O’zbekistonning iqtisodiy rayonlashtirish va kompleks rivojlantirish muammolari

4. О‘zbekistonning bu boradagi roli yaqin istiqbolli
О‘zbekiston О‘rta Osiyoda tarkib topgan bepoyon paxtachilik maydonlarining markaziy qismida joylashganligi uchun ham bu tarmoq uchun zarur bо‘lgan barcha texnikaviy vositalar chigit ekig mashinalari, irrigasiya – meliorasiya mashina va uskunalari, paxta qator oralariga ishlov beradigan mashinalar, paxta terish mashinalari, kо‘sak teradigan va ularni chuviydigan mashinalar, paxta dalalari uchun ishlov traktorlari, о‘lchamlar, paxta tozalash zavodlari uskunalari, tо‘qimachilik sanoati dastohlari va boshqalar, kimyoviy vositalarning asosiy qismi (mineral о‘g‘itlar, paxta zararkunandalariga va begona о‘tlarga qarshi kurash vositalari, defoliantlar) va boshqalar ishlab chiqaradigan birdan – bir asosiy respublikaga aylantirildi. Shu sababli ittifoq davrida paxtakor respublikalarni paxtachilik majmui uchun zarur ishlab chiqarish qurollari bilan ta’minlab keldi. Shuningdek uning xududida paxtachilikni rivojlantirishga xizmat qiladigan ilmiy – tadqiqot va tajriba – rejalashtirish muassasalarining asosiy qismi ham joylashgan.
О‘zbekiston Respublikasi О‘rta Osiyoning о‘ziga xos temir yо‘l darvozasi ham hisoblanadi. Ma’lumki, temir yо‘l transporti respublikalar va nohiyalarning о‘zaro iqtisodiy aloqalarida, ular о‘rtasida olib boriladigan yuk ayirboshlashda barcha transport tarmoqlari orasida yetakchi о‘rinda turadi. Shu nuqtai nazardan olib qaraganda, haqiqatdan ham О‘zbekistonning iqtisodiy-geografik о‘rni bag‘oyat mavqega egadir. Bunda uzoq tarixiy davrlar ham, Ittifoq yillari ham va endigi mustaqil О‘zbekiston inqiloblari ham isbotlaydi. Tojikiston, Turkmaniston respublikalari hamda Qozog‘iston respublikasining barcha janubiy nohiyalari (О‘sh viloyati) о‘zlarining rayonlararo mahsulotlar ayriboshlash aloqalarini О‘zbekiston xududi orqaligina (Toshkent – Orenburg va Qо‘ng‘irot – Beynov temir yо‘llari) olib borganlar. Mustaqillik yillarida ham ushbu respublikalarning Hamdо‘stlik davlatlari о‘rtasida olib boradigan iqtisodiy aloqalarini amalga oshirishda respublikamiz hududi orqali о‘tgan temir yо‘llar bunday xayrli vazifalarni ado etaveradi.
О‘zbekistonning bu boradagi roli yaqin istiqbolli yillar orasida qо‘shni Qirg‘iziston, Tojikiston, Qozog‘iston respublikalarining Eron, Afg‘oniston, Turkiya kabi mamlakatlar bilan tashqi iqtisodiy aloqalarini olib borishda yanada kuchaydi. Hozirgi paytda О‘rta Osiyoni Eronning Mashhad shahri bilan bog‘lovchi temir yо‘lning qurilayotganligi shunday xulosa chiqarish imkonini beradi.
О‘zbekiston, Tojikiston va Qirg‘iziston Respublikalarining tutash nohiyalarida tarkib topgan keng yо‘nalishdagi mustahkam ishlab chiqarish, madaniy – maishiy aloqalar bilan xarakterlanuvchi Farg‘ona vodiy xududiy-ishlab chiqarish majmui О‘zbekiston va Turkmaniston respublikalari rayonlarini birlashtiruvchi Quyi Amudaryo xududiy-ishlab chiqarish majmui Janubiy Tojikiston bilan О‘zbekistonning Surxandaryo viloyati о‘rtasida tashkil topgan mustahkam iqtisodiy – ijtimoiy aloqalari, О‘zbekistondagi Olmaliq tog‘-metallurgiya kombinatining Shimoliy Tojikiston xududidagi (Qoramozor chalametall koni) ruda respublikadan keng foydalanish imkoniyatlari fikrimiz dalilidir.
Bularning barchasi О‘zbekistonning О‘rta Osiyodagi iqtisodiy – geografik о‘rni xususiyatlaridan kelib chiqadigan qulayliklardir. О‘rta Osiyoda О‘zbekistondan boshqa biror-bir Respublika о‘zaro kо‘p qirrali munosabatlarda bunchalik qulayliklarga ega emas.
О‘zbekistonning mezogeografik о‘rni avvalo uning О‘rta Osiyo Qozog‘iston mikromintaqasidagi tutgan о‘rni bilan begilanadi. Bu yerda ham Respublikaning markaziy mavqega ega ekanligi asosiy ijobiy holat hisoblanadi. Bu avvalo, О‘zbekiston xududining juda katta masofada (butun shimoliy va shimoliy – g‘arbiy chegarada) Qozog‘iston xududi bilan tutashligi kо‘rinadi. Keng tekisliklar orqali tutashgan ikkala Respublika muhim temir yо‘l magistrallari (Toshkent-Aris-Qizil-Urda; Toshkent-Aris-Chimkent-Jambul-Olmati, Qung‘irot-Beynov-Makat), qulay avtomobil va boshqa transport turlari orqali о‘zaro uzviy bog‘langan. О‘zbekiston Qozog‘iston kо‘mir, neft mahsulotlari, oltingugurt kolchedani, fosforit, metall, sement kabi ishlab chiqarish vositalari, don, un, gо‘sht, mol yog‘i kabi qishloq xо‘jalik mahsulotlari oladi va unga ayrim qishloq xо‘jalik mashinalari, sanoat iste’mol mollari, meva va meva konservalari, sabzavot, poliz mahsulotlari, о‘simlik moyi kabilarni chiqaradi.
О‘zbekiston eksport imkoniyatlari ancha keng. Buni uning xalq xо‘jaligi, hatto asosan xom ashyo mahsulotlari ishlab chiqarishga ixtisoslashganligi buning tо‘la isbotidir.
О‘zbekiston iqtisodining yaqin kelajakda bosh vazifalaridan biri, ana shu о‘z ichki imkoniyatlaridan tо‘la foydalanib, rivojlangan mamlakatlar bilan iqtisodiy aloqalarni har taraflama kengaytirishdir. Tabiiyki, yaqin davlar orasida О‘zbekistonning asosiy eksport mahsulotlari paxta, shuningdek meva, sabzavot, poliz, ulardan tayyorlangan konserva mahsulotlari, xalq hunarmandchilik mollari bо‘lib qoladi. Ayni vaqtda Respublikamiz importining asosini ishlab chiqarishning yuqori unumdorligini ta’minlay oladigan zamonaviy texnologik vositalar egallashi lozim. О‘zbekiston sanoati ishlab chiqarish shu yul bilan qisqa muddat ichida yuqori samaradorli texnikaviy jihozlar bilan ta’minlash va xalq xо‘jaligining tarmoqlar tarkibini davr talabi asosida qayta tashkil qilish mumkin. Umuman Respublikani iqtisodiy geografik о‘rni mamlakat iqtisodiyotini barcha tarmoqlarini rivojlantirish imkoniyatini beradi.
Iqtisodiy rayonlar shakllanishining o`ziga xos tartibi yoki mexanizmi mavjud bo`lib, uning ildizi hududiy mehnat taqsimotiga borib taqaladi. Hududiy mehnat taqsimoti esa ijtimoiy mehnat taqsimotining bir tomoni va u mohiyatan iqtisodiy geografik jarayonni anglatadi. Shunday qilib, hududiy mehnat taqsimoti va ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish oqibatida alohida joylarning muayyan xo`jalik sohalarga ixtisoslashuvi, bir hududning qolgan hududlardan ana shu jihatdan farqlanishi vujudga keladi. Natijada mamlakat ho`jaligining hududiy tuzilmasi va tarkibi, geoiqtisodiy tizimning ichki tafovutlari –aniqrog`i iqtisodiy rayonlar to`ri shakllanadi. Turli yo`nalishdagi iqtisodiy rayonlar to`ri va ularning o`zaro hududiy munosabati, joylashuvi, bizning fikrimizcha, iqtisodiy geografik vaziyat yoki holatni yuzaga keltiradi.
Iqtisodiy geografik jarayon –hududiy mehnat taqsimoti uzluksiz, doimiy bo`lganligi sabali rayonlar to`ri va tarkibi ham o`zgarib boradi. Ammo xo`jalikning hududiy tarkibi uning tarmoqlar tarkibiga ko`ra biroz sust o`zgaruvchan bo`ladi. Shu bilan birga makroiqtisodiyotning (milliy iqtisodiyotning) hududiy va tarmoqlar tuzilmasi orasida muntazam aloqadorlik mavjud: tarmoqlar tarkibidagi o`zgarishlar xo`jalikning hududiy tarkibiga, ya`ni mintaqaviy iqtisodiyotga ham o`z ta`sirini ko`rsatadi.
Iqtisodiy rayonlashtirish ma`lum prinsip va omillarga asoslanadi. Ulardan eng muhimlari: xo`jalikning ixtisoslashuvi va kompleks (majmua shaklida) rivojlanishi, hududiy yaxlitlik yoki birlik, geografik o`rin, rayon hosil qiluvchi markaz-turli yiriklikdagi shaharlarning mavjudligi, ichki transport va boshqa infrastruktura elementlarining umumiyligi va xokazo. Shu 4 qatorda ma`muriy-hududiy birliklar, ularning istiqbol rivojlanish muammolari va ustuvor yo`nalishalri ham e`tiborga olinadi.
Iqtisodiy rayonlashtirishni ikki xil amalga oshirish mumkin. Birinchisida-mamlakat maydoni va uning ma`muriy birliklari turli miqdor va kattalikdagi hududlarga ajratiladi. Bunda rayonlar tarkibiga kiritilmagan biror joy, u yerda xo`jalik obyekti bor yoki yo`qligidan qat`iy nazar, chetda qolmaydi. Odatda, o`quv jarayonida va mamlakatning mintaqaviy siyosatini amalga oshirishda ana shu tartibdagi rayonlar nazarda tutiladi. Ikkinchi xil rayonlashtirish esa ko`proq ilmiy-tadqiqot ishlarida ajratilib, ular asosan sohaviy (tarmoq) xususiyatiga ega bo`ladi. Bunday rayonlar tarkibiga faqat o`rganilayotgan xo`jalik sohasi mavjud bo`lgan joylar kiritiladi, xolos, qolgan hududlar esa «bo`sh» qolaveradi. Masalan, Angren-Olmaliq tog`-kon sanoati yoki qizilqumdagi qorako`lchilik shu toifadagi rayonlarga kiradi. Demak, iqtisodiy rayonlar integral (umumiy) va tarmoq rayonlarga bo`linadi.
Shunday qilib, iqtisodiy rayonlar obyektiv geografik borliq, asosiy maqsad esa ularni to`g`ri ajrata olish, aniqlashdan iboratdir. Har qanday mamlakat doirasida iqtisodiy rayonlarning turli-tumanligi pirovard natijada, uning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanganligidan dalolat beradi va ayni paytda bu-ichki hududiy mehnat taqsimoti, iqtisodiy geografik jarayonning chuqurlashuvini aks ettiradi.
Madomiki iqtisodiy rayonlar har qanday mamlakatda (bu yerda uning maydoni, katta-kichikligi muhim ahamiyatga ega emas) vujudga kelar ekan, mumkin bo`lgan munozara yoki bahslar faqat ularning soni, tarkibi va chegaralari haqida bo`lishi mumkin.Masalan, Z.M.Akromov va P.M.Musayev tomonidan yozilgan «O`zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy jug`rofiyasi» o`quv darsligida 8 ta iqtisodiy «nohiyalar» ajratilgan: Toshkent, Farg`ona, Mirzacho`l, Samarqand, Buxoro-qizilqum, qashqadaryo, Surxondaryo va quyi Amudaryo (biroq, bu o`rinda jo`g`rofiya o`rnida geografiya, nohiya o`rniga rayon iboralarini qo`llash to`g`riroq bo`lar edi).
Biz yuqorida iqtisodiy rayonlar to`ri va tarkibi vaqt davomida o`zgarib turishini ta`kidlagan edik. Shu yo`sinda yondoshadigan bo`lsak, shubhasiz, mustaqil O`zbekiston Respublikasining milliy va mintaqaviy iqtisodiyotini mustahkamlash, mamlakatimizning yoqilg`i-energetika, don (g`alla) va yo`l (transport) mustaqilligiga erishuvini jarayonida uning iqtisodiy rayonlari ham son va sifat jihatidan ta`sir topib borishi muqarrardir. Ehtimol, kelajakda /uzor-Boysun-qumqo`rg`on temir yo`lini qurilishi oqibatida qashqadaryo va Surxondaryo viloyatlari o`zaro iqtisodiy va geografik jihatdan «yaqinlashib», yagona janubiy iqtisodiy rayonni shakllanishiga sabab bo`lishi ajab emas. Ayni chog`da Samarqand, Buxoro va Navoiy viloyatlari yana an`anaviy Zarafshon iqtisodiy rayonlari doirasida birlashtirilishi mumkin (Soliyev, «Istiqbol» jurnali, 1993, №1-2; Soliyev, Sultonov «Iqtisod va hisobot» jurnali, 1998, №8).
Mamlakatning ma`muriy-hududiy tuzilishi va iqtisodiy rayonlari o`rtasida muayyan aloqadorlik mavjud. Shu bilan birga alohida viloyatlar xo`jaligi ham iqtisodiy rayon shaklida ko`rilishi mumkin. Biroq, bunday toifadagi birliklar ma`muriy-iqtisodiy rayonlardir. Aslida ular mamlakatning geosiyosiy tuzilmasini tashkil etadi, haqiqiy (real) geografik rayonlar esa uning geoiqtisodiy tuzilmasini aks ettiradi.
Ba`zilar iqtisodiy rayon va rayonlashtirishni sobiq Ittifoq, kommunistik g`oyalar bilan asossiz bog`laydilar va shu bois undan voz kechish tarafdori bo`lib chiqadilar. Haqiqatda esa mutlaqo bunday emas; nazariy g`oya va konsepsiyalar, agar ular chinakkam ilmiy bo`lsa, siyosiy mafkura bilan bevosita bog`liq emas. Zero fan, ilmiy tadqiqot natijalari millat va elatni bilmaydi, ularning olamshumul, baynalminal ahamiyati ham ana shunda. qolaversa, rayonlashtirish g`oyalari faqat sobiq Sovet davrida vujudga kelmagan, ular undan oldinroq ham mavjud edi. Hozirgi kunda ham har qanday mamlakat (ijtimoiy tuzumidan qat`iy nazar) iqtisodiy geografik tavsifiga bag`ishlagan kitobni oling, ularning barchasida iqtisodiy rayonlar, ichki tafovutlar bandi albatta bor. Chunki mazkur bo`limsiz u to`laqonli, mukammal geografik asar bo`la olmaydi.
Hatto sobiq Ittifoq hududida tashkil topgan mustaqil davlatlar, masalan, Rossiya Federatsiyasi, qozog`iston Respublikasining yangi chiqarilgan iqtisodiy va sotsial geografiyasi darsliklariga ham rayonlar qismi kiritilgan. Chunki, iqtisodiy geografik ta`rif ikki qismdan, ya`ni tarmoqlar va regional bayonidan iborat bo`lmog`i zarur. qolaversa, har qanday bilim yaxlitlikni, bir butunlikni eng avvalo alohida-alohida qismlarga, bo`laklarga bo`lib o`rganishni, tahlil qilishni taqozo etadi.Ayni chog`da bu-guruhlash va klassifikatsiya metodiga ham mos keladi.
Boz ustiga, biz mamlakatda iqtisodiy rayonlarning shakllanishini eski «sarqit» emas, balki suveren respublikamizning ko`zgusi deb e`tirof etmoqchimiz. Zero, agar ilgari O`zbekiston sobiq SSSRning bir parchasi, chekkasi bo`lgan bo`lsa, endi uning o`zi bir dunyo, ulkan va kelajagi buyuk davlatdir. Tabiiyki, bundan mustaqil davlat o`zining ichki ma`muriy va geoiqtisodiy tuzlmasiga ega bo`lishi shart.
To`g`ri, siyosiy va iqtisodiy mustaqillik sharoitida iqtisodiy rayonlarga bo`lgan avvalgi munosabat-ularning sotsialistik rejalashtirish va boshqarish obyekti sifatida qaralishi, planli va proporsional rivojlanishi kabi ilgarigi siyosat o`z kuchini tamomila yo`qotdi. Bularning o`rniga hozirgi davr uchun dolzarb va ustuvor ahamiyatga ega bo`lgan mamlakat doirasida hududiy mehnat taqsimotini keng ko`lamda rivojlantirish, ichki iqtisodiy integratsion jarayonlarni avj oldirish, mustaqil davlatning mintaqaviy siyosatini ilmiy asosda ishlab chiqish va uni hayotga tatbiq etishga o`xshash masalalar oldinga surilmoqda. Xuddi korxona yoki tarmoqlar singari erkin-hududiy raqobat, hududlar iqtisodiy rivojlanishining demokratlashuvi, bozor munosabatlariga o`tish davrida ishlab chiqarish kuchlarini hududiy tashkil etishni davlat tomonidan boshqarib, tartibga solib borish, geoekologik muammolarni hal etish masalalari muhim bo`lib kelmoqda. Aynan shu nuqtai nazardan qaraganda, iqtisodiy rayonlar bilan bir qatorda ulardan yirikroq bo`lgan iqtisodiy mintaqalarni ham shakllantirish zaruriyati tug`iladi.
Xulosa
Mamlakatimiz hududlari ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish dasturlarini yaratishda, uning mintaqaviy siyosatini amalga oshirishda iqtisodiy rayonlashtirish ilmiy va metodologik asos sifatida xizmat qiladi. Ayni paytda, rayonlashtirish geografiya fanining bosh prinsipi hamdir; chunki mamlakat xo`jaligi hududiy tarkibini, uning ichki rang-barangligini faqat rayonlashtirish orqaligina chuqur o`rganish mumkin. Bundan geografik bilim va fikrlash uchun o`zga yo`l yo`q va bo`lishi ham mumkin emas.
Mamlakat yoki mintaqalar xo`jaligini faqat tarmoqlar prinsipi asosida o`rganish iqtisodiy geografik dunyoqarashni qanoatlantirmaydi; unda ichki hududiy tafovutlar, bir joyning ikkinchi joydan farqi uncha sezilmaydi. Binobarin, iqtisodiy geografiya fanini (u o`quv predmetigina emas!) o`rganishda bu ikki tamoyilga – tarmoqlar va hududiy metodlarni uyg`unlashtirishga katta urg`u bermoq zarur. Biroq, bu ikkilikda, shubhasiz hududiy tarkib va tuzilma, rayonlashtirish ahamiyatliroq bo`lmog`i talab etiladi. Sababi- avvalroq qayd qilganimizdek, rayon, rayonlashtirish umuman geografiya fanining umurtqa pog`onasi, o`zagi, ibtido va intihosidir. Bunday oddiy haqiqatni unutish yoki uni tan olmaslik geografiyani kamsitish, tahqirlash, uni fan maqomida inkor etish bilan barobardir.

Adabiyotlar