Өзбекстан республикасы жоқары ҳӘм орта арнаўлы билимлендириў министирлиги

Qa`rejetler-yesabat da`wirinde ekonomikali’q paydani’n` aktivlerdin` shi’g`i’p ketiwi yamasa wolardan paydalani’w tu`rinde kemeyiwi, sonday-ak, qatnasi’wshi’lar ortasi’nda kapitaldi’n kemeyiwine ali’p keliwshi minnetlemelerdin` ju`zege keliwi boli’p tabi’ladi’.
Finansli’q na`tiyjeler analizinde da`ramatlar ha`m qa`rejetlerdin wo`z-ara parqlani’wi’ndag`i’ jag`dayg`a baha beriledi. Finansli’q na`tiyjede payda ha`m zi’yanlardi’n payda boli’w qatarlari’ boyi’nsha o`zgertiriwler u`yreniledi. Payda ha`m zi’yanlardi’n` faktorli’ analizi ali’p beriledi. Ka`rxanada finansli’q na`tiyjelilikti jaqsi’law ju`zesinen ishki imka`niyatlardi’n` bar ekenligi ha`m olardi’n` jolg`a qoyi’wdi’n` sharalari’ belgilenedi. Ka`rxanani’n` paydali’li’q da`rejesin xarakterlewshi rentabellik ko`rsetkishi ha`m woni’n` faktorli’ analizi o`tkeriledi.
Analiz finansli’q na`tiyjeler haqqi’ndag`i’ yesabatti’ woqi’w, vertikal analiz, gorizontal analiz, tenderli analiz ha`m ko`rsetkishlerdi ani’qlaw usi’llari’nda ali’p bari’ladi’. Finansli’q na`tiyjeler haqqi’ndag`i’ yesabatti’ oqi’wda woni’n` qatarlari’ boyi’nsha ko`rsetkishleri kuramlasi’wi’na, finansli’q na`tiyjelikti xarakterlewshi uli’wma qatarlardi’n` baha anlatpasi’, yesabat da`wiri ha`m o`tken ji’ldi’n` sol da`wiri boyi’nsha mag`li’wmatlarg`a uli’wma tu`sindiriw beriledi.
Vertikal analizde finansli’q na`tiyjelerdin` (analizi) payda boli’wi’n bir qatarli’ ha`m ko`p qatarli’ usi’llari’nda wo`z-ara parqlani’wlarg`a ha`m sali’sti’rmali’ wo`zgerislerge baha beriledi.
Gorizontal analizde bolsa finansli’q na`tiyjelerdin` quramlasi’wi’ ha`m olardi’n` wo`zgerisleri u`yreniledi.
Tiykarli’ ha`m trend analizde finansli’q na`tiyjeler ha`m olardi’n` ji’llar boyi’nsha o`zgeriwi, dinamikasi’ yamasa ji’li’na sali’sti’rg`anda wo`zgerislerine baha beriledi.
Finansli’q na`tiyjeler analizinde kollani’latugi’n tiykarg`i’ ko`rsetkishler qatari’na bolsa ka`rxana paydali’li’g`i’ yamasa na`tiyjeliligi ko`rsetkishleri, bazar aktivligi ko`rsetkishleri kiritiledi. Ka`rxana paydali’li’g`i’n xarakterlewshi tiykarg`i’ ko`rsetkishler si’pati’nda rentabellik ko`rsetkishleri ali’nadi’. Bazar aktivligi ko`rsetkishlerine akciyalar, bahali’ qag`azlardi’n` paydali’li’q da`rejesin xarakterlewshi ko`rsetkishler kiritiledi. Wolar qatari’na bir akciyag`a tuwri’ keletug`i’n yesap paydasi’ (sali’q to`lewine shekem bolg`an payda), bir akciyag`a tuwri’ keletug`i’n payda, bir akciyag`a tuwri’ keletugi’n divident summasi’, akciyani’n` bahasi’ ha`m paydasi’ arasi’ndag`i’ qatnas koefficentleri kiredi.
Finansli’q na`tiyjeler analizi si’rtki’ ha`m ishki sub’ektler ta`repinen ali’p bari’ladi’. İshki sub’ektler ta`repinen ali’p bari’latug`i’n analiz ishki finansli’q analiz qatari’na kiritilip tek g`ana sol ka`rxanani’n` jumi’sshi’lari’ ta`repinen ali’p bari’ladi’.
Finansli’q yesabatti’n` biyta`repligi sonda wonnan da ishki ha`m si’rtki’ xabar paydalani’wshi’lardi’n` ma`pleri birlesken. İshki finansli’q analizde ka`rxanada ko`birek finansli’q na`tiyjelerdin` ju`zege shi’g`i’w orni’ tu`ri boyi’nsha wo`zgerislerge a`hmiyet beriledi. Yag`ni’y, olardi’n` analitik qatari’na ko`birek a`hmiyet beriledi.
Si’rtqi’ analiz sub’ektlerine bolsa sali’q organlari’, bank sho`lkemleri, akcionerler, mu`lk iyeleri, investorlar, sonday-ak, ka`rxana xi’zmeti menen tikkeley qi’zi’g`i’wshi’ u`shinshi ta`repler, erkin investorlar kiriwi mu`mkin.
Olardi’ ko`birek ka`rxanani’n` paydali’li’q da`rejesi ha`m woni’n` ji’llar boyi’nsha wo`zgerisleri qi’zi’qti’radi’. Eger akciya iyesi bolatug`i’n bolsa, payda ha`m divident to`lewine tarti’latug`i’n payda summasi’, sali’q komiteti sali’q to`lewine shekem bolg`an payda ha`m wog`an qayta qosi’latug`i’n qa`rejetler, qarsi’ ta`rep, qari’ydar ha`m buyi’rtpashi’lar yamasa sheriklerdi ka`rxanani’n` ji’l aqi’ri’ boyi’nsha ekonomikali’q paydasi’ ha`m basqalar.
Bu`gingi bazar qatnasi’qlari’ sharayati’nda ka`rxanalardi’n` finansli’q na`tiyjelerdin analiz etiwde finansli’q analizdin` en` tiykarg`i’ wazi’ypalari’ boli’p to`mendegiler yesaplanadi’.
- ka`rxanani’n` paydali’li’q da`rejesine baha beriw;
- ka`rxanani’n` finansli’q na`tiyjelerinin` qurami’, du`zilisi ha`m dinamikali’q wo`zgerislerine baha beriw;
- biznes rejede belgilengen paydali’li’q da`rejesine yerisilgenligi ha`m wog`an ta`sir etken faktorlardi’ u`yreniw ha`mde baha beriw;
- paydani’n` payda boli’wi’ ha`m isletiliwinin` tiykarlang`anli’g`i’n tekseriw;
- paydani’n` ko`beygenligi yamasa kemeygenligine wo`nim (jumi’s, xi’zmet) ler sati’wdan ha`m baska xi’zmetlerden yerisilgen na`tiyjenin` ta`sir etiwin ani’qlaw;
- ka`rxanani’n` uli’wma paydasi’ ha`m wog`an ta`sir yetiwshi faktorlarg`a baha beriw;
- sali’qqa tarti’lg`ang`a shekem bolg`an paydani’n` payda boli’wi’na ha`m wog`an ta`sir yetiwshi faktorlarg`a baha beriw;
- ka`rxanani’n` paydasi’ ha`m wog`an ta`sir yetiwshi faktorlardi’ u`yreniw ha`mde baha beriw;
- uli’wma paydani’ ko`beytiriw bag`darlari’n belgilep beriw;
- ka`rxanani’n` rentabellik ko`rsetkichlerin u`yreniw ha`m wolarg`a ta`sir yetiwshi faktorlarg`a baha beriw;
- ka`rxanani’n` uli’wma rentabellik da`rejesin asi’ri’w sharalari’n islep shi’g`ari’w ha`m basqalar.
Bazar ekonomikasi’ sharayati’nda ka`rxanalardi’n` finansli’q na`tiyjelerin analiz etiwde tiykarg`i’ mag`li’wmat uyreniw derekleri boli’p to`mendegiler yesaplanadi’.
- ka`rxanani’n` biznes reje mag`li’wmatlari’;
- ka`rxanani’n` «finansli’q na`tiyjeleri haqqi’ndag`i’» yesabat (2-forma) mag`li’wmatlari’;
- buxgalteriya yesabi’ni’n` finansli’q na`tiyjelerin ko`rsyetiwshi tiyisli schyot mag`li’wmatlari’.
Bazar ekonomikasi’ sharayati’nvda ka`rxanalardi’n finansli’q jag`dayi’n ani’qlawda joqari’dag`i’ ko`rsetkishlerdin` orni’ u`lken.
Basqari’w qararlari’n qabi’l qi’li’w ushi’n za`ru`rli informaciyalar a`lbette finansli’q basqari’w ushi’n tiyisli informaciyalar dereklerinin` si’pati’, ko`rsetkishleri ha`m itimalli’li’g`i’na tikkeley baylani’sli’ boladi’. Bunda birinshi na`wbette ka`rxanalardi’n` ishki finansli’q jag`dayi’n wo`zinde sa`wlelendiriwshi finansli’q yesabatlar tiykarg`i’ roldi oynaydi’. Finansli’q yesabatlar finansli’q basqari’w ushi’n basqari’w, finansli’q, investiciya, qararlar qabi’l qi’li’wdag`i’ en` za`ru`r finansli’q informaciyalar deregi rolin oynaydi’.
Bazar ekonomikasi’ sha`rayati’nda ka`rxanalardag`i’ bar bolg`an finansli’q yesabatlar sistemasi’ tiykari’nan to`mendegilerdi wo`z ishine aladi’:
- balans;
- finansli’q na`tiyjeler tuwri’si’ndag`i’ yesabat;
- tiykarg`i’ qurallar ha`reketi tuwri’si’ndag`i’ yesabat;
- byudjetke to`lemler tuwri’si’ndag`i’ yesabatlar;
- pul ag`i’mi’ tuwri’si’ndag`i’ yesabat;
- menshik kapital tuwri’si’ndag`i’ yesabat;
- debitorli’q ha`m kreditorli’q tuwri’si’ndag`i’ yesabatlar.
Tu`rli ma`mleketlerde yesabatlardi’ qa`liplestiriwge wo`zine say talaplar qoyi’ladi’, Biraq, yesabat sistemasi’ni’n` tiykarg`i’ tu`rleri si’pati’nda balans ha`m finansli’q na`tiyjeler tuwri’si’ndag`i’ yesabatlar du`ziledi. Yesabatti’n` qalg`an tu`rleri balans ha`m finansli’q na`tiyjeler tuwri’si’ndag`i’ yesabat tu`rleri ja`rdemshisi si’pati’nda du`ziledi. Uli’wma yesabat sistemasi’ elementlerinin` detallasti’ri’li’wi’ ka`rxanalardi’n` ekonomikali’q xi’zmeti na`tiyjelerin finansli’q sa`wleleniwin an`satlasti’radi’ ha`m wonnan paydalani’wshi’lar ushi’n bir qatar qolayli’klar tuwdi’ri’wi’ mu`mkin.
Finansli’q basqari’w informaciyalari’ni’n` tiykarg`i’ deregi ka`rxanalardi’n` buxgalteriyali’q balansi’ yesaplanadi’.
Balans ka`rxanalardi’n` ma`lim mu`ddetlerge finansli’q jag`daydi’ klassifikaciyalap, bir ta`repten birden bir pulli’ bahalani’wlarda ka`rxanalardi’n` resurslari’ qurami’n ha`m wolardan paydalani’w bag`darlari’n, yekinshi ta`repten olardi’ finanslasti’ri’w dereklerin sa`wlelendiredi. Ka`rxanalar balansi’ woni’n` aktiv ha`m passiv ta`repleri ten`ligin ta`miyinleydi. Balanstag`i’ wo`zgerisler aktivler ha`m passivlerdin` strukturalari’ yamasa aktivler ha`m passivlerdin` wo`z-ara tuwri’ proporcional ra`wishtegi kemeyiwi yamasa ko`beyiwi ten`ligin wo`zinde sa`wlelendiredi. Sonday-aq, balanstag`i’ wo`zgerisler aktiv bo`limleri qurami’ni’n` wo`zgerisleri ha`m passiv bo`limlerinin` qurami’ni’n` o`zgeriwi menen payda boladi’.
Ka`rxana aktivleri woni’n` xi’zmet da`wiri dawami’nda qabi’l qi’li’ng`an investiciyali’q qararlardi’ wo`zinde sa`wlelendiredi. Aktivler uzaq mu`ddetli aktivler ha`m qi’sqa mu`ddetli aktivlerge bo`linedi.
Ko`pshilik jag`daylarda uzaq mu`ddetli aktivlerdi tiykarg`i’ wo`ndiris fondlari’ ha`m aylani’stan ti’sqari’ aktivler dep ataladi’. Uzaq mu`ddetli aktivler-bul xojali’q xi’zmetinde paydalani’w ushi’n tarti’lg`an ha`m ji’l dawami’nda sati’w ushi’n mo`lsherlenbegen, bir yesabat da`wiri dawami’nda ko`p waqi’t paydalani’latug`i’n qarji’lar boli’p tabi’ladi’.
Qi’sqa mu`ddetli aktivler bolsa ko`pshilik jag`daylarda aylani’s qarji’lari’ dep atali’p bunday qarji’lar bir yesabat da`wiri dawami’nda paydalani’latug`i’n, sati’latug`i’n ha`m tuti’ni’latug`i’n qarji’lar boli’p tabi’ladi’.
Finansli’q qarar qabi’l qi’li’w ushi’n za`ru`r bolg`an aylani’s qarji’lardi’n` qurami’ to`mendegi toparlarg`a aji’rati’ladi’:
- pul qarji’lari’;
- qi’sqa mu`ddetli finansli’q qoyi’lmalar;
- debitorli’q qari’zlar;
- materialli’q-islep shi’g`ari’w rezervleri.
Aylani’s aktivlerdin` en` likvidli bo`limi-pul qarji’lari’ yesaplanadi’. Bul kassadag`i’ pul qarji’lari’, banktegi pul qarji’lari’, valyuta qarji’lari’ yesaplanadi’.
Balansti’n` debitorli’q qari’zlari’ bo`limi ka`rxana islep shi’g`arg`an wo`nimlerdi ju`klep jibergen biraq ele puli’ kelip tu`spegen aktivler yesaplanadi’.
Materialli’q wo`ndiris rezervleri: a`dettegi isbilermenlik cikli’ dawami’nda sati’w, ka`rxanani’n` ishindegi islep shi’g`ari’w mu`ta`jlikleri ushi’n, realizaciya qi’li’ng`an wo`nimdi keyin qayta islep shi’g`ari’wg`a mo`lsherlengen materialli’q aktivler yesaplanadi’.
Uzaq mu`ddetli aktivlerdin` tiykarg`i’ tu`rlerinen biri tiykarg`i’ qurallar boli’p, wolar material tu`rindegi uzaq mu`ddet paydalani’latug`i’n qarji’lar boli’p tabi’ladi’. Qarji’lardi’n` bul kategoriyasi’na binalar, mashina ha`m u`skeneler kiritiledi.
Keyingi tiykarg`i’ tu`rlerinen biri materialli’q emes aktivler yesaplanadi’. Bunday qarji’lar fizikali’q uslap bolmaytug`i’n biraq ka`rxanag`a keleshekte da`ramat keltiretug`i’n aktivler yesaplanadi’. Bunday aktivlerge patentler, tovar belgileri, sawda markalari’, avtorli’q huqi’qi’ ha`m basqalar kiritiledi.
Balansti’n` passiv ta`repinen ka`rxanani’ finanslasti’ri’w dereklerin tan`law boyi’nsha qararlari’ wo`z sa`wleleniwin tapqan. Finansli’q basqari’w maqsetleri ushi’n passivlerdin` to`mendegi statyalar toparlari’na aji’rati’wi’mi’z mu`mkin:
- qi’sqa mu`ddetli minnetlemeler;
- uzaq mu`ddetli minnetlemeler;
- menshik kapital.
Qi’sqa mu`ddetli minnetlemeler aylani’s aktivler menen qaplanatug`i’n yamasa jan`a qi’sqa mu`ddetli minnetlemeler yesabi’nan qaytari’latug`i’n ka`rxana minnetlemeleri yesaplanadi’.
Uzaq mu`ddetli aktivler-bir ji’ldan uzaq mu`ddetten son` qaytari’li’wi’ lazi’m bolg`an minnetlemeler. Uzaq mu`ddetli minnetlemelerdin` tiykarg`i’ tu`rleri si’pati’nda uzaq mu`ddetli zayomlar ha`m kreditler kiritiledi.
Passivlerdin` keyingi ko`rsetkishi, menshik kapital boli’p eger ka`rxana akcionerlik ja`miyet yesaplansa, akcionerlik kapital dep ju`ritiledi. Finansli’q basqari’w ushi’n usi’ topar statyalari’n qoyi’lma qi’li’ng`an kapital ha`m jamg`ari’lg`an kapital tu`rlerine aji’rati’w za`ru`r.
Amanat qi’li’ng`an kapital-mu`lkdarlar ta`repinen investiciya qi’li’ng`an kapital boli’p yesaplanadi’.
Jamg`ari’lg`an kapital-ka`rxana xi’zmeti na`tiyjesinde sali’q ha`m dividentler to`legennen son` qalatug`i’n finansli’q resurslar. Bul statyag`a bo`listirilgen payda, jamg`arma fondi’, yesabat da`wirinin` sap paydasi’ kiritiledi.
Yesabat da`wiri dawami’ndag`i’ finansli’q na`tiyjeler ma`lim da`rejede ka`rxanani’n` №2 forma finansli’q na`tiyjeler tuwri’si’ndag`i’ yesabati’nda wo`z sa`wleleniwin tabadi’. Finansli’q na`tiyjeler tuwri’si’ndag`i’ yesabatta wo`nim realizaciyasi’nan tu`sken sap tu`sim tiykarg`i’ finansli’q ko`rsetkish yesaplanadi’. Wo`nim realizaciyasi’nan sap tu`sim wo`nim realizaciyasi’nan tu`simnen janapay sali’qlar ha`m baji’xana baji’lari’n shi’g`ari’p taslag`annan son`g`i’ finansli’q na`tiyjeler.
Wo`nim realizaciyasi’nan jalpi’ payda-sap tu`simnen wo`zine tu`ser qun qurami’na kirip kyetiwshi qa`rejetlerdi shegiriwden qalg`an finansli’q na`tiyjeler. Bul ko`rsetkish ka`rxanani’n` islep shi’g`ari’w xi’zmeti na`tiyjeliligin analiz qi’li’w mu`mkinshiligin jaratadi’.
Tiykarg`i’ xi’zmetten ali’ng`an payda (zi’yanlar)-realizaciyadan jalpi’ paydadan da`wir qa`rejetleri shegiriledi ha`m basqa operacion da`ramatlar ji’yi’ndi’si’ yesaplanadi’.
Sali’qqa tarti’lg`ang`a shekem bolg`an payda-tiykarg`i’ xi’zmetten ali’ng`an paydadan finansli’q xi’zmet ha`m ayri’qsha jag`daylarda payda bolatug`i’n jag`daylar boyi’nsha da`ramatlpr ha`m qa`rejetlerdin` ayi’rmalari’ qosi’li’wi’ ha`m shegiriliwi na`tiyjesinde ali’nadi’..
Sap payda-sali’qqa tarti’lg`ang`a shekem bolg`an paydadan o`ndiriletug`i’n sali’qlardi’ shegirip taslag`annan son` qalatug`i’n finansli’q na`tiyje yesaplanadi’. Bul finansli’q na`tiyje taza islep shi’g`ari’wdi’n` finansli’q na`tiyjesi yesaplanadi’ ha`m wonnan divident to`lenedi. Divident to`lengennen son` qalg`an finansli’q na`tiyje bo`listirilmegen payda yesaplanadi’ ha`m balansti’n` I bo`liminde sa`wlelenedi.
Qa`rejetler qurami’ tuwri’si’ndag`i’ ni’zamni’n` qabi’l qi’li’ni’wi’ finansli’q na`tiyjeler tuwri’si’ndag`i’ yesabatda wo`z-aldi’na sa`wlelengen. Finansli’q na`tiyjeler tuwri’si’ndag`i’ yesabatti’n` aqi’rg`i’ statyasi’ bo`listirilmegen payda yesap kitabi’ ushi’n tiykar yesaplani’wshi’ sap payda ko`rsetkishi yesaplanadi’.
Finansli’q basqari’w ushi’n tekg`ana finansli’q na`tiyjelerdi biliw za`ru`r, ba`lkim yesabat da`wiri dawami’nda pul qarji’lari’ ha`reketlerin ha`m wolardan paydalani’w bag`darlari’n ani’qlaw za`ru`r boladi’. Pul qarji’lari’ ha`reketleri tuwri’si’ndag`i’ yesabat mag`li’wmatlari’ finansli’q basqari’wshi’ ushi’n a`hmiyetli informaciyalar deregi yesaplanadi’. Sebebi, ka`rxanadag`i’ investiciyali’q, finansli’q islep shi’g`ari’w operacion xi’zmet processlerinde pul ag`i’mlari’ni’n` dinamikasi’n ani’qlawdag`i’ tiykarg`i’ finansli’q informaciyalar usi’ pul qarji’lari’ ha`reketi tuwri’si’ndag`i’ yesabattan ali’nadi’..
Finansli’q yesabatlar mag`li’wmatlari’ tiykari’nda finansli’q qarar qabi’l qi’li’w ushi’n za`ru`rli mag`li’wmatlar analiz qi’li’nadi’ ha`m usi’ analiz na`tiyjelerine tiykarlang`an halda basqari’w qararlari’ qabi’l qi’li’nadi’.
Finansli’q yesabatlardi’ analiz qi’li’w degende ka`rxanalardi’n` yesabattag`i’ finans-xojali’q xi’zmeti ko`rsetkishleri ortasi’ndag`i’ wo`z-ara baylani’sli’qti’ ani’qlasti’ri’w tu`siniledi. Finansli’q bahalawdi’n` usi’ usi’li’ na`tiyjeleri boyi’nsha ma`pdar ta`repler ha`m sho`lkemlerdin` ka`rxana finans-xojali’q xi’zmetinin` gezektegi na`tiyjelerin bahalaw tiykari’nda qarar qabi’l qi’li’nadi’.
Analizdin` tiykarg`i’ usi’llari’ si’pati’nda to`mendegilerdi ko`rip o`temiz:
- yesabatlardi’ woqi’w;
- gorizontal analiz;
- vertikal analiz;
- trendli analiz;
- finansli’q koefficientlerden paydalani’w.
Analizdin` tiykarg`i’ usi’llari’nan biri balans ha`m finansli’q na`tiyjeler tuwri’si’ndag`i’ yesabatlardi’ ko`rip shi’g`i’w menen baylani’sli’ yesabatlardi’ woqi’w ha`m absolyut mug`darlardi’ u`yreniw yesaplanadi’. Yesabatlardi’ woqi’w ka`rxanani’n` tarti’lg`an qarji’lari’ni’n` tiykarg`i’ derekleri tuwri’si’nda juwmaqlar qi’li’w, wolardan kapital qoyi’lmalar bag`darlari’ tuwri’si’nda informaciyalar ali’w, pul qarji’lari’n ali’w derekleri tuwri’si’nda mag`li’wmatlar ali’w, ka`rxanani’n` sho`lkemlestiriw strukturasi’ ha`m woni’n` xi’zmet bag`darlari’, divident siyasati’ ha`m basqalar tuwri’si’nda informaciyalarg`a iye boladi’. Biraq bul informaciyalar, wo`zinin` a`hmiyetligine qaramastan, basqari’w qararlari’n qabi’l qi’li’wda, a`sirese, finansli’q basqari’w qararlari’ ushi’n ka`rxanani’n` xi’zmetinin` tiykarg`i’ ko`rsetkishler dinamikasi’n bahalaw ha`m woni’ basqa si’n`ar ka`rxanalar menen sali’sti’ri’w imka`niyati’n toli’g`i’nsha ta`miyinlemeydi. Swoni’n` ushi’n da sali’sti’rmali’ analiz ko`rsetkishlerinen de a`meliyatta ken` paydalani’ladi’. Gorizontal analiz, yesabat ko`rsetkishleri aldi’ng`i’ ji’llarg`a sali’sti’ri’p, tu`rli statyalardi’ sali’sti’ri’w na`tiyjesindegi absolyut ha`m sali’sti’rmali’ terbenislerdi ani’qlaydi’.
Vertikal analiz ji’llar boyi’nsha emes ba`lkim balans ko`rsetkishleri statyalari’n bir-birine wo`z-ara sali’sti’ri’w joli’ menen baylani’sli’ ko`rsetkishler sistemasi’nan ibarat boli’p finansli’q basqari’w qararlari’ ushi’n za`ru`r bolg`an informaciyalardi’ ali’wda a`hmiyetli yesaplanadi’. Trendli analiz bir neshe ji’llar dawami’ndag`i’ ko`rsetkishlerdi bazis ji’ldag`i’ ko`rsetkishler menen wo`z-ara sali’sti’ri’w ha`m ji’llar dawami’nda ma`lim ko`rsetkishlerdi bazis ji’li’na sali’sti’rmali’ dinamikali’q wo`zgerislerin ani’qlaw menen baylani’sli’ boladi’.
Yesabatlardi’ analiz qi’li’wdi’n` ken` qollani’lg`an usi’llari’ arnawli’ finansli’q koefficentlerdi u`yreniw yesaplanadi’. Bul koefficentler ka`rxanalar finansli’q jag`dayi’ tuwri’si’ndag`i’ informaciyalardi’ beriwde joqari’ a`hmiyetke iye yesaplanadi’. Olardi’n` abzalli’qlari’ ka`rxana aktivlerin inflyaciya processi sharayati’nda tuwri’ bahalawdi’n` a`hmiyetli usi’li’ yesaplanadi’. Bul usi’ldi’n` a`hmiyeti, birinshiden, ko`rsetkishlerdi yesaplawda; ekinshiden, qandayda bir tiykarg`i’ sali’sti’rmali’ sali’sti’ri’w menen belgilenedi. Bunday tiykarlarg`a to`mendegiler kiritiledi:
- uli’wma qabi’l qi’li’ng`an standartlar;
- ortasha taraw ko`rsetkishleri;
- o`tken ji’llardi’n` uqsas ko`rsetkishleri;
- ba`sekelesiwshi ka`rxanalardi’n` finansli’q ko`rsetkishleri.
Eger bul koefficentler sali’sti’ri’latug`i’n tiykarg`i’ sali’sti’rma jaman bolsa ka`rxanani’n` «to`men» xi’zmetin ko`rsetip beriwshi «ekonomikali’q indikator» rolin oynaydi’ ha`m ani’g`i’raq informaciyalar ali’w ushi’n keyingi analiz isleri ali’p bari’ladi’.
Ka`rxanalar ushi’n finansli’q koefficientler olardi’n` xi’zmetin si’rtqi’ finansli’q yesabatlardan paydalani’wshi’lar ta`repinen tuwri’ bahalaw ushi’n a`hmiyetli finansli’q informaciyalar dereklerinen biri yesaplanadi’.
Koefficentlerdin` analitikali’q quni’n tasti’yi’qlaydi’ eken ko`pshilik rawajlang`an ma`mleketlerde finansli’q koefficentlerden informaciya deregi si’pati’nda paydalani’w ushi’n arnawli’ baspalar xi’zmet ko`rsetedi. Ma`selen, AQShda «Robert Morris Assoshieyc», AQSh sawda ministrliginin` sali’q byurosi’, «Mudis indastriel menyuel», Yaponiyada «Kaysya nenkan» ha`m basqalar.
Finansli’q koefficentlerdi yesaplawda birden-bir ko`rsetkishler sistemasi’na a`mel qi’li’nbaydi’. Ma`selen, AQShda 10-15 ko`rsetkishlerden paydalani’ladi’. Biraq, du`nya ju`zi a`meliyati’nda ka`rxanalardi’n` finansli’q jag`dayi’n bahalawda ha`m investiciyani’n` tarti’wshan`li’g`i’n bahalawda to`mendegi ko`rsetkishlerden ken` paydalani’w gu`zetiledi:
- likvidlilik koefficienti;
- kapitallar strukturalari’;
- isbilermen aktivlik ko`rsetkishleri;
- rentabellik koefficienti;
- bazar aktivligi ko`rsetkishi.
1-si’zi’lma