Өзбекстан Республикасы Жоқары ҳәм орта арнаўлы

    MS DOS tin` rawajlaniw tariyxi. 1980 jili Saettle Computer Products firmasinin`

8086 mikroprotsessorli taza komp`yuteri ushin operatsion sistema talap etildi. Bul

komp`yuter ushin usi firma ta`repinen QDOS operatsion sistemasi islenip shi¬ildi.

QDOS OC T. Paterson ta`repinen jaratilip, aldinda turg`an Q ha`ripi “tez ha`m patas”

so`zin an`latiwshi shifr tu`rinde aling`an edi. Al 1980 jilg`a kelip bul QDOS atamasi 86-

DOS atamasina o`zgertildi ha`m ayirim jetilistiriwlerden keyin, ken` ja`ma`a`t na`zerin

o`zine tartip, ken` qollaniw mu`mkinshiligine iye boldi.

Usi jetiskenliklerdi esapqa alip Microsoft firmasi 86-DOS sistemasin paydalaniw

huqina iye boldi, al IBM firmasi bolsa o`zinin` jeke komp`yuterlerin bazarg`a shig`ardi.

Bul komp`yuterler ushin OC Microsoft firmasi ta`repinen ta`miyinlenetug`in boldi.

1981 jildin` may ayinan baslap T. Paterson IBM firmasinin` jeke komp`yuterleri ushin

arnalg`an, OC tayarlaytug`in programmistler toparina basshiliq etti ha`m IBM firmasi Saettle

Computer Rroducts firmasinin` 86-DOS sistemasina tiyisli barliq huqiqqa iyelik etti. Na`tiyjede

operatsion sistemanin` ati MS-DOS bolip o`zgertildi ha`m ha`zirgi ku`nge shekem jeke

komp`yuterlerdin` taza jetilisken tu`rleri ushin, bul MS DOS operatsion sistemasinin` taza

versiyalari jaratilmaqta ha`m komp`yuterlerdin` programmaliq ta`miyinleniwinde basqa OC

larg`a salistirg`anda girewli orin tutip turipti.

MS DOS OC qurami

Komp`yuterlerdin` modellerine qaray operatsion sistema ha`r tu`rli ob`emda boliwi

mu`mkin biraq olardin` isleytug`in jumislari birdey:

  - operativ yadti basqariw;

  - protsessordi basqariw;

---

39

  - periferiyaliq du`zilislerdi basqariw;

  - paydalaniwshilar tapsirmalarin basqariw;

  - mag`liwmatlardi basqariw.

    

Operatsion sistemanin` bunday esaplaw texnikasi  ushin  kerekli  funktsiyalarin

atqariw  ushin,  qiyin  ha`m  qimbat  bolg`an programmalar kompleksin islep shig`iw

kerek boldi. Operatsion sistemanin` bahasi komp`yuterdin` o`zinin` bahasinan bir neshe

ese qimbat turadi. Operatsion sistemasiz komp`yuter, elektron sxemalar, metall

konstruktsiyalar jiynag`i g`ana bolip qaladi.

   DOS qa to`mendegi tiykarg`i modullar kiredi: kirgiziw ha`m shig`ariw sistemalar

bazasi (BSVV); da`slepki jumisqa qosiw (zagruzka) blogi (BNZ); kirgiziw ha`m

shig`ariw sistemalar bazasin ken`eytiw moduli (MR); u`zilisti qayta qosiw moduli

(MOP); komandali protsessor; DOS utilitleri.

  Kirgiziw ha`m shig`ariw sistemalar bazasi operatsion sistema-sinin` tiykarg`i bir

bo`legin quraydi ha`m to`mendegi funktsiyalardi orinlaydi: mashinani jumisqa qosqanda

avtomatlastirilg`an tu`rde tiykarg`i apparat komponentlerin (testirovanie) testti tekseredi;

operativ yadti jumis penen ta`miyinlew ushin, da`slepki jumisqa qosiw (zagruzkalaw)

blogin shaqiriw; texnikaliq qurallardi basqariwdag`i shaqiriw sistemasina ha`m u`ziliske

xizmet ko`rsetiw.

  Kirgiziw  ha`m shig`ariw  sistemalari  bazasi (BSVV), basqa modullerdegidey,

diskalarda emes, al turaqli yad du`zilisinde (PZU) saqlanip turiladi.

  Da`slepki  jumisqa  qosiw  blogi (BNZ) diskadan oqiladi ha`m operativ yadqa

kirgiziw - shig`ariw sistemalar bazasin ken`eytiw modulin ja`ne u`zilisti qayta islew

modulin ju`kleydi.

  Kirgiziw-shig`ariw sistemalar bazasin ken`eytiw, ken`eytiw moduli ja`rdeminde

islenedi ha`m onin` ja`rdeminde personal` komp`yuterdin` ko`plegen apparat qurallarin

basqariw mu`mkinshiligi tuwadi. Kirgiziw-shig`ariw sistema bazasina qosimsha

podprogrammalar qosiw mu`mkinshilikleri payda boladi, olar sirtqi du`zilislerge

drayverlerge xizmet etedi. Drayverler tek g`ana sirtqi du`zilisler ushin islenbeydi, solar

menen bir qatarda apparat quramina kiretug`in du`zilislerge de islenedi.

  :zilisti  qayta  islew  moduli  ko`plegen a`meliy programmalar menen birge

isleytug`in joqari da`rejeli sistemalar jaratadi. Ol fayl sistemasinin`, kirgiziw ha`m

shig`ariw du`zilislerinin` (klaviatura, displey, printer), programmani juwmaqlawg`a

baylanisli bir qansha arnawli jag`dayg`a xizmet etiw, olardin` jasalma u`zilisine ha`m

qa`telerdi qayta islew jumislarin ta`miyinleydi. :zilisti qayta islew moduli funktsiyalarin

tiykarinan komandali protsessor (KP) orinlaydi.

  

Komandali  protsessor sistema diskasinda ornalasqan bolip to`mendegi

funktsiyalardi orinlaydi:

  - klaviaturadan yaki komandali fayldan kirgizilgen komanda-lardi qabillaw ha`m

tekseriw;

  

- sistemali faylda ornalasqan orinlaw programmasinda DOS programmalarin

orinlaw;

  - SOM ha`m EXE fayllarinda ornalasqan sirtqi a`meliy prog-rammalardi orinlaw

ha`m jumisqa qosiw;

- JEEM jumisqa qosilg`annan keyin avtozapusk faylin orinlaw.

MS DOS OC sistemasi to`mendegi bo`limlerden turadi.

- BIOS (Basic Input Output System) komp`yuterdin` turaqli yadinda jaylasqan bolip,

onin` waziypasi kiritiw-shig`ariw menen baylanisli bolg`an operatsion sistemanin`

a`piwayi ha`m universal xizmetlerin orinlawdan ibarat. Bul sistema komp`yuter iske

---

40

qosilg`anda, onin` yadinin` ha`m qurilmalarinin` islewin tekseriwshi testti ha`m OC

ju`klewshisin shaqiriwshi programma jaylasadi. OC ni ju`klewshi programma ju`da`

qisqa bolip, ol MS DOS jaylasqan disktin` (disketanin`) birinshi sektorinda jaylasadi

ha`m onin` waziypasi MS DOS tin` qalg`an 2 modulin oqiwdan ibarat. Bul moduller IO.

SYS ha`m MSDOS. SYS fayllari bolip, olar disketlerde jaylasadi. Olardi OC ju`klewshisi

yadqa ko`shiredi ha`m komp`yuter yadinda barqulla saqlanadi.

-IO. SYS (INPUT-OUTPUT)-bul BIOS tin` yadtag`i dawami esaplanadi.

-MSDOS. SYS-bul DOS tin` joqari da`rejeli waziypalarin orinlaydi.

-MS DOS tin` buyriq protsessori paydalaniwshi kirgizgen komandalardi qayta isleydi.

Buyriq protsessori OC ju`klenip atirg`an disktin` COMMAND. COM fayilinda jaylasadi.

Paydalaniwshinin` “ishki” dep ataliwshi bazi bir komandalarin, yag`niy type, dir, copy h.

t. b. komandalarin buyriq protsessorinin` o`zi orinlaydi. Kalg`an “sirtqi” komandalarin

orinlaw ushin sa`ykes programmani qidiradi, oni yadqa ko`shirip basqariwdi og`an

o`tkizedi.

-MS DOS-tin` sirtqi komandalari OC menen birgelikte ju`klenetug`in o`z aldina

fayllardag`i programmalar bolip, olar format, find, fdisk, print, xcopy h. t. b. boladi.

-Drayver qurilmalari MS DOS-tin` kiritiw-shig`ariw sistemasin toliqtiriwshi ha`m

taza qurilmalardin` jumisin ta`miyinlewshi arnawli programmalar bolip esaplanadi.

Drayverler ati CONG`IC. SYS faylinda ko`rsetiledi.

MS DOS tin` iske qosiliwi mina ja¬daylarda avtomatik tu`rde orinlanadi:

-komp`yuter iske qosilg`anda;

-Komp`yuterdegi Reset tu`ymesi basilg`anda;

-Ctrl+Alt+Del tu`ymeleri birgelikte basilg`anda.

Kag`iyda boyinsha OC qatti diskte ta`miyinlewshi firma ta`repinen jazilg`an boladi.

Sistema ju`kleniwi basinda komp`yuter turaqli yadindag`i qurilmalar tekseriledi. Egerde

qandayda qa`telik bolsa, qa`telik kodi beriledi. Qa`telik ju`da` quramali bolmasa G`1

tu`yini basiladi, al quramali bolsa, arnawli texnik qa`niygelerge ko`rsetiw tiyis.

OS-ni ju`klewshi programma oqilg`annan son` bul programma komp`yuter yadina OS

modulleri IO. SYS ha`m MSDOS. SYS fayllarin ko`shiredi ha`m basqariwdi olarg`a

tapsiradi. Son` CONG`IG. SYS sistema konfiguratsiyasin ko`rsetiwshi faylinan ondag`i

ko`rsetilgen drayverler oqilip OS parametrleri ornatila-di. Egerde CONG`IG. SYS

bolmasa, a`dettegi parametrler ornatiladi. Bunnan son` COMMAND. COM basqariwshi

protsessori oqilip, basqariw og`an o`tkeriledi ha`m ABTOEXEC. BAT orinlanadi. Bul

fayllarda komp`yuter jag`ilg`anda orinlanatu¬in komanda ha`m programmalar

ko`rsetiledi. Mine usinin` menen komp`yuterdi iske qosiw jumisi tamamlanadi ha`m

MSDOS komanda beriwdi usinis etedi (“>“ belgi shig`adi).

Operatsion sistemaliq du`zilisi. Operatsion sistemalar to`mendegishe qurilisqa iye:

  

-  bir  waqitta  isleytug`in  paydalaniwshilar:  bir  paydalaniwshi,  bir  neshe

paydalaniwshilar sanina qaray;

  

- sistemanin` basqariwi tiykarinda bir waqitta paydalaniwshi protsessler: bir

waziypali, ko`p waziypali sanina qaray;

  - qollawshi protsesslar: bir protsessorli, ko`p protsessorlilar sanina qaray;

  - operatsion sistema kodinin` razryadlilig`i: 8 razryadli, 16 razryadli, 32 razryadli,

64 razryadlilig`ina qaray;

  - interfeys tu`ri: komanda (tekstli) ha`m ob`ektke (grafik) qaratilg`anlilig`ina

qaray;

  -  paydalaniwshinin` EEM na kiriw tu`ri: paketli qayta islew, waqitqa qaray

bo`liniwi, real waqitqa qaray;

---

41

  - du`zilislerden paydalaniw tu`ri: tarmaqli, lokallilig`ina qaray.

  DOS  sem`yasindag`i operatsion sistemalar.  Bul sem`yanin` birinshi wa`kili - MS

DOS sistemasi (Microsoft Disk Operating System - mikrosoft firmasinin` diskali

operatsion sistemasi) 1981 jilda IBM PC payda boliwina baylanisli shig`arilg`an.

  

DOS  sem`yasinin`  operatsion  sistemalari  bir  waziypali  bolip  to`mendegi

mu`mkinshiliklerge iye:

  - EEM li interfeys paydalaniwshinin` beretug`in komandasi ja`rdeminde a`melge

asiriladi;

  - sistemanin` EEM nin` basqa tu`rlerine o`tiwdi sho`lkemles-tiriwshi du`zilistin`

bar ekenligi;

  - operativ yadta alatug`in orni onsha u`lken emes (640 Kbayt).

OS/2 sem`yasindag`i operatsion sistemalar. OS/2  operatsion sistemalari IBM

firmasi ta`repinen 1987 jilda PK  lerdin` jan`a PS/2 jaratiliwina  baylanisli islenip

shig`ildi. OS/2 (Operating System / 2) ko`p waziypali operatsion sistema. Ol IBM  PS -

tipindegi komp`yuterler ushin 32 razryadli grafikaliq ko`p waziypali operatsion sistema

tu`rinde bir neshe a`meliy programmalardin` jumisinin` parallel` bariwin

sho`lkemlestiredi.

OS/2  OS qolayli grafikaliq paydalaniwshi interfeysi bolip,  DOS  faylli sistemasi

menen ten` keledi, bul jag`day mag`liwmatlardan DOS ha`m OS/2   de hesh qanday

o`zgerissiz paydalaniw mu`mkinshiligin beredi.

UNIX sem`yasindag`i operatsion sistemalar.  Olar 32 razryadli ko`p waziypali bir

neshe paydalaniwshilarg`a arnalg`an operatsion sistemalar. UNIX tin` ku`shli ta`repine

onin` bir sistemanin` o`zi ha`r qiyli komp`yuterlerden - superkomp`yuterlerden - PK ge

deyin paydalaniw mu`mkinshiligine iye ta`repin aytsaq boladi. Bunday jag`day sistemani

bir mashina arxitekturasinan basqasina o`tkeriw mu`mkinshiligin beredi.

UNIX  te pochta xizmeti - onin` du`zilislerinin` tiykarg`i qurami bolip esaplanadi.

Ha`zirgi waqitta UNIX ushin ko`plegen programmalar bar. DOS ha`m WINDOWS

ushin ko`plegen birgelik-tegi programmalar UNIX te paydalaniliwi mu`mkin. UNIX

sem`yasinda bir neshe OS lar bar. Bul sem`yanin` ha`r qiyli versiyalari o`zinin`

atamalarina iye, biraq olar uliwma alg`anda UNIX OS bazaliq xarakterlerdi qaytalaydi.

Ka`rxanalar tarmaqlari ushin arnalg`an UNIX Ware 2.0 - 32 - razryadli bir neshe

paydalaniwshig`a arnalg`an ko`p waziypali OS lar UNIX sem`yasindag`i tarmaqli OS lar

arasinda ken` tarqalmaqta.

Norton Commander (NC)  sistemasi Symantec firmasi jag`inan islep shig`ilg`an

DOS, Windows 3.1, Windows 95 - 2000 ortalig`inda islewge arnalg`an, bul

programmaliq ta`miynattin` ingliz ha`m orissha tildegi versiyalari islengen.

Norton Commander programmasinda NC.EXE fayli komandalar qatarina tu`sip

orinlang`anda ekranda NC sistemasinin` ekrani payda boladi.

Ekrannin` joqarg`i bo`leginde Norton Commander, Left, Files, Disk, Commands,

Tools, Right bas menyudin` alti punkti ornalasqan, olardin` ha`r biri o`zinin`

waziypalarin atqaradi. Ekrannin` tiykarg`i bo`legi eki panelden ibarat boladi. Ha`r bir

panel disktegi fayllar haqqinda mag`liwmatlardi ko`rsetiw ushin arnalg`an.

Norton Commander sistemasinin` panellerinin` segiz tu`ri parqlanadi:

- faylli panel - bunda berilgen disktin` qurami ko`rsetiledi;

- tabilg`an fayllar panelleri - Norton Commander  FileFinder (NCFF) utilitleri yaki

paydalaniwshi ta`repinen diskti tazalaw waqtinda shig`arip taslaw kerek bolg`an fayllardi

saqlaw ushin xizmet etedi;

- sxemali panel - bunda grafik tu`rindegi berilgen disktegi kataloglar ko`rsetiledi;

---

42

- mag`liwmat paneli - bunda komp`yuterdin` operativ yadi haqqinda ha`m ondag`i

disk ha`m kataloglar haqqinda mag`liwmat beriledi;

- katalogtag`i mag`liwmat paneli - bunda fayllar ha`m belgilengen disktin` berilgen

kishi katalogi haqqinda qosimsha mag`liwmatlar beriledi;

- tez ko`rsetiw paneli - bunda tekstli fayllar qurami yag`niy kishi katalog haqqinda

mag`liwmatlar ko`rsetiledi;

- arxivli panel - bunda arxivli paneldin` qurami ko`rsetiledi;

- baylanistiriwshi fayl - ol basqa personal` komp`yuterlerge ornatilg`an fayllar ha`m

kishi disk kataloglarinin` dizimin o`zinde saqlaydi.

Norton Commander sistemasinin` komandalari.  Sistema komandasi to`mendegi bir

neshe usillarda beriliwi mu`mkin:

- menyu rejiminde;

- klavish kombinatsiyalarinda;

- NC ekraninda jol ko`rsetkish qatarinda tiyisli klavisha ja`rdeminde;

-  sistemanin`  paneller ob`ektlerinde kursordin` ha`reketleniwinde.

Norton Commander sistemasi menyusi. NC menyusi alti punktti o`z ishine aladi.

Olarda sistemanin` barliq komandalari ja`mlengen. NC menyusin iske qosiw ushin PK

klaviaturasinda “F9” funktsional klavishani basiw kerek. Bunda bas menyu punktleri

Left, Files, Disk, Commanders, Tools, Right ashiladi.

Left punktleri - shep panel ha`m Right - on` panel NC shep ha`m on` panellerge

muwapiq basqariwdi ta`miyinleydi. Left ha`m Right punktleri a`h komandadan ibarat

kishi menyudi o`z ishinde saqlaydi.

Files  (fayllar) punkti  fayllar ha`m kishi kataloglar menen operatsiyalar, fayllar

atributlarinin` almasiwin, sonin` menen bir qatarda fayl menyusina kiriw, NC

sistemasinan shig`iw Slep  komandasi bir neshe fayllardi da`slepki faylg`a bo`liw ha`m

bo`lingen fayllardi Merge komandasi ja`rdeminde jalg`iz bir faylg`a ko`shiriw

operatsiyasin a`melge asiradi. Files punktinin` kishi menyusi a`o` komandani kirgizedi,

olardin` u`lken bo`legi funktsional klavishalardin` ha`reketine maslasqan.

Disk (disk) punkti paydalaniwshinin` jumisin iyiliwshen` ha`m qatti diskler menen

ta`miyinleydi. Sistemada disketten kopiya aliw Copy diskette  komandasi boyinsha

a`melge asiriladi.

Commanders punkti ekran parametrlerin beriw parallel ren` ha`m ko`lemin tan`law,

displey jumisinin` rejimin wyreniw, jol ko`rsetkish qatarin alip taslaw, jasirin fayllardi

ko`rsetiw h.t.b. operatsiyalardi orinlawg`a mu`mkinshilik tuwdiradi.

Tools (u`skeneler) punkti paydalaniwshilar menyusina qosimsha tu`rde Tools

sistemali menyudi jaratiwg`a imkan beredi.