"O‘zbekiston temir yo'llari" aj toshkent temir yo‘l muhandislari instituti

3/ Nazariy qism.
Temir yo‘l avtomatika, telemexanika va aloqa qurilmalarida uch faza tokli to‘g‘rilagichlar energiyasini istemolchilarini manba bilan taminlash uchun xizmat qiladi. Ko‘p turda tarqalgan to‘g‘rilagichlar bir yarim davrli yoki mostli sxema bo‘yicha yig‘iladi. To‘g‘rilagichlar ishini analiz qilganda, ventillar ideal volt–amper xarakteristikasiga egaligi malum bo‘ldi. To‘g‘rilagichlar ventillarida EYUK tomonidan 3 ta malumot manbasi tasir qiladi. Bu davrda tok qiymati rezistor yuklama (R_n) orqali potensiallari har–hilligi aniqlanadi.

1 – rasm. Uch fazali bir yarim davrli to‘g‘rilagich.
1–jadval

Asbob belgilari	multimetr		amper-metr		voltmetr		amper-metr		amper- metr
O‘zgartgich holati	U0	Uf		I0		Uobr		Id		IF
	V	V		A		V		A		A
4RH
3RH
2RH
1RH

1–rasm to‘g‘rilagichdagi kuchlanish, har bir malum ωt qiymat uchun, potensiallarni maksimal xilma–xilligi bir fazada EYUK maksimal oniy qiymat bo‘yicha aniqlanadi. Haqiqatan, ωt=t₁ o‘z ichiga e_a=0,75E_m; e_b=0,17E_m; e_c=–0,95E_m. Nuqta potensial yani “0” φ₀=0 deb hisoblaymiz va quyidagini olamiz: φ_a=0,75E; φ_b=–0,95E; φ_s=1,17E.

Bunday holatlarda VD3 ventili ochiq bo‘ladi, qolgan holatlarda yopiqdir. VD2 ochiq bo‘lganda kuchlanish nolga teng bo‘ladi, yani

VD2 va VD3 quyidagini tashkil etadi:


YUqorida keltirilgan qiymatlardan malum bo‘ldiki R_H orqali tok bir fazada EYUK maksimal oniy qiymati emas, aksincha musbat bilan aniqlanadi.
Berilgan sxemada dioddagi teskari kuchlanish quyidagiga teng:
U_tes= √ 2 √3 U₂= 2, 44U₂ = 2, 09 U₀
bu erda U₀ – kuchlanishni o‘zgarmas tashkil etuvchisi.
Dioddagi o‘rtacha tok to‘g‘rilangan toklan 3 marta kichik va quyidagiga tengdir:
I_d.sr.=I₀/3
Diodga tasir etuvchi tok ikkilamchi cho‘lg‘amga tasir etuvchi tokka teng bo‘ladi: I_t= I₂= 0, 587 I₀
Dioddan o‘tayotgan amplituda tok qiymati ikkilamchi cho‘lg‘am amplituda tok qiymatiga tengdir.
Sxema o‘rta va katta quvvatni to‘g‘rilash uchun ishlatilishi mumkin. O‘zakni majburiy magnitlashuvi va diodda sezilarli darajada teskari kuchlanishga ega bo‘lishi sxemani asosiy kamchiligi hisoblanadi. Uch fazali most sxemasi (2–rasm) transformator quvvat sarfini eng yaxshi koeffitsientiga, hamda diodlarda eng kam teskari kuchlanish va to‘g‘rilangan kuchlanishning katta pulsatsiya chastotasiga egadir. Sxema to‘g‘rilangan kuchlanish va quvvatlarda keng diapazonda qo‘llaniladi. Taminot manbasi chiqishida mumkin bo‘lgan pulsatsiya yuklama xarakteriga bog‘liqdir. Uch faza mostli sxemada doimiy to‘g‘rilangan kuchlanishni tashkil etuvchisini ikki va uch (bitta yarimdavrli) fazali to‘g‘rilagichlarni doimiy tashkil etuvchisi deb tasavvur qilish mumkin.
Uch faza mostli sxemada dioddagi teskari kuchlanish quyidagiga teng:
U_obr= √ 2 √3 U₂= 2, 44U₂ = 1,04 U₀
bu erda U₀–doimiy kuchlanish tashkil etuvchisi.
Diodning o‘rtacha toki to‘g‘rilangan kuchlanishdan 3 marta kam va quyidagini tashil etadi:
I_d.sr.= I₀/3
Dioddagi amaldagi tok ikkilamchi cho‘lg‘amdagi amaldagi tokka tengdir:
I_d= I₂= 0, 578I₀
Sxema o‘rta va katta quvvatli qurilmalarda ishlatiladi. Sxemada pulsatsiya koeffitsienti kichik bo‘lib, qo‘shimcha silliqlovchisiz ishlatilishi mumkin.



2–rasm. Uch fazali ko‘priksimon to‘g‘rilagich.
2–jadval

Asbob belgilari	multimetr		ampermetr		volt-metr		ampermetr		ampermetr
O‘zgartgich holati	U0	Uf		I0		Uobr		Id		IF
	V	V		A		V		A		A
4RH
3RH
2RH
1RH

4. MUSTAQIL TAYYORLANISH UCHUN
NAZAZARIY SAVOLLAR VA MASALALAR VARIANTLARI


1-variant
1. Avtomatika va telemexanika tizimlari to‘g‘risida umumiy ma’lumotlar. Temir yo‘l avtomatika va poezdlar harakatini boshqarish tizimlari.
2.1.1-masala. Uch fazali transformator 1.1-jadvalda keltirilgan ko’rsa-tkichlarga ega. Transformator cho’lg’ami “yulduz-yulduz” usulida ulangan. T-simon almashi shsxemasi ko’rsatkichlari (sxemani simmetrik deb hisoblan sinr = va х = ), ikkilamchi cho’lg’am qarshiligining haiqiqiy qiymati; yuklama quvvat koeffitsiyenti cosφ₂=0,8 da (yuklamaning induktiv tavsifi) transformator quvvati 0,25S_nom; 0,5S_nom; 0,75S_nom va S_nom qiymatlariga moskeluvchi FIK η qiymati; ΔU_nom kuchlanishning nominal o’zga-rishini aniqlang. η = f(β) vaU₂ = f(β) grafigini tuzing.
3. 3.2-masala. Uch fazali qisqa tutashuv rotorli asinxron dvigatеlning tеxnik ko’rsatkichlari 3.2-jadvalda ko’rsatilgan. Aylanish o’qining balandligi h, qutblar soni 2r, nominal yuklamadagi sirpanish s_nom, valdagi momеnt M_nom, boshlang’ich ishga tushirish M_p va maksimal M_max momеntlar, dvigatеl tarmoqdan istе'mol qiladigan quvvat P_1nom, nominal yuklamadagi jami isroflar ∑Р, stator cho’lg’amini “yulduzcha” va “uchburchak” usullarida ulanganda ta'minot manbaidagi oladigan nominal va ishga tushirish toklarini (I_1nom va I_i.t) aniqlash kеrak.