O‘zbekistonda avtomobilsozlik sanoatining rivojlanishi

6- Mavzu:Ikki taktli dizelning tuzulishi, ishlashi.

7- Mavzu:Dvigatelni havo bilan sovutish tizimining tuzulishi. Istiqbollari.
1-§. Sovitish tizimining vazifasi va turlari Motorda issiqlik energiyasidan yaxshiroq ibydalanish uchun uning silindrkiri, yonish kamerasi, porshenlari va boshqa detaliarining harorati eng qulay darajada boMishi (normal issiqlik rejiniini saqlash) lo/.iin. Motor ortiqcha qizisa, silindrlarga yonuvchi aralashma (yoki havo) kam kiradi, moy suyulib qovushoqligi kamayadi, aralashma uchqun bcrilmasdanoq yonadi, motor dctallari ortiqcha kcngayib, qadalib qoladi. Motor ortiqcha sovitilsa, moyning qovushoqligi ortadi, sifatii yonuvchi aralashma hosil boïmaydi va aralashma tola yonmaydi, yonilgï qisman tomchiga aylanib, karterga oqih tushib, moyni suyultiradi. Har ikkala holda ham motorning detallan tez yeyiladi, quvvati kamayadi va yonilgïning solishtirma sarfi ortadi. Sovitish tizimi motor detallarini sovituvchi mexanizm va asboblardan iborat bo‘lib, zamonaviy motorlar havo yoki suv bilan sovitiladi. Motor havo bilan sovitilganda har qaysi silindri alohida yasalib. silindr va kallak dcvorlari qovurg‘ali qilinadi. Silindrlar mashinaning harakati vaqtida uriladigan havo oqimi hilan (motosikllar) yoki, ko‘- pincha, ventilator hosil qiladigan havo oqimi bilan sovitiladi. Havo bilan sovitiladigan motorning radiatori, suv gïloflari, suv quvurlari boïmaydi, shuning uchun u ixcham va oddiy tuzilgan, unga texnik xizmat ko'rsatish oson. Motor yurgizib yuboriiishi bilan qiziydi, shu sababli kam yeyiladi, havoning issiq-sovuqligi motor ishiga kam ta’sir etadi, ammo venlilatorni harakatga keltirish uchun ko‘proq quvvat sarf boladi. Ko pchilik traktor va avtomobil motorlari suv bilan sovitiladi. Bunda silindr va kallak devorlari ikki qavat qilinib, ularning o'rtasida hosil bolgan bo'shliq (suv gïlofi) da sovituvchi suv aylanib yuradi. Motor suv bilan sovitilganda detallari ortiqcha qi/.imaydi. Silindr bilan porshen orasida ozroq tirqish qoldirish mumkin, bu esa moy sarfini kamayliradi. Suv qavali shovqinni izolatsiya qilishi sababli motorning snovqini kamroq eshitiladi. Suv bilan sovitish ti/imi, suvning aylanish usuliga qarab, termosifon va suvi majburün ayluntiriladigan tizimlarga hoïinadi. Havo oqimi silindrlar (5) ga (10.l-rasm) taqsimlovchi g‘ilof (/) va yo'naltiruvchi to‘siq — deflektorlar (4, 5, X) bilan yo‘naltiriladi. Ventilator (9) lasma bilan tirsakli valning shkividan harakatga keltiniadi. Ventilator daqiqasiga 4700—5100 marta aylanib, taqsimlovchi g‘ilofga 18—24 m/s tezlikda havo oqimini yo'naltiradi. Silindr va kallakning sovitish yu/asim oshirish uchun ular qovurg'ali qilingan. Yo'naltiruvehi to'siqlar havo oqimini silindrlar devoriga yaqinlashtirib, ularning yaxshiroq sovishiga imkon beradi. Shunday qilib, havo oqimi silindr va kallak qovurglalariga urilib, issiqni qisman olib ketadi. 10. l-rasm. Motorni havo bilan sovitish sxemasi: 7 •— taqsim lovchi g'ilof; 2 — m oy rudiatori; 3 — silindrlar; 4, 5 va 8 — deilckiorlnr; 6 — jalu/a; 7 — tortqi; 9 — ventilator Sovituvchi havoning chiqib ketadigan tomoniga har bir ;ilip,dr£a alohidajalu/alar (plastinalar) o‘rnaiilgan. Jalu/a (6) traktorchi .vtu:v«n jovdan boshqariladigan tortqi (7) ga biriklirilgan. Havo sovuq vaqtdu jaluzalarni qisman bcrkitib, issiqlikni kamroq tarqatish mumkin. Ventilator yo‘naltiradigan havo oqimi moy radiatori (2) ga ham ta’sir etadi. Ventilator tasmasi bo'shab kc*.sa, vcntilatorga havo kiradigan sim to‘r ifloslansa, silindr va kallak qovurg‘al?rining orasini chang bossa yoki traktor ortiqeha zo'riqib ishlasa, motor qizib ketadi. Motorning 5 6 7 qizish darajasi kallakka o'rnaulgan dalcliik (6.9-rasm, Kh orqali lovush signali va lampoehkali signalizalor bilan aniqlanadi. Katlak harorali 160— I75°C gacha qiziganda nazorat lampochka yonadi va signal chalinadi. Shuningdek. motor karteridagi moyning harorati ham moiorning qizish darajasini aniqlaydi. Moyning harorali 100— 105 C dan yuqori bolmasligi kvim. Bu csa inoy icrmometri bilan aniqlanadi. Termosifonii sovilish tizimida (10.2-rasrn, a) suv tizimidagi sovuq va issiq suvlarning solishlirma og'irligi farqi hisobiga aylanib yuradi. Motor ishlaganda silindrlarning suv g'ilofi (6) dagi suv isib, ziehligi kamayadi, shu sababli yuqorigi qisqa quvur (.5) orqali ko'tarilib, radiator (/) ga boradi. Radialorda ventilator (2) hosjl qilgan liavo oqimi la’sirida suvib. /ichligi ortadi va pastki qisqa quvur (7) orqali suv g‘ilofga kirib, issiq suvni yuqoriga ko'taradi. Bunday sovitish lizimi boMgan motor yurgizib yuborilganidan kcyin tezroq qiziydi, sovituvchi suvning harakat lezligi motorning vuklanishiga bog‘liq, ya'ni yukhmish qancha ko'p bo‘lsa, suv shuncha ko‘p isib, tezroq harakat qiladi Lekin suv nisbatan sekin harakat qilganligi sababli. sovitish tizimning sig'imi kallaroq bo‘ladi. Natijada motorning vazni ortadi va suv sathi kanaysa (yuqorigi qisqa quvur va radiatordagi suv oqimi uzilsa), motor sovitilmaydi. Termosifon sovitish lizimi traklorlarning yurgizib yuborish motorlaridagina qollaniladi. Suvi majburan axlantiriladigan sovitish tizimi (10.2-rasm. b) ko'pchilik traktor va avtoniobil motorlarida qollanilib, suv marka/dan qochirma nasos (/2) bilan haydaladi. Hu nasos radialorda r.ovigan suvni so'rib olib. silindrlarning suv g'ilofiga haydavdi. g‘ilofda isigan 10.2-rasm- Suv hilan sovilish ti/imlarining sxemalari: a — termosifonii sovitish lizimi; b — suvi majburan aylanliriladigan sovitish tizimlari: / - radiator: 2 — ventilator: 3 parda: 4 — trubka; 5 — yuqorigi qisqa quvur; 6 — suv g'ilofi: 7 — pastki kaita quvur; A’ — bug -havo klapani; V-- term osfat; 10 — term om etr; I I - taqsimla.sh kanali; 12 — suv nasosi; 13 — truhka SLiv c s í* bosim bilan yuqorigi qisqa quvur orqali radiatorga kiradi. Suv majhuriy ravishda tez harakal qilganligi sababli blokning g'ilofidaui issiq suv bilan radiatordagi sovitilgan suvning harorati l'aqat 5— 10 ( larq qiladi. Motorning tirsakli vali qaneha te/, aylansa, nasos bilan Ventilator ham shuncha tez harakal qiüb, motor jadal sovililadi. Motor oniqeha sovib ketmasligi uchun radiatorning oíd tomoni jaluza yoki parda (.?) bilan tolsiladi va yuqorigi qisqa quvurga termostat (9) o'matiladi. Motor yetarli qiziguneha termostat suvni radiatorga o'tkuzmasdan, trubka (13) orqali nasosga qaylaradi. Agar radiatorning tepasiga uchi doim ochiq turadigan trubka (4, o'rnalilib. undan suv huglari atmosferaga chiqaversa, ochiq sovitish tizimi deyiladi. Agar sovitish tizimi inaxsus bug‘-havo klapani (8) bilan atmosferadan ajratib qo‘yilsa, yopiq sovitish tizimi deyiladi. Yopiq sovitish ti/.imida bosim atmosfera bosimidan ortganda hug‘ klapani ochilib, qisman bug‘ni tashqariga chiqaradi, bosim atmosfera bosimidan kamayganda havo klapani ochilib. tizimga lashqaridan havo kiritadi. Yopiq tizimda suvning bug'lanishi, demak, sarfi hain kam bo'ladi, ti/imda quyqa oz hosil boladi, shu sababli bundav ti/im ko'p qollaniladi. Motorning kuchliroq qiziydigan qismlarini jadal sovitish uchun suv silindrlar blokining yuqorigi qismiga suv taqsimlash kanali (//) orqali yo'naltiriladi. Sovitish tizimidagi suvning havorali Iraktoryoki avtomobil asboblari taxtasiga o'rnatilgan termornetr ( 10) ga qarab ku/atib bonladi. Sovitish tizimidagi suvning harorati 80—9l)u( ’ chamasida bo'lishi kerak.
Radiator (10.3-rasm, a) yuqorigi bak ( /), pastki bak (ó) va o‘zak (.5) dan iborat bo‘lib, suvning issig‘ini trubkalar devori orqali havoga tarqatib ‘vuvm sovitadi. 0 ‘zakbir necha qator je/, quvur va plastinalardai: y;".ki!adi Trubkalar qirqimi yumaioq >oki choViqroq 110.3-rasm, b) bo'laii: ■ v -1, sirtini oshirish va trubkalar mustahkamroq bolishi uchun ulargd \upL,¿> jez plastinalar (8) kirgizilib kavshariab qo'yiladi. Ba'zan har qaysi trubkaga qovurg'ali jez lenta (9) o‘raiadi (10.3-rasm, <>)• Lenta trubkali radiatorning (10.3-rasm. d) sovituvehi sirti kattaroq boladi. Radiator o‘zagi baklarga boltlar bilan mahkarnlanadi yoki kavsharlanadi Radiatorning suv quyiladigan boyliqin < Ti h i '¡. ^erkitliüdi. Pastki bakida suv bo‘shatib olinadigati kram (4) boi. Yuqorigi (7) va e 1 0 .3 -ra sm . R ad iator va uning truhkalari: a — radiator; b — cho 'zin ch o q q irqim li, d — Icntuli, e — qovurg'ali je/, lem a o*raigan iru b k a 'a r; / — vuqorigi bak, — tiqin; 3 - o'zak: 4 — bo'shalib olish jo 'm ra g i; 5 — pastki kalia quvur; 6 — pastki bak; 7 — yuqorigi kalla q u vur; ). Havo kiapani (2) ning kuchsiz pruiinasi (3) atmosfera bosimi la'siridan ochilib. quvurcha (4) orqali tashqaridan havo kiradi ( i().4-rasin, a). Bu klapan yuqorigi bakdagi bosim atmosfera bosimidan 0,01—0,04 MPa kamayganda ochiladi. Ventilator ( 10.5-rasm) havo oqirni hosil qiladi. Ventilator gupchak (2) ga mahkamlangan to‘rtta yoki oltita parrak ( /) dan iborat. Gupchak suv nasosi korpusi ( 7) ga o’rnatilib, ikkita sharikii podshipnikda aylanadi. Gupchak shkivi hitta yoki ikkita ponasimon qirqimii tasma (J) bilan ayiantiriladi. Ventilator tasmasi kronshteyn (9) ga o'rnati'gan laranglovchi rolik ( Kf) ni burib yoki ventilator shkivi o'rnatilgan kronshlcynni ko'tarib taranglanadi. Ko‘pincha ventilator va generator bir tasma bilan tirsakli valdan harakatga keltirilib, tasma generatorm burib qo‘yish bilan taranglanadi. Suv nasosi sovitish tizimida suvni majburan harakatga kdtiradi. Traktor va avtomohil motorlarida. asosan, markazdan qochirma tipdagi 10.4-ra.sm. Bug'-havo klapanli radiator tiqini: a - lashqaridai: havo kirishi; b - laslujariga bug1 chiq ishi; /— bug' klapani; 2 - Ikivo klapani; 3 — kuchsi/ prujina; 4 — quvurcha; 5 — kuchli prujina suv nasosi qollaniladi. Suv nasosi (10.6-rasni) moiorning blok-karieri (

8- Mavzu: Dvigatel karterini shamollatishning zaruriyati, turlari, ishlashi. Karter shamollatish klapanining ishlash printsipi. Dvigatel karterining shamollatish tizimi: qurilma, ishlash printsipi, asosiy nosozliklar. Karter shamollatish tizimining qurilmasi va ishlash printsipi

•