Өзбекстан республикасы жоқары ҳӘм орта арнаўлы билимлендириў министирлиги

Pitkeriw qa`niygelik jumi’si’ni’n` a`meliy a`hmiyeti: Pitkeriw qa`niygelik jumi’si’nda berilgen pikir ha`m usi’ni’slardan «Xalqabad mami’g`i’» ashi’q akcionerlik ja`miyetinde ha`m basqa da sanaat ka`rxanalari’nda da toli’q paydalansa boladi’ ha`m finansli’q yesabatti’ ani’q ju`rgiziw ka`rxanalar ushi’n qanshelli da`rejede za`ru`r ekenligi atap ko`rsetilgen.
Pitkeriw qa`nigelik jumi’si’ni’n` du`zilisi. Pitkeriw qa`niygelik jumi’si’ kirisiw, 3 bap, juwmaqlaw ha`m paydalani’lg`an a`debiyatlar diziminen turadi’.
Kirisiw bo`liminde temani’n` aktualli’g`i’, jumi’sti’n` maqset ha`m wazi’ypalari’, izertlew jumi’slari’ni’n` bag`dari’ ko`rsetilgen.
Pitkeriw qa`nigelik jumi’si’ni’n` 1-babi’nda yesabatti’ du`ziwdin` a`hmiyeti, finansli’q yesabat elementleri, finansli’q yesabatlardi’ du`ziw ha`m tapsi’ri’w ta`rtipleri boyi’nsha normativler ko`rsetilgen.
2-bapta ka`rxanalardi’ finansli’q bahalawda finansli’q yesabatlardan paydalani’w usi’llari’, finansli’q yesabatti’ ju`rgiziwdin` negizgi tiykarlari’ haqqi’nda swo`z etilgen.
3-bapta yesabatti’ du`ziwdi jetilistiriw jollari’, «Xalqabad mami’g`i’» ashi’q tu`rdegi akcshionerlik ja`miyetinin` finansli’q yesabatlari’ analizlengen.
Pitkeriw qa`nigelik jumi’si’ni’n` juwmaqlaw bo`liminde yesabatlardi’ du`ziw boyi’nsha pikir ha`m usi’ni’slar berilgen. Ka`rxanalarda yesap-sanaq jumi’slari’n schetlar jobasi’ boyi’nsha ali’p bari’w ha`m yesabatlardi’ du`ziw boyi’nsha pikir ha`m usi’ni’slar berilgen.
Pitkeriw qa`nigelik jumi’si’ni’n` jazi’li’wi’nda Prezident Pa`rmanlari’, Ministrler Kabinetinin` Qararlari’, Buxgalteriya yesabi’ boyi’nsha Ni’zamlar, Buxgalteriya yesabi’ni’n` milliy standartlari’nan, ekonomikali’q ha`m finansli’q a`debiyatlardan paydalani’ldi’ ha`m «Xalqabad mami’g`i’» ashi’q akcionerlik ja`miyetinin` 2013-2014 ji’lg`i’ finansli’q yesabatlari’nan paydalani’ldi’.


1-bap. BUXGALTERIYA YESABI’NI’N` KONCEPTUAL TIYKARLARI’ HA`M WONI’ SHO`LKEMLESTIRIW TA`RTIBI


1.1. Finansli’q yesabatti’ du`ziwdin` a`hmiyeti ha`m finansli’q yesabat elementleri
Buxgalteriya yesabi’ ma`lim bir xojali’q ju`rgiziwshi sub’ekt haqqi’nda finansli’q mag`li’wmatlardi’ ani’qlaw, qayta islew ha`m ka`rxanani’n` finansli’q jag`dayi’na qi’zi’g`i’wshi’larg`a jetkizip beriwdi a`melge asi’ri’wshi’ sistema boli’p tabi’ladi’.
Finansli’q mag`li’wmatlardan paydalani’wshi’lardi’n` tiykarg`i’ eki topari’ bar:
- si’rtqi’ paydalani’wshi’lar;
- İshki paydalani’wshi’lar.
Finansli’q mag`li’wmatlardan paydalani’wshi’lar qi’zi’g`i’wshi’li’g`i’, buxgalteriya yesabi’ni’n` bir sistema si’pati’nda ekige bo`liniwine ali’p keledi:

1. 
   Finansli’q yesap;
   
2. 
   Basqari’w yesabi’.
   

Finansli’q yesap ka`rxanalar ta`repinen ja`ma`a`chilikke usi’ni’latug`i’n ishki ha`mde si’rtqi’ paydalani’wshi’lar ta`repinen paydalani’latug`i’n mag`li’wmatlar xarakteri ha`m ko`lemi menen baylani’sli’.
Basqari’w yesabi’ ishki paydalani’wshi’lar (menedjer) za`ru`rligin, xojali’q ekonomikali’q operaciyalari’ ha`m wo`nim (xi’zmet) islep shi’g`ari’w u`stinen qadag`alaw ornati’wda, byudjettin` ori’nlani’wi’ ha`m payda ali’wdi’n` monitoringin ornati’wda buxgalteriya mag`li’wmatlari’ni’n` rolin, sonday-aq kompaniyani’n` keleshekte jetiskenlikke erisiwinde buxgalteriya mag`li’wmatlari’ni’n` rolin ko`rip shi’g`adi’.
Finansli’q yesabat koncepciyalari’ ta`repinen to`mendegiler ani’qlani’wi’ lazi’m:

• 
  Sheshiliwi ushi’n finansli’q mag`li’wmatlar talap etiletug`i’n wazi’ypalar;
  
• 
  Sistemani’n` sapa xarakteri;
  
• 
  Finansli’q yesabat elementleri;
  
• 
  Finansli’q mag`li’wmatlardi’ ta`n ali’w ha`m o`lshew normalarri’;
  
• 
  Mag`li’wmatlar sistemasi’n du`ziw principleri.
  

Finansli’q yesabatti’ du`ziw maqsetleri. Finansli’q yesabatti’ du`ziwdin` bir qatar maqsetleri boli’p, wolar to`mendegilerden ibarat:

1. 
   Investicion qararlardi’ ha`m kreditler beriw boyi’nsha qararlardi’ qabi’l qi’li’w;
   
2. 
   Xojali’q sub’ektinin` kelesi pul ag`i’mlari’n bahalaw;
   
3. 
   Xojali’q sub’ektine isenip tapsi’ri’lg`an resurslar sebepli, woni’n` resurslar ha`m minnetlemelerin bahalaw;
   
4. 
   Adminstraciya xi’zmetin bahalaw;
   
5. 
   Haqi’yqatli’qti’ ko`rsetiw.
   

Finansli’q yesabatlarda sub’ekttin` wo`z minnetlemelerin ori’nlaw ha`m kiritilgen investiciyalar boyi’nsha qari’zdarli’qti’ qaytari’wi’ ushi’n da`ramat ha`m keleside naq pul tu`simlerin boljawg`a ja`rdem beretug`i’n mag`li’wmatlar keltiriliwi kerek. Yesabatlar ka`rxana basshi’lari’ni’n` xi’zmetin bahalaw maqsetinde de paydalani’ladi’. Yesabatlar to`mendegi informaciyalardan ibarat boli’wi’ kerek:
a) ka`rxanani’n` ekonomikali’q resurslari’, minnetlemeleri ha`m kapital
sap aktivleri;
b) ka`rxanani’n` ekonomikali’q resurslari’, minnetlemeleri ha`m kapital sap aktivlerinde payda bolg`an wo`zgerisler;
v) ka`rxanani’n` ekonomikali’q jag`dayi’.
O`zbekistan Respublikasi’ Finans Ministrliginin` «Finansli’q yesabat formalari’n ha`m olardi’ tolti’ri’w ta`rtibin tasti’yi’qlaw haqqi’nda»g`i’ qarari’na muwapi’q O`zbekistanda ji’lli’q finansli’q yesabatti’n` to`mendegi tu`rleri tasti’yi’qlandi’:
1. «Buxgalteriyali’q balans» - forma № 1;
2. «Finansli’q na`tiyjeler haqqi’nda yesabat» - forma № 2;
3. «Tiykarg`i’ qurallardi’n` ha`reketi haqqi’nda yesabat»-forma № 3;
4. «Pul ag`i’mi’ haqqi’nda yesabat» - forma № 4;
5. «Menshik kapital haqqi’nda yesabat» - forma № 5;
6. Finansli’q yesabatqa qosi’mshalar, yesap-kitaplar ha`m tu`sindirmeler.
Bul finansli’q yesabatlar №1 BEMS na muwapi’q islep shi’g`i’lg`an ka`rxana yesap siyasati’na muwapi’q tayarlani’wi’ kerek, ha`mde olarda barli’q ma`seleler boyi’nsha ka`rxana xi’zmeti na`tiyjelerin paydalani’wshi’lar ushi’n toli’q, ani’q ha`m tu`sinikliligi u`lken a`hmiyetke iye boli’wi’ kerek.
Ka`rxanalar finansli’q yesabatlari’ni’n` elementleri. Elementler- bul finansli’q yesabatlarg`a kiritiliwi lazi’m bolg`an statyalar topari’ boli’p tabi’ladi’. Birinshi topar elementleri (aktivler, minnetlemeler ha`m menshik kapitali’) tuwri’dan –tuwri’ balans yesabati’na, keyingi to`rt element bolsa (da`ramatlar, qa`rejetler, payda ha`m zi’yanlar) finansli’q na`tiyjeler haqqi’ndag`i’ yesabatqa tiyisli.
Balans yesabati’ elementleri:

1.