O‘zbekistonda demokratik, fuqarolik jamiyati asoslarining shakllanishi, amalga oshirilgan siyosiy islohotlar Reja

Pul islohotining o’tkazilishi. O’zbekiston davlat mustaqilligini qo’lga kiritib, o’zining milliy valyutasini muomalag kiritishga kirishdi. Biroq bu jarayon uchun ma’lum vaqt, tajriba kerak edi. Shu bois O’zbekiston 1991-1993 yillarda sobiq ittifoqdan qolgan rubl zonasida bo’lib turdi. Ammo sovetlardan keyingi makonda yalpi ichki mahsulot ishlab chiqarishning keskin pasayishi natijasida rublning qadri ham shunga mos ravishda tushib bordi. O’zbekiston muomalaga yangi milliy valyuta kiritish ishiga jiddiy kirishdi. Uning kursi oldin muomalada bo’lib kelgan rublga tenglashtirilgan edi. O’zbekiston rahbariyati so’m-kuponlar asosida zarur tajriba orttirdi, haqiqiy milliy valyutani joriy qilish tadbirlarini ko’rdi.
Iqtisodiy islohotlar borasida qo’yilgan muhim qadamlardan biri – 1994 yil 1 iyuldan milliy valyutamiz – so’mning muomalaga kiritilishi bo’ldi. Bu tadbir katta siyosiy ahamiyatga, e’tiborga molikdir, chunki, o’z milliy valyutasiga ega bo’lmagan davlat chinakam mustaqil bo’la olmaydi. Respublika hukumati milliy valyuta qadrini mustahkamlash, uning erkin aylanishini ta’minlash choralarini amalga oshirib bordi.Muomalagi 1994 yilda 1, 3, 5, 10, 25, 50, 100 so’mlik, 1997 yildan 200 so’mlik, 2000 yildan 500 so’mlik, 2001 yildan 1000 so’mlik, 2013 yildan 5000 so’mlik, 2017 yildan 10000 va 50000 so’mlik, 2019 yil 100000 so’mlik banknotlar chiqarildi.

1. 
   Mustaqil O’zbekiston iqtisodiyotining barqarorlashuvi va taraqqiyoti.
   

Bozor infratuzilmasining shakllanishi, qishloq xo’jaligidagi islohotlar, uning vazifalari va yo’nalishlari. Bozor iqtisodiyotiga bosqichma-bosqich o’tish bozorning ko’p bo’g’inli infratuzilmasini yaratishni talab qiladi. Chunki muayyan infratuzilmaga ega bo’lmasdan bozor mexanizmlari to’liq ishlay olmaydi. O’tish davrida bozor infratuzilmasini shakllantirish va kengaytirish borasida ko’plab amaliy tadbirlar amalga oshirildi.
Bozor infratuzilmasi deganda bozor munosabatlarini shakllantirish va ularni samarali yuritishga xizmat qiluvchi muassasa, tashkilot va korxonalar majmuasi tushuniladi.

Islohotlar davrida respublikamizda bozor munosabatlarini shakllantirish va rivojlantirishga xizmat qiluvchi infratuzilmaning asosiy bo’g’inlari – turli muassasalar, tashkilotlar va korxonalar majmuasi vujudga keldi. Avvalambor, ishlab chiqarishga xizmat qiluvchi – transport, aloqa, suv va energetika ta’minoti, yo’l va ombor xo’jaligi tuzilmalari yaratildi.

Tovar va xomashyo bozorida xizmat qiluvchi – tovarlar va xomashyo birjalari, biznes inkubator, auditorlik va konsalting firmalari, ko’plab savdo uylari, auksionlar, tijoratchilik idoralari, reklama firmalari, savdo-sotiq va ularni nazorat qiluvchi davlat muassasalari tashkil etildi. Bu sohadagi dastlabki qadam – mahsulot yetkazib berishga majburiy davlat buyurtmasining tugatilishi bo’ldi. Davlat buyurtmasi tugatilgach, tovar resurslarini markazlashgan tartibda taqsimlashga mutasaddi ta’minot tashkilotlari ham tugatildi. Ularning o’rniga tovarlar bozorini shakllantiruvchi birjalar tizimi tashkil etildi. O’zbekistonda 1991 yilning avgustidan “O’zbekiston” respublika universal agrosanoat birjasi, “O’zulgurjibirjasavdo” – O’zbekistonda ulgurji va birja savdosi bo’yicha respublika davlat-aksiyadorlik uyushmasi (1994 yil mart), “Toshkent” respublika tovar-xomashyo birjasi (1994 yil 8 aprel) va boshqa birjalar faoliyat ko’rsatmoqda. 1992 yil 12 avgustda O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi “Birjalar va birja faoliyati to’g’risida” Qaror qabul qildi.
Bozor munosabatlarini rivojlantirishda axborot infratuzilmasi alohida ahamiyatga ega. Shu boisdan iqtisodiy faoliyat uchun zarur bo’lgan axborotlar, xabarlar va ma’lumotlarni to’plovchi, umumlashtiruvchi vositalar, firmalar vujudga keldi.
Xo’jalik yurituvchi subyektlarni moliya-kredit munosabatlariga xizmat qiluvchi infratuzilma – yangi bank tizimi, o’z-o’zini kreditlash idoralari, sug’urta kompaniyalari, soliq undirish idoralari, pul jamg’armalari yaratildi.
Respublikamizda tadbirkorlar va aholini ehtimoli bo’lgan turli zararlardan himoya qiluvchi sug’urta bozori vujudga keldi. Davlat ishtirokida bozor munosabatlariga xizmat qiluvchi “O’zbekinvest” (1994 yil 13 aprel), “O’zagrosug’urta” (1997 yil 25 fevral), “Kafolat” (1997 yil 14 mart) kabi uchta yirik sug’urta kompaniyasi tashkil etildi. Ko’plab xususiy sug’urta kompaniyalari, shuningdek, xorijiy mamlakatlar bilan hamkorlikda ishlaydigan qo’shma sug’urta kompaniyalari ham vujudga keldi. 2002 yilda sug’urta kompaniyalarining soni 28 taga yetdi, ular moliya bozorida mamlakatimiz fuqarolari va tashkilotlariga 150 turdan ortiq yo’nalish bo’yicha sug’urta xizmati ko’rsatmoqdalar. “Sug’urta faoliyati to’g’risida”gi qonunning qabul qilinishi (2002 yil 5 aprel), Prezideyent farmoni bilan 2002 yil 1 fevraldan boshlab sug’urta tashkilotlarining 3 yil muddatga daromad solig’idan ozod qilinishi mamlakatimizda sug’urta bozorini yanada erkinlashtirish va rivojlantirishga xizmat qilmoqda. Hozir sug’urta tashkilotlari aholiga, korxonalar va tashkilotlarga 40 dan ortiq turdagi sug’urta xizmati ko’rsatadi. Mamlakatimizda sug’urtaning majburiy va ixtiyoriy turlari bor. Respublikada majburiy sug’urta bilan faqat davlat-aksiyadorlik sug’urta tashkilotlari shug’ullanadi va ular majburiy sug’urtaning qishloq xo’jaligi korxonalari mol-mulki; fuqarolarning mol-mulki; yo’lovchilar; harbiy xizmatchilar; soliq xizmati xizmatchilari; uchuvchilar tarkibi; xavfli kasblar; fuqarolik mas’uliyati sug’urtasi turlarini amalga oshiradi.
Bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida ish bilan bandlik masalasi jiddiy muammoga aylandi. Negaki, iqtisodiy tizim o’zgarayotgan payta malakasiz kishilargagina emas, ma’lum ixtisosga ega bo’lgan xodimlarga ham talab cheklanadi, ishsizlar toifasi kengayadi. Bunday sharoitda ishsizlar sonining ko’payishiga yo’l qo’ymaslik tadbirlari ko’rildi. 1993 yildan O’zbekistonda Mehnat birjalari paydo bo’ldi. Respublika “Mehnat birjasi” va joylardagi 225 dan ortiq mehnat birjasini o’z ichiga oluvchi katta tarmoq barpo etildi. Harb ir tumanda mehnat birjasi tashkil etildi. Ishsizlarni ro’yxatga olish, ularni kasbini o’zgartirish mexanizmi yaratildi, ishsizlik bo’yicha nafaqa to’lash yo’lga qo’yildi. Yangi ish o’rinlarini tashkil etishga e’tibor berildi.
Iqtisodiy islohotlarning birinchi bosqichidayoq narxlar erkinlashtirildi. Bu jarayon ijtimoiy larzalarsiz o’tdi. Negaki, davlat turli kompetensiya jamg’armalari tuzdi, bolalar uchun nafaqalar joriy etdi, eng kam ish haqi, pensiya, nafaqalar va stipendiyalar muntazam sur’atda oshirib borildi.
Qishloq xo’jaligi O’zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining asosiy tarmoqlaridan biri hisoblanadi. Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi uchun foydalaniladigan yer mamlakat hududining 45 foizini egallaydi, aholining qariyb 50 foizi qishloq joylarda yashaydi.
Tarmoq suv va o’rmon xo’jaligi bilan birgalikda 3,6 mln kishining (umuman iqtisodiyotda band bo’lganlarning 27 foizi) bandligini va mamlakat yalpi ichki mahsulotining 32,4 foizini ta’minlaydi. Bundan tashqari, meva-sabzavot va chorvachilik mahsulotlarining katta ulushini yetishtiruvchi 4,7 mln dehqon xo’jaliklari egalari ham, garchi ular ko’pincha iqtisodiyotning boshqa tarmoqlarida band bo’lsalar ham, qishloq xo’jaligida band bo’lganlar deb hisoblanadi.
Qishloq xo’jaligi mahsulotlari eksporti O’zbekiston Respublikasiga jami holda qariyb 20-25% daromadlarni keltiradi. Agraroziq-ovqat mahsulotlarining 180 tadan ortiq turi jahonning 80 ta mamlakatiga eksport qilinadi, tovarlar eksporti umumiy hajmining 20 foizi ular ulushiga to’g’ri keladi.
Agrar islohotlarni izchil amalga oshirish quyidagi asosiy tendensiyalar va natijalarni ta’minladi.
1. Agrar sektorni barqaror rivojlantirish, qishloq xo’jaligi mahsulotlari yetishtirishning o’sishi.
2. Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi hatto uni qayta ishlash mahsulotlari hisobga olinmasdan mamlakat iqtisodiyoti tuzilmasida 32,4 foizni tashkil etadi, uning mahsulotlarini qayta ishlovchi tarmoqlar hisobga olinganda esa yalpi ichki mahsulotning qariyb 40 foizini tashkil etadi. Qishloq xo’jaligining har yilgi yalpi ichki mahsulot o’sishidagi to’g’ridan-to’g’ri ulushi o’rtacha 1,1 foizni (yoki butun o’sishning 13,5 foizini) tashkil etadi.
3. Ishlab chiqarishning o’sishi qishloq xo’jaligi ekinlarining amalda barcha turlari uchun xosdir. Meva-sabzavot mahsulotlari yetishtirish 1,5 baravar (o’rtacha yillik o’sish sur’ati 8,5%, go’sht-sut mahsulotlari – 1,4 baravar (6,7%), don – 8%ga (2,2%) o’sdi. Parrandachilik (yillik o’sish 12%) va baliqchilik (5,1 baravar) yuqori sur’atlarda rivojlandi, paxta xomashyosi yetishtirish esa ekin maydonlari qisqarishi hisobiga 16,2 foizga pasaydi.
Keyingi yillarda shakllangan qishloq xo’jaligi rivojlanishining maqbul tendensiyalariga qaramay, uni kengaytirishning mavjud salohiyati va zaxirasi o’sishiga to’sqinlik qilayotgan ayrim muammolar mavjud.
1. Cheklangan tabiiy va odam resurslaridan samarasiz foydalanish.
2. Iqtisodiyotning boshqa tarmoqlariga taqqoslaganda mehnat unumdorligi o’sishining sekinroq sur’ati. Buning ustiga O’zbekistonda qishloq xo’jaligi mehnatining unumdorligi qiyoslanadigan mamlakatlardagiga qaraganda – 4,7 baravar past.
3. Qishloq xo’jaligi mahsulotlarini saqlash, qayta ishlash va tashish uchun infratuzilma va logistika obyektlari yetishmasligi.
4. Aholi soni o’sib borayotgan bir sharoitda suv resurslarining yetishmasligi va suvdan nooqilona foydalanish.
5. Tuproqning sho’rlanganligi va eroziyasi ulushi yuqoriligi oqibatida ekin yerlari, yaylovlar, ozuqa yetishmasligi.
6. Qishloq xo’jaligining past unumdorligi.
7. Meva va sabzavotlarni saqlash va tashishdagi nobudgarchiliklar.
8. Qishloq xo’jaligida tadbirkorlikni rivojlantirish uchun yuqori boshqaruvchi to’siqlar mavjudligi.
9. Kadrlar tayyorlash markazlarini rivojlantirishning past darajasi.
Qishloq xo’jaligini rivojlantirish istiqbollari va tarkibiy qayta o’zgartirishlarni amalga oshirish:
O’rtacha muddatli istiqbolda (2019-2025 yillar)
1. Ekin maydonlarini yalpi xatlovdan o’tkazish va ball-bonitet bo’yicha ularning ma’lumotlar bazalarini davriy yangilash, ushbu ekin yerlarining umumfoydalaniladigan elektron bazasini yaratish va joriy etish.
2. Agrar sektorda yer uchastkalaridan oqilona foydalanishni tashkil etish uchun fuqarolar va yuridik shaxslarning qonuniy huquqlari amalga oshirilishi va himoya qilinishini ta’minlaydigan yer munosabatlarini isloh qilish.
3. Tuproqning ball-bonitetini, ichki va tashqi bozorlarda talab qilingan va eng hosildor qishloq xo’jaligi ekinlari uchun maydonlarni tanlashni hisobga olgan holda ekin maydonlarini joylashtirishni maqbullashtirish va tuzilmasini takomillashtirish.
4. Dukkakli, ozuqa, moyli ekinlarni va yong’oqlarning tuz va qurg’oqchilikka chidamli navlarini ekish tizimini joriy etish orqali foydalanilmaydigan sho’rlangan va lalmi yerlarni bosqichma-bosqich muomalaga qaytarish va ulardan samarali foydalanish.
5. Suv iste’moli sohasida bozor mexanizmlarini hamda O’zbekiston Respublikasi suv xo’jaligi obyektlaridan foydalanishda davlat-xususiy sheriklik prinsiplarini joriy etish.
6. Kanallar, sug’orish lotok tarmoqlari, gidrotexnik inshootlar, bosim quvurlari qurish va ularni rekonstruksiya qilish hisobiga irrigasiya tizimlarini rivojlantirish.
7. Qizilqumga tutashib ketgan ekin maydonlarini himoya qiladigan cho’l daraxtlari va butazorlar yaratish bo’yicha "Yashil qalqon" loyihasini amalga oshirish.
8. Shaxsiy yordamchi va dehqon xo’jaliklarini yuritishning ilg’or tajribasini yoyish, energiyaning muqobil manbalaridan foydalanilgan holda yengil konstruksiyali issiqxonalarni 0,02 gektargacha, kichik parrandachilik korxonalarini 100 bosh parrandaga, asalarichilik xo’jaliklarini 4-5 asalari oilasigacha yetkazib, boshqa yuqori samarali va daromadli ishlab chiqarishlarni tashkil etib hamda yetishtirilgan mahsulotlarni realizasiya qilishni tashkil etib mavjud yer uchastkalaridan samarali va oqilona foydalanish.
9. Qishloq xo’jaligi mahsulotlarini tabiiy ofatlardan sug’urta qilish tizimini takomillashtirish.
10. Qishloq xo’jaligi mahsulotlarini qat’iy ravishda pestisidlar, nitratlar va og’ir metallar tuzlari qoldiqlari mavjudligini tahlil qilish bo’yicha laboratoriyalarning xulosalari (sertifikati) asosida sotish tartibini joriy qilish.
11. Sifatning xalqaro standartlarini qabul qilish.
12. O’simlik mahsulotlarini saqlashning membran usuli texnologiyalarini joriy etish.
13. Yangi irrigasiya va drenaj infratuzilmalarini qurish va mavjudlarini yangilash.
14. Tabiiy mahsulotlarni sotish bo’yicha yirik agroklasterlar, tarmoqlar yaratish.
15. Qishloq xo’jaligi tarmoqlari uchun kadrlar tayyorlash va qayta tayyorlash tizimini takomillashtirish.
16. Lavlagi (ovqat va ozuqa uchun va qandli) va pomidor, karam, sholg’omsimon sabzavot, redis, sabzi, kartoshka singari tuzlanishga o’rtacha chidamli sabzavotlar ekib sho’rlangan sug’oriladigan yerlardan foydalanish.
17. Qishloq xo’jaligi mahsulotlari ishlab chiqaruvchilariga subsidiyalar berish.
18. Mamlakat sharoitlarida maqbul, eng samarali ekinlarni aniqlash bo’yicha tadqiqotlar turkumlarini o’tkazish.
19. Tomchilatib sug’orishda xorijiy mamlakatlarning muvaffaqiyatli tajribasini joriy etish.
20. Suv xo’jaligida axborotni to’plash va saqlash uchun GAT texnologiyalarini joriy etish.
Ushbu chora-tadbirlar qishloq xo’jaligi mahsulotlari yetishtirish hajmlarini ikki baravargacha, eksport qilishni 7,2 baravar ko’paytirish, oziq-ovqat xavfsizligini ta’minlash, ichki iste’mol bozorini to’ldirish, aholini qishloq xo’jaligi mahsulotlarining asosiy turlari bilan ta’minlash, shuningdek, shaxsiy yordamchi va dehqon xo’jaliklarining mavjud salohiyatidan to’laqonli foydalanish, yangi ish o’rinlari yaratish, bandlikni, odamlarning daromadlari va farovonligi darajasini oshirish imkonini beradi.