davomida saqlanib keldi. Xalq musiqa san’atida 
terma, qo‘shiq, lapar, yalla, ashula keng tarqal-