Өзбекстан республикасы жоқары ҳӘм орта арнаўлы билимлендириў министирлиги

3-bap. FINANSLIQ YESABAT DU`ZIWDI JETILISTIRIW HA`M WONI’ ANALIZLEW


3.1. Yesabatti’ du`ziwdi jetilistiriw jollari’
O`zbekistan Respublikasi’ buxgalteriya yesabi’ni’n` milliy standartlari’ qabi’llani’wi’ buxgalteriyali’q yesap schetlar rejesinde bir qatar wo`zgerislerdin` ju`z beriwine ali’p keldi. Schetlar rejesindegi wo`zgerisler wo`z gezeginde ka`rxanani’n` finansli’q yesabatlar formalari’na da wo`zgerisler kiritiw za`ru`rligin keltirip shi’g`ardi’. Sol wo`zgerisler kiritilip islep shi’g`i’lg`an finansli’q yesabat formalari’ 2002 ji’l 27 dekabrde O`zbekistan Respublikasi’ Finans Ministrliginin` №140 buyri’g`i’ tiykari’nda O`zbekistan Respublikasi’ A`dillik Ministrligi ta`repinen 2003 ji’li’ 24 yanvarda №1209 sani’ menen dizimge ali’ni’p tasti’yi’qlandi’. Bul yesabat formalari’ O`zbekistan Respublikasi’ Finans Ministrliginin` 2002 ji’l 7 fevraldag`i’ №31 sanli’ buyri’g`i’ menen tasti’yi’qlang`an finansli’q yesabat formalari’nan a`dewir parq qi’ladi’. Bul wo`zgerislerdi sali’sti’ri’w arqali’ yesabatlardi’n` tuwri’ du`ziliwi, olardi’ du`ziwdi jen`illestiriw jollari’n ko`rip shi’g`ami’z.
«Xalqabad mami’g`i’» akcionerlik ja`miyetinin` buxgalteriyali’q balans formasi’n O`zbekistan Respublikasi’ Finans Ministrliginin` 2002 ji’li’ 27 dekabrdegi №140 sanli’ buyri’g`i’ tiykari’nda tasti’yi’qlang`an buxgalteriyali’q balans formasi’ menen sali’sti’ri’p, ondag`i’ mag`li’wmatlar qaysi’ schetlardan ali’ni’wi’n, qaysi’ qatarlarda ko`rsetiliwin analizleymiz. Buxgalteriyali’q balans formasi’nda «Tiykarg`i’ qurallar» boyi’nsha 010, 011, 012 qatarlarda ko`rsetilgen mag`li’wmatlar ha`m «Materialli’q emes aktivler» boyi’nsha 020, 021, 022 qatarlarda ko`rsetilgen mag`li’wmatlar jan`a balans formasi’nda da wo`zgerissiz sol ori’nlari’nda qaldi’ri’lg`an. Olardi’n` summalari’ sa`ykes 0100, 0200, 0300 ha`m 0400, 0500 schetlari’ni’n` qaldi’qlari’nan ali’nadi’. 080 qatarda ko`rsetilgen «Uzaq mu`ddetli investiciyalar» statyasi’ jan`a balans formasi’nda da sol 080 qatarda qaldi’ri’lg`an. Woni’n` mag`li’wmatlari’ buri’n 06 schettan ali’natug`i’n bolsa, ha`zir 0690 «Basqa da uzaq mu`ddetli investiciyalar» scheti’nan ali’nadi’. Bahali’ qag`azlar, si’n`ar xojali’qlarg`a investiciyalar, wo`zine qarasli’ xojali’qlarg`a investiciyalar ha`m si’rt el kapitali’ qatnasi’nda du`zilgen ka`rxanalarg`a investiciyalar wo`z aldi’na sa`ykes statyalarda ko`rsetilip, ja`mi uzaq mu`ddetli investiciyalar 030 qatarda sa`wlelenedi. 090 qatarda ko`rsetilgen «Basqa da qari’zlar» 06 schet mag`li’wmatlari’nan ali’ng`an bolsa, jan`a balans formasi’nda ol 0910, 0920, 0930, 0940 schetlar mag`li’wmatlari’nan ali’ni’p 110 qatarda sa`wlelenedi.
100 qatardag`i’ «Basqa aktivler» statyasi’ jan`a balans formasi’nda 2 bo`limde 380 qatarda «Basqa da ag`i’mdag`i’ aktivler» dep ju`rgiziledi. 2 bo`lim «Aylani’s aktivleri» dep atalg`an bolsa endi ol jan`a balans formasi’nda «Ag`i’mdag`i’ aktivler» dep atali’p, 140 qatardan 380 qatarg`a shekem sozi’lg`an. 140 qatarda tovar-materialli’q zapaslar yag`ni’y wo`ndiris lik zapaslar, tamamlanbag`an wo`ndiris , tayar wo`nim, tovarlar statyalari’ ja`mi summada sa`wlelenedi. Wolar buri’n 10, 11, 12-13, 15, 16. 20, 21, 23, 29 ha`m 40, 41-42 schetlar mag`li’wmatlari’nan ali’natug`i’n bolsa, endi sa`ykes 1000, 1100, 1500, 1600, 2000, 2100, 2300, 2700 ha`m 2800, 2900 (2980 ali’p taslag`andag`i’) schetlari’ mag`li’wmatlari’nan ali’nadi’. Kelesi da`wir qa`rejetleri 31 schet mag`li’wmatlari’nan ali’ni’p 160 qatarda sa`wlelengen bolsa, ha`zir 3100 schet mag`li’wmatlari’nan ali’ni’p 190 qatarda sa`wlelenedi. Jan`a balans formasi’nda ko`plegen statyalardi’n` atlari’ o`zgertilip, ayi’ri’mlari’ bo`linip, ayi’ri’mlari’ qosi’li’p, jan`adan statyalar qosi’lg`an. 200 qatardag`i’ mu`ddeti uzaytti’ri’lg`an qa`rejetler statyasi’na mag`li’wmat 3200 scheti’nan ali’nadi’. Buri’ng`i’ formada bul statya joq edi. «Pul qarji’lari’» 170 qatarda sa`wlelendirilgen bolsa, jan`a balans formasi’nda ol 340 qatarda ko`rsetiledi. Mag`li’wmatlar 5100 scheti’nan ali’nadi’. 180 qatardag`i’ «Valyuta qarji’lari’» statyasi’ jan`a formada 350 qatarda ko`rsetilip, ondag`i’ mag`li’wmatlar 5200 scheti’nan ali’nadi’. 190 qatarda sa`wlelendirilgen «Kassadag`i’ pul qarji’lari’» statyasi’ jan`a formada 330 qatarda ko`rsetilip, ol 5000 schet mag`li’wmatlari’nan ali’nadi’. Balansti’n` jan`a formasi’nda 360 qatarda «Basqa da pul qarji’lari’ ha`m olardi’n` ekvivalentleri» atli’ statya jan`adan qosi’li’p, onda 5500, 5600, 5700 schetlari’ni’n` ja`mi summasi’ ko`rsetiledi. Balansti’n` jan`a formasi’nda «Ja`mi pul qarji’lari’» statyasi’ qosi’lg`an boli’p, onda 330+34+350+360 qatarlardi’n` qosi’ndi’si’ sa`wlelenedi. Go`ne balans formasi’nda 200 qatarda «Qi’sqa mu`ddetli qoyi’lmalar» statyasi’ jan`a formada «Qi’sqa mu`ddetli investiciyalar» ati’ menen 370 qatarda ko`rsetiledi. Buri’ng`i’ balans formasi’ndag`i’ «Sati’p ali’ng`an menshik akciyalari’» statyasi’ 210 qatarda jaylasqan bolsa, jan`a formada ol balansti’n` aktiv ta`repinen ali’p taslani’p, passiv ta`repine 440 qatarg`a menshik qarji’ derekleri retinde o`tkerilgen. Bul mag`li’wmatlar 8800 scheti’nan ali’nadi’. Balansti’n` debitorlar statyasi’ 220, 230, 240, 250, 260, 270, 280, 290 qatarlardi’n` ja`mi summasi’n ko`rsetedi, ha`m 210 qatar menen 220 qatar arasi’nda jaylasqan. Jan`a formada bolsa «Ja`mi debitorlar» atli’ statyag`a 210 qatar aji’rati’li’p, ol 220, 230, 240, 250, 260, 270, 280, 290, 300, 310 qatarlar qosi’ndi’si’na ten` boladi’. 211 qatarda ja`mi debitorlardan mu`ddeti o`tkenleri ko`rsetiledi. Balansti’n` 300 qatari’nda aktivtin` 2 bo`limi boyi’nsha ja`mi summasi’ yesaplani’p, 310 qatarda aktiv boyi’nsha ja`mi summa ko`rsetiletug`i’n edi. Al jan`a balansta 2 bo`lim boyi’nsha ja`mi summa 390 qatarda, al aktiv boyi’nsha ja`mi summa 400 qatarda ko`rsetiledi. Balansti’n` passiv ta`repindegi «Ustav kapitali’», «Qosi’lg`an kapital» ha`m «Rezerv kapitali’» sa`ykes 320, 330 ha`m 340 qatarlarda ko`rsetilse, jan`a formada bular sa`ykes izbe-izlikte 410, 420, 430 qatarlarda ko`rsetiledi. Balansti’n` 350, 360, 370 qatarlari’nda «Bo`listirilmegen payda», «Maqsetli tu`sim ha`m fondlar», «Kelesi da`wir qa`rejetleri ha`m to`lemleri ushi’n rezervler» statyalari’ jan`a formada sa`ykes izbe-izlikte 450, 460 ha`m 470 qatarlarda sa`wlelenedi. Go`ne balansti’n` 380 qatari’ndag`i’ «Kelesi da`wir da`ramatlari’» statyasi’ jan`a balans formasi’nda 530 qatarda ha`m 640 qatarda sa`ykes «Uzaq mu`ddetli mu`ddeti uzaytti’ri’lg`an da`ramatlar» ha`m «Mu`ddeti uzaytti’ri’lg`an da`ramatlar» dep ju`rgizilip, wolar sa`ykes 7210, 7220, 7230 ha`m 6210, 6220, 6230 schetlar mag`li’wmatlari’nan ali’nadi’. Balansti’n` 400 qatari’nda «Uzaq mu`ddetli qari’zlar» statyasi’ jan`a balans formasi’nda 580 qatarda ko`rsetiledi. Jan`a balans formasi’nda 490 qatarda «Ja`mi uzaq mu`ddetli minnetlemeler» ko`rsetilip (ol 500+510+520+530+540+550+560+570+580+590 qatarlardi’n` qosi’ndi’si’na ten`), 491 qatarda swoni’n` ishindegi «Uzaq mu`ddetli kreditorli’q qari’zlari’» (ol 500+520+540+560+590 qatarlardi’n` qosi’ndi’si’na ten`) ko`rsetiledi. 492 qatarda swoni’n` ishindegi «Mu`ddeti o`tken kreditorli’q qari’zlari’» ko`rsetiledi. Balansti’n` 410 qatari’ndag`i’ «Uzaq mu`ddetli kreditler» statyasi’ jan`a formada 570 qatarda «Uzaq mu`ddetli bank kreditleri» dep ju`rgiziledi. Balansti’n` 420 qatari’ndag`i’ «Qi’sqa mu`ddetli qari’zlar» statyasi’ jan`a formada 740 qatarda ko`rsetiledi, wog`an 6820, 6830, 6840 schet mag`li’wmatlari’ ali’nadi’. Balansti’n` 430 qatardag`i’ «Qi’sqa mu`ddetli kreditler» statyasi’ 730 qatarda ko`rsetiledi. Ondag`i’ mag`li’wmatlar 6810 schettan ali’nadi’. 440 qatardag`i’ «Qari’ydarlar ha`m buyi’rtpashi’lardan ali’ng`an avanslar» statyasi’ jan`a balans formasi’nda 560 qatarda ko`rsetiledi. Go`ne balans formasi’ni’n` 440 ha`m 450 qatarlari’ arasi’nda ja`mi kreditorlar summasi’ ko`rsetilip, ol 450, 460, 470, 480, 500, 510, 520, 530 qatarlar qosi’ndi’si’nan ibarat boladi’. Al jan`a balans formasi’nda 600 qatar ja`mi ag`i’mdag`i’ minnetlemeler dep atali’p, ol 610, 630, 640, 650, 660, 670, 680, 690, 700, 710, 720, 730, 740, 750, 760 qatarlar qosi’ndi’si’na ten` boladi’. 601 qatarda swoni’n` ishindegi ag`i’mdag`i’ kreditorli’q qari’zlari’ (ol 610+630+650+670+680+690+700+710+720+760 qatarlar qosi’ndi’si’na ten`) ko`rsetiledi. 602 qatarda swoni’n` ishindegi «mu`ddeti o`tken ag`i’mdag`i’ kreditorli’q qari’zlar» ko`rsetiledi. Buri’ng`i’ balans formasi’nda 540 qatarda 2 bo`lim mag`li’wmatlari’ ja`mlenip, 550 qatarda balans passivi boyi’nsha ja`mi summa ko`rsetilse, jan`a balans formasi’nda 770 qatarda 2 bo`lim boyi’nsha ja`mi summa ko`rsetilip, 780 qatarda balansti’n` passivi boyi’nsha ja`mi summa ko`rsetiledi.
Solay etip biz №1 forma «buxgalteriyali’q balans»ti’ du`ziwdegi ju`z bergen wo`zgerislerdi, ondag`i’ mag`li’wmatlardi’n` sa`wleleniwin ko`rip shi’qti’q. Endi bizin` aldi’mi’zda turg`an ma`sele finansli’q yesabatti’n` №2 formasi’ «Finansli’q na`tiyjeler haqqi’nda yesabat»ti’ analizlewden, ondag`i’ wo`zgerislerdi izertlewden ibarat boli’p tabi’ladi’.
Finansli’q na`tiyjeler haqqi’nda yesabatti’n` jan`a formasi’nda buri’ng`i’ formadag`i’ 010 qatardag`i’ «Wo`nim sati’wdan tu`sken tu`sim» statyasi’ wo`zgerissiz qaldi’ri’li’p, «Wo`nimnin` wo`zine tu`ser bahasi’» 060 qatardan 020 qatarg`a o`tkerilgen. Buri’ng`i’ formadag`i’ 020 ha`m 030 qatarlardag`i’ sali’qlar jan`a formada tek g`ana «Byudjetke to`lemler haqqi’nda mag`li’wmatnama»da ayi’ri’p ko`rsetilgen. Jan`a formada 030 qatarda «Sati’wdan tu`sken jalpi’ payda» statyasi’ ko`rsetiledi. 040 qatarda «Da`wir qa`rejetleri, ja`mi» statyasi’nda 050+060+070+080 qatarlar yag`ni’y «Sati’w qa`rejetleri», «Basqari’w qa`rejetleri», «Basqa da operacion qa`rejetler» ha`m «Kelesi da`wir sali’qqa tarti’w bazasi’nan shi’g`ari’latug`i’n yesabat da`wiri qa`rejetleri» statyalari’ni’n` ja`mi summasi’ ko`rsetiledi. 090 qatarda tiykarg`i’ iskerliktin` basqa da da`ramatlari’ ko`rsetiledi. Buri’n bul statya 100 qatarda ko`rsetiletug`i’n edi. 110 qatarda tiykarg`i’ iskerliktin` finansli’q na`tiyjesi sa`wlelendiriletug`i’n bolsa, ha`zir ol 100 qatarda sa`wlelenedi. Ha`zirgi jan`a yesabat formasi’nda 110 qatarda finansli’q iskerlik boyi’nsha da`ramatlar ja`mi summasi’nda ko`rsetiledi yag`ni’y 120+130+140+150+160 qatarlar qosi’ladi’. 170 qatarda finansli’q iskerlik boyi’nsha qa`rejetler uli’wma summada ko`rsetilip, 180, 190, 200 ha`m 210 qatarlarda wo`z aldi’na ayi’ri’p ko`rsetiledi. Go`ne formada 150 qatardag`i’ «Uli’wma xojali’q iskerliginin` finansli’q na`tiyjesi» statyasi’ jan`a formada 220 qatarda sa`wlelenedi. 160 qatardag`i’ «Ku`tilmegen payda ha`m zi’yan», 170 qatardag`i’ «Sali’q to`legenge shekemgi uli’wma finansli’q na`tiyje», 180 qatardag`i’ «Da`ramat sali’g`i’» sa`ykes 230, 240, 250 qatarlarda sa`wlelenedi. 260 qatarda «Basqa da paydadan ali’natug`i’n sali’q ha`m ji’yi’mlar» ko`rsetilip, 270 qatarda «Yesabat da`wirinin` sap paydasi’» ko`rsetiledi.