Өзбекстан республикасы жоқары ҳӘм орта арнаўлы билимлендириў министирлиги

1.2 Finansli’q yesabatlardi’ du`ziw ha`m tapsi’ri’w ta`rtipleri

Xojali’q ju`ritiwshi sub’ektlerdin` rawajlani’wi’ ha`m na`tiyjeli xi’zmet ko`rsetiwin sho`lkemlestiriwde en` za`ru`r jumi’slardi’n` biri bul finansli’q yesabatlar du`ziw, tapsi’ri’w ha`m wolardan paydalani’w ayri’qsha a`hmiyetke iye. Finansli’q yesabatlar ka`rxana a`sirese, bazar ekonomikasi’ sha`rayati’nda wo`z aldi’na qoyg`an maqsetlerine erisiwde ha`m finansli’q hi’zmeti na`tiyjelerin bahalaw, analizlew ha`mde finansli’q basqari’w sistemasi’ basqari’wi’ ha`m investiciyali’q xi’zmet boyi’nsha qararlardi’ islep shi’g`i’wda du`ziletug`i’n yesabatlardi’ wo`z ishine aladi’. Kishi isbilermenlik sub’ektleri belgilengen maqsetlerine erisiwi dawami’nda:

• 
  o`tken yesabat da`wirindegi finans-xojali’q xi’zmeti na`tiyjelerin analiz qi’li’wi’ ha`m bahalawi’;
  
• 
  ishki ha`m si’rtqi’ paydalani’wshi’lar ushi’n wo`zinin` finans-xojali’q xi’zmeti na`tiyjelerin sa`wlelendiriwshi uli’wmalasti’ri’lg`an mag`li’wmatlardi’ ji’yi’p, bir sistemag`a keltirilgen halda usi’ni’wlari’ kerek.
  

O`zbekistan Respublikasi’ni’n` «Buxgalteriya yesabi’ haqqi’nda» g`i’ Ni’zami’na ha`m Finans Ministrliginin` 2002 ji’l 26 dekabrdegi 140-sanli’ buyri’g`i’na tiykarlani’p, finansli’q yesabatlar formalari’ qurami’ tasti’yqlang`an. Kishi isbilermenlik sub’ektleri ji’lli’q finansli’q yesabatlari’n qi’sqarti’lg`an ta`rtip boyi’nsha tapsi’radi’:

• 
  buxgalteriya balansi’-№1 forma;
  
• 
  finansli’q na`tiyjeler haqqi’nda yesaba-№2 forma ;
  
• 
  debitorli’q ha`m kreditorli’q qari’zlari’ haqqi’nda mag`li’wmatnama-№2 a forma;
  
• 
  tu`sindirme xati’ (sxema, keste, grafik ha`m t.b.)
  

Ka`rxanalar finansli’q mag`li’wmatlardan paydalang`an halda wo`z finansli’q xi’zmetlerine ani’q baha beriwleri ha`m bul mag`li’wmatlardi’ buxgalteriya yesabatlari’nda sa`wlelendiriwi za`ru`rli wazi’ypalardan sanaladi’.
Usi’ talaplardan kelip shi’qqan halda mu`lklik ha`m du`ziliw formalari’na qaramastan ha`r bir xojali’q ju`ritiwshi sub’ekt wo`zinin` o`tken da`wirdegi finans xojali’q iskerligin ko`rsetip, wog`an baha beriwi yag`ni’y yesabat du`ziwi sha`rt. Sebebi yesabatta xojali’q ju`ritiwshi sub’ektlerdin` ma`lim da`wirdegi sha`rt-sharayati’ ha`m iskerligi na`tiyjesin ko`rsyetiwshi ko`rsetkishler sistemasi’ sa`wlelendiriledi. Wolar:

• 
  ag`i’mdag`i’ yesap ko`rsetkishlerinen ali’ng`an qi’sqa mag`li’wmatlar
  
• 
  finans xojali’q iskerligin sa`wlelendiriwshi uli’wmalasti’ri’lg`an mag`li’wmatlar;
  

Yesabat buxgalteriya yesabi’ni’n` aqi’rg`i’ basqi’shi’ yesaplani’p, ag`i’mdag`i’ yesapti’n` barli’q formalari’nda ji’ynalg`an mag`li’wmatlar tiykari’nda du`ziledi:

• 
  Operativ yesap mag`li’wmatlari’
  
• 
  Buxgalteriyali’q yesap mag`li’wmatlari’
  
• 
  Statistikali’q yesap mag`li’wmatlari’
  

Yesabat arqali’ sapa, mug`dar ha`m qun ko`rsetkishleri ja`rdeminde sub’ekttin` iskerligine baha beriledi. Tasti’yi’qlang`an formalardag`i’ buxgalteriyali’q yesabatta sati’lg`an wo`nim, ori’nlang`an jumi’s ha`m ko`rsetilgen xi’zmetten ali’ng`an da`ramatlar, islep shi’g`ari’w qa`rejetleri, sub’ekttin` mu`lki, finansli’q jag`dayi’ ha`m xojali’q jumi’si’ na`tiyjeleri boyi’nsha mag`li’wmatlar ma`lim bir sistemada sa`wlelendiriledi.
Buxgalteriya yesabi’n ali’p bari’w tiykari’nan to`rt basqi’shtan ibarat:

• 
  ha`r bir operaciya hu`jjetlestiriledi
  
• 
  usi’ operaciya mag`li’wmatlari’ gruppalasti’ri’li’p birdey ko`rinistegi mag`li’wmatlarg`a aylandi’ri’ladi’, yag`ni’y buxgalteriya yesabi’ni’n` schetlari’nda ko`rsetiledi
  
• 
  finans ministrligi ta`repinen tasti’yi’qlang`an forma ha`m mazmundag`i’ yesabat formalari’ tolti’ri’ladi’
  
• 
  xojali’q iskerligin bahalaw ha`m woni’ ja`nede rawajlandi’ri’w maqsetinde sharalar belgilew ushi’n yesabat mag`li’wmatlari’ analizlenedi.
  

Usi’ basqi’shlar bir pu`tin boli’p u`yreniw procesinde usi’ birlikke ha`m olardi’n` wo`z-ara baylani’si’na itibar beriw kerek. Buxgalteriya yesabati’ sub’ekttin` keleshekte jumi’si’n rawajlandi’ri’w, qadag`alaw ha`m woni’ bahalaw, ja`ma`a`t, sho`lkemlestiriwshiler, akcionerler, basqari’w organlari’ ha`m qi’zi’g`i’wshi’ sho`lkemler ushi’n en` tiykarg`i’ informaciyali’q derek yesaplanadi’.
Yesabatlar tiykari’nan to`mendegi belgilerine muwapi’q bir-birinen parqlanadi’:

• 
  mag`li’wmatlardi’n` ko`lemi boyi’nsha
  
• 
  qanday maqsette du`ziliwi boyi’nsha
  
• 
  wo`z ishine alg`an da`wiri boyi’nsha
  

Mag`li’wmatlardi’n` ko`lemi boyi’nsha yesabatlar to`mendegishe gruppalanadi’:

• 
  qi’sqa-sub’ekttin` ani’q bir bo`liminin` jumi’si’n xarakterleytug`i’n ha`m bahalaytug`i’n mag`li’wmatlardi’ wo`z ishine aladi’
  
• 
  uli’wma - sub’ekttin` jalpi’ xojali’q jumi’si’n xarakterlewshi ha`m bahalawshi’ mag`li’wmatlardi’ wo`z ishine aladi’
  

Paydalani’w maqsetine qaray to`mendegishe gruppalanadi’:

• 
  si’rtqi’ - sub’ekttin` iskerligi menen ma`ples yamasa wog`an qi’zi’g`i’wshi’ shaxslar paydalani’wi’ ushi’n, sub’ekttin` iskerligi tu`ri, da`ramat da`rejesi ha`m mu`lkinin` jag`dayi’ tuwrali’ mag`li’wmatlar. Bul yesabatti’ baspag`a da shi’g`aradi’.
  
• 
  ishki - xojali’q administraciyasi’ni’n` talabi’ ushi’n du`ziletug`i’n yesabatlar.
  

Qamrag`an da`wiri boyi’nsha yesabatlar to`mendegishe gruppalanadi’:

• 
  da`wir yesabati’ - bir ji’ldi’n` ishinde du`ziletug`i’n ku`ndelik, ha`ptelik, ayli’q, kvartalli’q ha`m yari’m ji’lli’q yesabatlar.
  
• 
  ji’lli’q - sub’ekt iskerliginin` ji’lli’q ko`rsetkishlerin teren` ha`m toli’q qamrag`an mag`li’wmatlar ji’ynaladi’.
  

Yesabatti’ teren` u`yrenip, woni’ analizlew yerisilgen jetiskenliklerdi, ju`z bergen kemshiliklerdin` sebebin ani’qlaw ha`m olardi’ joq etiw ushi’n sharalar belgilewde tiykar boladi’.
Si’rtqi’ paydalani’wshi’lar yesabat mag`li’wmatlari’n teren`, ha`r ta`repleme u`yrenip to`mendegi imka`niyatlarg`a iye boladi’:

• 
  anaw yaki mi’naw sub’ekt penen islesiw kerekligin ha`m sha`rt-sharayatlardi’ belgilew
  
• 
  isenimsiz shaxslarg`a qari’z beriw ha`m bermeslik
  
• 
  anaw yaki mi’naw sub’ekttin` aktivin sati’p ali’wdi’n` maqsetke muwapi’qli’g`i’
  
• 
  tuti’ni’wshi’ ha`m buyi’rtpashi’lar menen tuwri’ qatnas ornati’w
  
• 
  keleshekte islesetug`i’n sub’ektlerdin` finansli’q jag`dayi’n bahalaw
  
• 
  jumi’s baslaw ha`m ju`rgiziw processinde bazi’bir ta`wekelshilikti yesapqa ali’w
  

Da`wir ha`m ji’lli’q yesabatlar tiykari’nan joqari’ organ, sali’q organlari’, bank, statistika organlari’na tapsi’ri’ladi’. Ayi’ri’m jag`daylarda ta`miyinlewshilerge, ma`ples ha`m qi’zi’g`i’wshi’ shaxslarg`a da yesabat mag`li’wmatlari’ beriledi.
Ka`rxana, sho`lkem ha`m birlespelerde ji’lli’q yesabat du`zilerde buxgalteriyali’q yesap ju`rgiziwdin` to`mendegi sha`rtlerine boysi’ni’w kerek:

• 
  ag`i’mdag`i’ (yesabat) ji’l dawami’nda ayi’ri’m xojali’q aylani’slari’n yesapqa kirgiziw ha`m Ni’zamda ko`rsetilgen ta`rtipte sub’ekttin` mu`lkin bahalaw ta`rtibin belgilewshi qabi’l qi’li’ng`an yesap siyasati’na boysi’ni’w. Egerde yesap siyasati’ o`zgertilse usi’ wo`zgeris ji’lli’q yesabatqa qosi’msha retinde beriledi.
  
• 
  ag`i’mdag`i’ ji’lda a`melge asi’ri’lg`an xojali’q operaciyalari’n toli’q sa`wlelendiriw ha`m mu`lk ha`m minnetlemelerdin` inventarizaciya mag`li’wmatlari’n tuwri’ ha`m toli’q ju`rgiziw
  
• 
  buxgalteriya yesabi’ni’n` schetlar jobasi’, tiyisli standartlarg`a tiykarlani’p ha`m buxgalteriyali’q yesap ha`m yesabat haqqi’nda Ni’zamg`a muwapi’q da`ramat ha`m qa`rejetlerdi ag`i’mdag`i’ ji’lda tuwri’ yesapqa ali’p bari’w
  
• 
  yesapti’ sho`lkemlestiriwde islep shi’g`ari’w ha`m aylani’s boyi’nsha qa`rejetlerdi ha`m kapital qoyi’lma qa`rejetlerin ayi’ri’p yesapqa ali’p bari’w
  
• 
  ji’lli’q inventarizaciya o`tkeriw waqti’nda analitik yesap mag`li’wmatlari’ni’n` sintetik yesap mag`li’wmatlari’na tuwri’ keliwi
  

Yesabattag`i’ mag`li’wmatlar o`shiriliwi yamasa o`zgertiliwi mu`mkin emes, egerde wo`zgeris kiritilse yamasa qa`te jazi’wlar du`zetilse yesabatqa imza qoyg`an juwapker shaxslar kiritilgen wo`zgerislerdi imzasi’ menen tasti’yi’qlawi’ sha`rt.
Baspa so`zge shi’g`ari’lg`an yesabat mag`li’wmatlari’na tiykarlani’p si’rtqi’ paydalani’wshi’lar ta`repinen qabi’llang`an sheshimlerdin` isenimliligi isbilermenler ta`repinen qoyi’latug`i’n talapti’n` tiykari’ yesaplanadi’. Swoni’n` ushi’n ha`r qi’yli’ qa`te sheshimler qabi’llanbawi’ ushi’n tiyisli Ni’zam ha`m Normativler talabi’na juwap beriwi yamasa bermewi aldi’n ala tiyisli licenziyag`a iye joqari’ ta`jiriybeli auditor ta`repinen tekserilip tasti’yi’qlanadi’. Usi’ tasti’yi’qlang`an sheshimde yesabat mag`li’wmatlari’, sub’ekttin` finansli’q jag`dayi’ bahalanadi’ ha`m bankrotli’qqa jaqi’nli’q da`rejesi ko`rsetiledi.
Buxgalteriyali’q yesapti’n` xali’qarali’q standarti’ndag`i’ tiykarg`i’ talaplardan biri - yesabat tu`sinikli ha`m a`piwayi’ boli’wi’ boli’p tabi’ladi’. Yesabat mag`li’wmatlari’ni’n` sapa belgisi, yag`ni’y «jaqsi’» mag`li’wmatti’ «jaman» mag`li’wmattan aji’rati’w, xabardi’n` wo`z orni’nda ha`m isenimli boli’wi’ boli’p tabi’ladi’. Sebebi wo`z orni’nda ha`m isenimli boli’wi’ anaw yaki mi’naw qarar qabi’llawda tiykarg`i’ ko`rsetkish yesaplanadi’.
O`zbekistan Respublikasi’ni’n` «Buxgalteriyali’q yesabi’ haqqi’ndag`i’» Ni’zami’na muwapi’q sub’ektlerdin` ji’lli’q yesabat mag`li’wmatlari’ bankler, birjalar, investorlar, tuti’ni’wshi’lar, sho`lkemlestiriwshiler, jetkerip beriwshiler ha`m basqa da si’rtqi’ paydalani’wshi’lar ushi’n ashi’q yesaplani’p, tiyisli ta`rtipte ha`m mu`ddette gazeta ha`m jurnallarda basi’li’wi’ lazi’m.
Ni’zamg`a muwapi’q sub’ekttin` basi’wg`a shi’g`ari’li’p ati’rg`an yesabati’ auditordi’n` sheshimi menen tasti’yi’qlani’wi’ lazi’m. Buxgalteriya yesabi’ ha`m yesabati’ haqqi’ndag`i’ Ni’zami’na muwapi’q buxgalteriya yesabi’ ha`m yesabati’ mag`li’wmatlari’ni’n` tuwri’li’g`i’ ha`m isenimliligin ta`miyinlew maqsetinde mu`lk mug`dari’n tuwri’ ani’qlaw ushi’n sub’ektler yesabat du`ziwden aldi’n tiykarg`i’ qurallar, kapital qoyi’lmalar, tamamlanbag`an wo`ndiris ha`m kapital quri’li’s, tovar materialli’q bayli’qlar, pul qarji’lari’, yesaplasi’w ha`m balansti’n` basqa bo`limlerinde ko`rsetilgen qarji’ ha`m qarji’ dereklerin inventarizaciya qi’li’w sha`rt.
Ma`lim mu`ddetke sub’ektte bar bolg`an qarji’lar ha`m olardi’n` derekleri, haqi’yqatta sarplang`an qa`rejetler, yag`ni’y tamamlanbag`an wo`ndiris qaldi’g`i’n yesaplap ani’qlaw ha`m yesap mag`li’wmatlari’ menen sali’sti’ri’w inventarizaciya ja`rdemi menen a`melge asi’ri’ladi’.
İnventarizaciyani’n` tiykarg`i’ maqseti sub’ekttin` balansi’nda sa`wlelendirilgen tovar materialli’q bayli’qlar, kassa, banktegi pul qarji’lari’, ali’natug`i’n schetlar ha`m minnetlemeler, kelesi da`wir qa`rejetleri, jamg`arma, rezervler ha`m basqa bo`limlerdegi summalardi’n` haqi’yqi’yli’g`i’n ani’qlaw boli’p tabi’ladi’.