Өзбекстан республикасы жоқары ҳӘм орта арнаўлы билимлендириў министирлиги

2.2. Finansli’q yesabatti’ ju`rgiziwdin` negizgi tiykarlari’
Bazar ekonomikasi’na o`tiwdin` da`slepki basqi’shlari’nan baslap ma`mleketimizdin` ha`m shet el ilimpazlardi’n` jumi’slari’ analizi swoni’ ko`rsetedi, wolar yesap obektleri haqqi’nda mag`li’wmatlar ji’ynaw, toparlarg`a bo`liw ha`m ja`mlew usi’li’ yesaplang`an schetlardi’ basqari’w yesabi’ usi’li’ elementleri qurami’na kirgiziw bari’si’nda ani’q bir pikirge iye emes. Ayi’ri’mlar schetlardi’ basqari’w yesabi’ usi’li’ni’n` elementi dep yesaplasa, basqalar usi’ usi’llardi’ tek g`ana finansli’q yesapqa tiyisli dep yesaplaydi’.
Ha`r qi’yli’ yesap tu`rleri boyi’nsha ka`rxana shen`berinde qa`liplesetug`i’n mag`li’wmatlardan tu`rlishe paydalani’ladi’. Ko`rinip turg`ani’nday, basqari’w yesabi’ menedjmenttin` derlik barli’q komponentlerin wo`z ishine aladi’. Finansli’q yesap usi’ sistemani’n` bir bo`legi, ani’g`i’rag`i’ tek woni’n` qun o`lshemi sa`wlelengen ta`replerdi wo`z ishine aladi’.
Finansli’q yesap wo`z ishine reje ori’nlani’wi’n yesapqa alsa, realizaciya processi wo`ndiris yesabi’n aladi’.
O`zbekistan Respublikasi’ Finans Ministrliginin` «Ka`rxanalardi’n` ji’lli’q ha`m kvartalli’q yesabatlari’ni’n` ko`lemin ha`m formasi’n tasti’yi’qlaw haqqi’nda»g`i’ 2002-ji’l 27-dekabrdegi qarari’ menen ka`rxanani’n` finansli’q jag`dayi’n analizlewde, finansli’q yesabatlardi’n` to`mendegi formalari’ tasti’yi’qlang`an:
1. Ji’lli’q yesabat ko`rinisi ushi’n:
-forma №1 «Buxgalteriyali’q balans»
-forma №2 «Finans na`tiyjeleri haqqi’nda yesabat»
-forma №2a «Debitorli’q kreditorli’q qari’zlar haqqi’nda yesabat»
-forma №3 «Tiykarg`i’ qurallardi’n` ha`reketi haqqi’nda yesabat»
-forma №4 «Pul ag`i’mlari’ haqqi’nda yesabat»
-forma №5 «Menshik kapitali’ haqqi’nda yesabat»
2. Yari’m ji’lli’q yesabat ushi’n:
-forma №1 «Buxgalteriyali’q balans»
-forma №2 «Finans na`tiyjeler haqqi’nda yesabat»
-forma №2a «Debitorli’q ha`m kreditorli’q qari’zlar haqqi’nda yesabat»
-forma №4 «Pul ag`i’mlari’ haqqi’nda yesabat»
3. Kvartalli’q yesabat ushi’n:
-forma №1 « Buxgalteriyali’q balans»
-forma №2 « Finans na`tiyjeler haqqi’nda yesabat»
forma №2a «Debitorli’q ha`m kreditorli’q qari’zlar haqqi’nda mag`li’wmat»
Bunda, buxgalteriyali’q balans aktiv boyi’nsha da, passiv boyi’nsha da eki bo`limli boladi’. Debitorli’q ha`m kreditorli’q qari’zlar haqqi’nda mag`li’wmatta, ma`mleket ishindegi ha`m si’rti’ndag`i’ qari’zlar da sa`wlelenedi. Pul ag`i’mlar haqqi’ndag`i’ yesabatta, ka`rxanani’n` finansli’q yesabattan, valyutali’q qarji’lar ha`reketinen, investiciyali’q xi’zmetinen tu`sken paydalar yag`ni’y pul qarji’lari’ ko`rsetiledi. Menshik kapital haqqi’ndag`i’ yesabatta qi’mbat bahali’ qag`azlardi’ sati’p ali’wdan kelip tu`sken, yesaplani’lg`an dividendler, tiykarg`i’ qurallardi’ qayta bahalawdan kelip tu`sken qarji’lar ko`rsetiledi.
O`zbekistan Respublikasi’nda qabi’l etilgen buxgalteriyali’q yesapti’n` yesabatlar sistemasi’ toli’g`i’ menen xali’qarali’q standartlarg`a juwap beredi.
Finansli’q yesabatlardi’n` birinshi tu`ri «Buxgalteriyali’q balans»ta ka`rxanani’n` barli’q qural ha`m qarji’lari’, xojali’q xi’zmeti haqqi’ndag`i’ juwmaqlari’ ha`m basqa da xi’zmetleri sa`wlelenedi. Buxgalteriyali’q yesapta aktiv ha`m passiv schetlar boladi’.
Ka`rxana ji’lli’q buxgalteriya yesabati’na tu`sindiriw xati’n qosi’msha etip jiberedi. Onda yesabat ji’li’nda ka`rxana ha`reketinin` aqi’rg`i’ na`tiyjelerine ta`sir yetiwshi tiykarg`i’ faktorlar, ka`rxanani’n` finans jag`daylari’ ha`m de ka`rxana ji’lli’q yesabatlari’ni’n` dodalani’wi’ boyi’nsha qabi’l etilgen qarar ha`m sap paydani’n` bo`listiriliwi ko`rsetiledi.
Ka`rxana ji’lli’q buxgalteriya yesabati’n to`mendegi organlarg`a tapsi’ri’wi’ kerek

1. 
   Mu`lk iyelerine
   
2. 
   Ma`mleketlik sali’q inspekciyasi’na
   
3. 
   Ma`mleketlik statistika basqarmasi’na
   
4. 
   Kredit sha`rtnamasi’na tiykarlang`an bank ma`kemelerine
   

Buxgalteriya balansi’ aktiv ha`m passiv ta`repleri eki bo`limnen ibarat:
Aktiv bo`limi:

1. 
   Uzaq mu`ddetli aktivler
   
2. 
   Aylani’s aktivleri