O’zbekstan respublikasi joqari ha’m orta arnawli biLİmlendiRİw miNİSTİRLİGİ

O’ZBEKSTAN RESPUBLİKASI  JOQARI HA’M ORTA ARNAWLI 

BİLİMLENDİRİW MİNİSTİRLİGİ  

 

 

 

BERDAQ ATINDAG’I QARAQALPAQ MA’MLEKETLİK UNİVERSİTETİ  

 

 

 

TARİYX HA’M ARXEOLOGİYa KAFEDRASI   

 

 

 

 

 

 

 

 

A’YYEMGİ  DU’NYA TARİYXI  

 

 PA’NİNEN  LEKTsİYaLAR TOPLAMI 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Duzgen: 

 

 

 

 

F.Utepbergenov

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

NO’KİS -2008  

 

A’yyemgi Shıg’ıs tariyxı 

 

 

1. A’yyemgi Mısır tariyxına kirisiw       

 

 

 

 

2. Mısırdı klasslıq jamiyettin’ payda bolıw  

3. Mısır orta patshalıq da’wirinde  

4. Jan’a patshalıq da’wirinde  Mısır  

5. A’yyemgi Mısır ma’deniyatı. 

6. A’yyemgi Mesopotamiya 

7. A’yyemgi Mesopotamiyada klasslıq ja’miyettin’ payda bolıwı. 

8. Akkada derjavası. 

9. Mesopotamiya b.e.sh. II-I mın’ jıllıqta. 

10. A’yyemgi Mesopotamiya ma’deniyatı. 

11. A’yyemgi Kishi Aziya. 

12. A’yyemgi Urartu  

13. A’yyemgi Urartu  

14. A’yyemgi Orta Aziya h’a’m İran 

15. A’yyemgi Orta Aziyanın’ ma’deniyatı 

16. A’yyemgi Hindistan b.e.sh. I mın’ jıllıqta 

17. A’yyemgi Hindistan b.e. III a’sirine shekem 

18. A’yyemgi Hindistan ma’deniyatı 

19. A’yyemgi Qıtay 

20. A’yyemgi Qıtay ma’deniyatı 

2-saat 

2-saat 

2-saat 

2-saat 

2-saat 

2-saat 

2-saat 

2-saat 

2-saat 

2-saat 

2-saat 

2-saat 

2-saat 

2-saat 

2-saat 

2-saat 

2-saat 

2-saat 

2-saat 

2-saat 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

I. A’yyemgi Mısır 

1. Ta’biyatı h’a’m xalqı 

2. A’yyemgi Mısır derekleri h’a’m tariyxı 

3. Mısırtanıw iliminin’ rawajlanıwı. 

II. Mısırda klasslıq ja’miyettin’ payda bolıwı 

1. Mısırda oraylasqan ma’mlekettin’ du’ziliwi. Mısırda ullı piramidalar da’wirinde 

gu’lleniwi. 

2. Mısır erte patshalıq da’wirinde (eramızdan burıng’ı 3100-2800) gu’lleniwi. 

3. Mısır eramızdan burıng’ı 2800-2100 jıllarda 

III. Mısır orta patshalıq da’wirinde (2050-1750 eramızdan burıng’ı) 

1. Ma’mlekettin’ birlesiwi h’a’m ekonomikalıq rawajlanıwı.  

2. Mısırdın’ orta patshalıq da’wirindegi basıp alıwları. 

3. Mısırdın’ orta patshalıq da’wirinde klasslıq h’a’m sotsiallıq strukturası. Qalalar. 

4. Mısır giksoslar h’a’kimiyatlıg’ı da’wirinde (1710-1560). 

IV Jan’a patshalıq da’wirindei Ullı Mısır derjavası  

(1580-1085 eramızdan burıng’ı) 

1. XVIII dinastiya faraonlarının’ basıp alıwı. 

2. Mısırdın’ ekonomikalıq gu’lleniwi, sotsiallıq qatnaslar, klasslıq strukturası 

3. A’skeriy siyasatı, exnaton reforması. 

4. Eramızdan burıng’ı 1345-1200 jılları XIX dinastiyanın’ basqarıwı. 

5. Mısırda XX dinastiyanın’  basqarıwı. 

V. A’yyemgi Mısır ma’deniyatı. 

1. A’yyemgi Mısır jazıwı, a’debiyatı, mifologiyası 

2. Su’wretlew, iskusstvosı h’a’m arxitektura. 

3. A’yyemgi Mısır dini. 

4. A’yyemgi mısırda ilimiy bilimlerdin’ rawajlanıwı. 

VI. A’yyemgi Mısır tariyxına kirisiw 

1. Mısırda klasslıq ja’miyettin’ payda bolıwı. b.e.sh. 2800-2100 jıllarda shekem 

I. A’yyemgi Mesopotamiya 

1. Xalqı, ta’biyatı, a’yyemgi Mesopotamiyanın’ periodları. 

2. A’yyemgi Mesopotamiya tariyxının’ derekleri. 

3. A’yyemgi Mesopotamiya istoriografiyası. 

II. A’yyemgi Mesopotamiyada klasslıq ja’miyettin’ payda bolıwı.  

A’yyemgi Shumerde qala-ma’mleketler. 

1. Mesopotamiyada tsivilizatsiyanın’ payda bolıwı. 

2. Eramızdan burıng’ı III mın’ jıllıqtag’ı qubla Mesopotamiya 

3. Shumer qala-ma’mleketlerinin’ siyasiy tariyxı 

III. Mesopotamiyada oraylasqan ma’mlekettin’ payda bolıwı. Akkada 

derjavası h’a’m Urdın’ III dinastiyası 

1.XXIV-XXV a’sirdegi (eramızdan burıng’ı) Akkada patshalıg’ı. 

2.  Kutiylerdin’ basıp kiriwi 

3. Ur dinastiyası waqtındag’ı Shumer-Akkada patshalıg’ı. 

IV. II mın’ jıllıqta Mesopotamiya  

1. Erte Vavilon da’wirindegi Vavilonnın’ ko’teriliwi b.e.sh. XIX-XVI  a’sirlerde 

2. Xammurappi nızamları, kassitler dinastiyası waqtındag’ı Vavilon patshalıg’ı. 

3. Mitanni ma’mleketinin’ gu’lleniwi h’a’m qulawı. 

4. Assiriya erte h’a’m orta Assiriya da’wirindegi rawajlanıwı. 

V. B.e.sh. I mın’ jıllıqtag’ı Ullı Assiriyanın’ a’skeriy derjavası 

1. B.e.sh. X-IX a’sirdegi Assiriyanın’ ko’teriliwi. 

2. Du’nya ju’zilik Assiriya derjavasının’ du’ziliwi. 

3. Assiriyanın’ sotsial-ekonomikalıq qurılısı h’a’m ma’mleketlik sho’lkemi. 

VI. A’yyemgi Mesopotamiya ma’deniyatı 

1. A’yyemgi Mesopotamiya dini. 

2. A’yyemgi Mesopotamiya jazıwı h’a’m a’debiyatı. 

3. İlimiy bilimlerdin’ rawajlanıwı. 

4. Arxitektura h’a’m iskusstva. 

 I. A’yyemgi Kishi Aziya h’a’m Kavkaz boyı xalıqları 

1. A’yyemgi Kishi Aziya xalqı tariyxıy derekleri, istoriografiyası. 

2. Xett patshalıg’ında klasslıq ja’miyettin’ payda bolıwı. 

3. Eramızdan burıng’ı XIV-XIII a’sirdegi Xett ma’mleketi. 

4. Xett ma’deniyatı. 

II. A’yyemgi Urartu h’a’m kavkaz boyı ma’mleketleri 

1. Eramızg’a shekemgi V-II mın’ jıllıqtag’ı Kavkaz boyı qa’wimleri, Urartu 

ma’mleketinin’ payda bolıwı. 

2. Urartu ja’miyeti h’a’m ma’deniyatı. 

3. Urartu ma’mleketinin’ qulawı. 

III. A’yyemgi Siriya, Finikiya, Palestina 

1. Xalqı, ta’biyatı, derekleri. 

2. III-II mın’ jıllıqtag’ı ma’mleketler. 

3. Damask patshalıg’ı. 

4. Palestina I mın’ jıllıqta. İzrail-İudiy patshalıg’ı. 

5. Jer Orta ten’izinin’ shıg’ısındag’ı ellerdin’ ma’deniyatı. 

IV. Karfagen h’a’m Arabstan yarım atawının’ a’yyemgi ma’mleketleri. 

1. A’yyemgi Araviyanın’ ta’biyatı, xalqı, derekleri. 

2. Karfagen bizin’ eramızdan burıng’ı IX-III a’sirde. 

3. Arqa Arabiya qa’wimleri h’a’m ma’mlekettin’ payda bolıwı. 

4. Qubla Araviya a’yyemde. 

5. A’yyemgi Araviya a’yyemde. 

I. A’yyemgi İran h’a’m Orta Aziya 

1. A’yyemgi Orta Aziya h’a’m İran xalıqları, deregi, istoriografiyası. 

2. Elamdag’ı a’yyemgi ma’mleketler, Midiya patshalıg’ı VII-VI a’sirler. 

3. Persiya ma’mleketinin’ du’ziliwi, basıp alıwshılıq h’a’reketleri, 

Grek-Pruss urısı 

4. A’yyemgi Pruss dini h’a’m ma’deniyatı. 

II. Orta Aziya III-I mın’ jıllıqta (eramızg’a shekemgi) 

1. Orta Aziyada a’yyemgi qa’wimler. 

2. II-I mın’ jıllıqtag’ı Orta Aziyada indo-iran qa’wimleri. 

3. Orta Aziya axameniyler da’wirinde. 

III. Kushan h’a’m Parfiya a’yyemde 

1. İskender Zulqarnaynnın’ Orta Aziyag’a bastırıp kiriwi, Salavkiyler da’wirindegi 

Orta Aziya. 

2. Grek-Baktriya patshalıg’ı. 

3. Kushan patshalıg’ı. 

4. Parfiya patshalıg’ı 

I. A’yyemgi Qubla Aziya ma’mleketleri 

1. Xalqı, ta’biyatı, deregi h’a’m istoriografiyası. 

2. Bizin’ eramızdan burıng’ı 2300-1700 jıllardag’ı İn tsivilizatsiyası. 

3. Bizin’ eramızdan burıng’ı II-I mın’ jıllıqtag’ı Gang boyında ma’mleketlerdin’ 

payda bolıwı. 

4. Maurya imperiyasının’ du’ziliwi. 

5. Eramızdan burıng’ı I mın’ jıllıqtag’ı sotsial-ekonomikalıq turmıs. 

6. I-V a’sirdegi Hindistan, «Qulshılıqtın’ qulawı, feodalizmnin’ du’ziliwi» 

 

II. A’yyemgi Hindistan ma’deniyatı 

1. Dini. 

2. Jazıw, a’debiyat, teatr. 

3. İskusstva, Arxitektura, İlim. 

 

III. A’yyemgi Qubla Shıg’ıs h’a’m Uzaq Shıg’ıs ma’mleketleri 

I. A’yyemgi Qıtay 

1. A’yyemgi Qıtaydın’ derekleri, istoriografiyası, xalqı 

2. A’yyemgi  Shan-İn h’a’m Chjou ma’mleketlerinin’ du’ziliwi. 

3. Bizin’ eramızdan burıng’ı VIII-III a’sirdegi Qıtay 

4. Qıtay eramızdan burıng’ı 221-207 jıllarda. 

5. Bizin’ eramızdan burıng’ı III a’sirlerde Qıtay A’yyemgi Qıtay ma’deniyatı. 

6. A’yyemgi Koreya. 

IV. A’yyemgi Qubla Shıg’ıs Aziya. 

1. Geografiyalıq ornı, xalqı, istoriografiyası. 

2. A’yyemgi Vet ma’mleketi h’a’m olardın’ qon’sıları. 

3. Mon-Kxmer h’a’m İndoneziya ma’mleketlerinin’ du’ziliwi. 

 

A’yyemgi du’nya tariyxı 

 

 B.e.sh. II mın’ınshı jıllıqtın’ basında Kishi Aziyada birinshi ma’rte, qa’wimlik 

awqam tiykarında payda bolg’an, u’lken emes aymaq boyınsha ma’mleketlik 

birlespeler payda bola baslaydı. Da’stu’r boyınsha olar burıng’ı ornında bolg’an 

h’u’kimdar h’a’m onın’ administratsiyası ta’repinen qalanın’ a’tirapında du’zilgen. 

Bunday qala-ma’mleketler qatarına Kanes, Birusxanda, Qussar, Nesa, Tsalpa 

h’a’m Xattusa kiredi. Ma’selen Kanes h’u’kimeti o’zinin’ aymaqlıq apparatı 

ta’repinen tsitadellerge ornalasqan. B.e.sh.  II mın’ınshı  jıllıqtın’ baslarında o’z 

aldına tsitadel Beygesultanda payda boladı, al sol da’wirdin’ qatlamların qazıw 

jumısları dawamında jazıwdın’ rawajlang’anınan derek beriwshi  ierogliflik 

belgileri menen tan’ba tabıldı. Kishi Aziyada klasslıq ja’miyettin’ du’ziliwinde, 

b.e.sh. XX-XVIII a’sirlerde Kishi Aziyanın’ shıg’ısında Ashshura qalasınan 

shıqqan-assiriyalılar h’a’m Arqa  Siriyadan shıqqan amoreyliler ta’repinen tiykar 

salıng’an sawda koloniyaları a’h’miyetli rol oynadı. Galis da’ryasının’ 

aynalmasındag’ı Tuz h’a’m Tsalpa ko’lleri janında Burusxanda koloniyası belgili, 

biraq o’zgeshe ataqlıqtı Kanestegi (h’a’zirgi Kyultepe) koloniya iyelegen. Ol 

u’lken emes jergilikli qala-ma’mlekettin’ aymag’ında tiykar salıng’an h’a’m 

ra’smiy tu’rde onın’ patshalıg’ına boysıng’an. degen menen ishki jumıslardı, ullı 

adamlar» dep atalg’an - sawdager-postovshikli Joqarg’ı qatlamı sheshiwshi rol 

oynag’an ulıwma barlıq azat puxaralardın’ jıynalısı sheshken. bul koloniya arqalı 

Aldın’g’ı Aziyanın’ xojalıq rawajlanıwı ushın sonshelli kerek bolg’an metallar, 

birinshi na’wbette altın, qalayı, mıs h’a’m gu’mis, ja’ne de basqa tovarlar menen 

xalıqaralıq sawda jolı o’tken. O’siwshiliktin’ h’a’r qıylı tu’rlerin qollanqan. 

Assirio-amoreyli sawdagerlerdin’ ja’rdemi arqalı jergilikli aqsu’yekler bezew 

buyımlarına iye bolg’an, ju’da’ rawajlang’an Mesopotamiyanın’ qul iyelewshilik 

aristokratiyasının’ da’stu’rlerine aralasqan. Paydalı sawda jag’dayının’ tirishilik 

etiwinin’ o’zi jergilikli qa’wimnin’ xojalıg’ının’ rawajlanıwına, qul iyelewshilik 

qatnasıqlarının’ tarqalıwına mu’mkinshilik jarattı. Aqırında qa’wimlik aristokratiya 

bara-bara qa’wimliktin’ tiykarg’ı massasınan ayırılg’an, xett ja’miyetinin’ tiykarg’ı 

klasslarının’ bolajaq o’rnegi-g’a’rezli jumısshılardın’ toparı du’zilgen. Kishi 

Aziyanın’ u’lken emes bul siyasiy birlespelerinin’ birlesiwine birinshi urınıwlar bir 

iri ma’mlekette b.e.sh. XVIII a’sirdin’ birinshi yarımına tiyisli. Patsha atag’ın 

alg’an, Pitxana atlı kussara qalasının’ h’u’kimdarı. Ku’tilmegende tu’nde Nesa 

qalasına topıldı h’a’m onı iyeledi. 

Nesanın’ turg’ınları bag’ındırılmadı al kerisinshe «ata» h’a’m «ana» dep atala 

basladı, yag’nıy Kussara turg’ınlarının’ h’uqıqları menen ten’lestirildi. Pitxananın’ 

a’wladı patsha Anitta o’zinin’ rezidentsiyasın nesag’a alıp keldi, ol joqta xramlar 

h’a’m bekinisler qurdı. Tez arada ol Tsalpa qalasın, al qatan’ urıslardan keyin 

Xattusanı h’a’m basıp aldı. Burusxanda qalasının’ h’u’kimdarı o’zi son’g’ı o’zinin’ 

og’ada u’lken baylıqların - temir taxt h’a’m skipetrdi berip qu’diretli Anitanın’ 

bag’ınıwshılıg’ın ma’limledi. Anittanın’ h’a’kimiyatı astında kanes h’a’m qaldı. 

Solay etip Anitta izertlewshiler ta’repinen Erte Xett patshalıg’ı (b.e.sh. XVIII-XVI 

a’sirler) dep atalg’an ken’ ma’mleketlik birlespenin’ h’u’kimdarına aylanadı. Onda 

ele ruwlıq-qa’wimlik du’zimnin’ qaldıqları bar edi. Xett patshaları xalıq 

opalcheniesinen olar esaplanıwı kerek bolg’an talabı menen su’yenip o’zinin’  

h’a’kimiyatın payda etti. Qural uslay alatug’ın barlıq adamlar barlıq waqıt 

sorawg’a pankus dep atalg’an jıynalısqa jıynalg’an. Nankes (akkad tilinde - 

kabtum) atag’ına iye bolg’an xett aqsu’yekleri, shama menen aytqanda velmojlar 

joqarg’ı h’a’meldar adamlar atag’ın bildirgen aqsu’yekler a’h’miyetli da’rejede 

xalıq jıynalısının’ iskerligin basqarg’an. basqarıwda ku’shli qatnasa alg’an. Za’ru’r 

jumıslardı sheshiw ushın aqsu’yekler «tuliya» atamasın alg’an ken’eske jıynalg’an. 

Bul mırzalardın’ arasınan patsha ruwının’ ag’zaları: patshanın’ a’jag’asının’ 

balaları, onın’ barlıq ruwlasları, tuwısqanları o’zgeshe patshanın’ a’wladı ken’ 

patsha ruwının’ ag’zalarınan saylang’an sebebi mu’lkler patshanın’ jiyenine onın’ 

a’japasının’ balalarına berilgen. Sırtqı siyasiy tabıslardın’ o’siw da’rejesi boyınsha 

xett patshaları da’stu’riy g’amxorlıqlardan qutılıwg’a h’a’reket etti. 

Birlesiw sisatın Xett patshalıg’ının’ tiykarın salıwshılar Anittanın’ to’rtinshi 

a’wladı, b.e.sh. 16801650 jılları shamasında basqarg’an patsha Laborna (yamasa 

Taborna) tamamladı. Ol tabıslı basıp alıwshı edi, Tavrdın’ arqa janbawırların, al 

arqada anıg’ırag’ı qara ten’izdin’ jag’alarına shıqqan. O’zin jeterli qu’diretli sezip 

laborna da’stu’rdi buzg’an h’a’lda taxttın’ miyrasxorı etip o’zinin’ paytaxtın’ 

xattusa a’kelgen Xattusili I di b.e.sh. 1650-1620 jj ekinshisi qalanın’ a’h’miyeti 

boyınsha kussa qalg’an. Xattusili I o’zinin’ babalarının’ ku’shli sırtqı siyasatın 

dawam etiwge urınadı h’a’m Arqa Siriyanın’ iri sawda orayın  Xalpanı iyelewge 

urındı, biraq tabıssız shıqtı. Awırıwdın’ sebebinen ol ju’rislerdi toqtatıp bul 

da’wirdin’ qızıqlı h’a’m mazmunlı h’u’jjetlerdin’ biri- kelisim du’zgen o’zinin’ 

tuwısqan qalası kussarg’a qaytıp keledi bunnan ko’rinip turıptı, bul h’u’kimdardın’ 

den-sawlıq jag’dayı og’an o’zinin’ basıp alıp planların iske asırıw qa’weterge salıp 

qoymag’an. taxttın’ miyrasxorı etip qoyılg’an Xattusili da’wirinde patsha ruwında 

qanlı gu’reske alıp keldi. Aldın da’stu’r boyınsha ptasha jiyeninin’ miyrasxorın, 

keyin balasın, al o’zinin’ ku’tilmegen o’liminen keyin -o’zinin’ aqlıg’ın qoydı. 

Patsha ruwının’ ayırım ag’zalarının’ ko’teriliske urınıwları tabıslar menen artpadı. 

Penkus patshanın’ kelisim maqulladı. O’zinin’ o’sip baratırg’an h’a’kimiyatın 

bildirgisi kelip patsha aqlıg’ının’ miyrasına «o’zinin’ quyashının’ a’wladı» dep 

atadı. 

Mursili I da’wirinde (b.e.sh. 1620-1590 jıllar) Xett patshalıg’ında oraylastırıw 

ku’sheyedi. Eldin’ jalg’ız paytaxtı Xattusa boladı, al basqa iri qalalar (h’a’tte 

Kussar) ekinshi plang’a sheginedi. mursili I ge Xalpanı iyelew nesip etedi. Solay 

etip Mesopotamiyadan finikiya jag’alarının’ jollarındag’ı tiykarg’ı sawda punktleri  

xettlardiki boldı. Keyin Mursili I qubla shıg’ısqa Vavilong’a jıljıdı h’a’m oljaqtag’ı 

miyrasxorı xammurappi ta’repinen ko’terilgen ishki tartıslardan paydalanıp, 

miynetsiz, Aldın’g’ı Aziyanın’ bul negizgi orayın basıp aldı. Degen menen sırtqı 

siyasiy tabıslar eldin’ ishki qatan’ jag’dayına ta’sirin tiygizdi. Xett ruwlıq 

aristokratiyası qatan’ to’rtlik miyrasxorlıg’ın ornatıw jolı menen patsha 

h’a’kimiyatın bekkemlewdi qa’lemedi, ko’plegen talapkerlerge shans beriwshi 

sistemag’a qaytıwg’a urındı. Mursili o’zinin’ a’japasının’ ku’yewi ta’repinen 

o’ltirildi, al o’zi o’zinin’ ku’yewinin’ qolında o’ldi. 

Bir qansha on jıllıqlar dawamında bir-birin o’ltiriw dawam etti. Xett 

ma’mleketinin’ sırtqı siyasiy abıroyıda tu’sip ketti. bul qayg’ılı da’wirge patsha 

telepin shek qoydı (b.e.sh. 1520-1490 jj) yag’nıy patsha h’a’kimiyatının’ 

miyrasxonlıg’ına h’uqıq tuwısqan patsha balasının’ qararı menen bekkemlendi. 

Patshanın’ balaları joq bolg’an jag’dayda taxtqa apasının’ shegarası boyınsha 

jiyenleri shıqqan h’a’m tek en’ ayırım jag’daylarda o’zinin’ h’uqıqın miyrasxorları 

patsha ku’yew balaları dep ma’lim etken. Miyrasxorlıqtın’ usınday ta’rtibi 

buzılmay dawam ete berdi, al pankus o’zinin’ ta’sirin taxtqa sol yamasa basqa 

kandidaturanı biykar sarıpladı. 

Degen menen qalg’an pankustın’ h’uqıqları saqlang’an. Patsha ba’rh’ama 

o’zinin’ ajag’aların balaların tuwısqanların h’a’m ma’rt ko’semlerin jıynalısqa 

shaqırıw kerek bolg’an. A’h’miyetli rol qorg’awshılar baslıg’ı h’a’m saray 

aqsu’yekleri, barlıq patshanın’ tuwısqanları ag’ayinleri kirgen tuliya oynag’an. 

Tuliyadın’ kelisimisiz patsha onın’ ag’zalarının’ h’esh birin o’ltiriw h’uqıqına iye 

bolmag’an. Tuliydin’ qandayda bir wa’kilinin’ jınayatı bolg’an jag’dayda patsha 

onın’ kelisimi menen mu’lkin kanfiskatsiyalaw h’uqıqına iye bolmag’an. Solay 

etip Xett ma’mlekettindegi patsha h’a’kimiyatı ele de sheklengen. Telepinnin’ 

o’liminen keyin h’a’m onın’ balasının’ qısqa waqıt basqarıwınan keyin Orta xett 

patshalıg’ı atamasın alg’an. (b.e.sh. XV a’sirge jaqın) qozg’alan’lı da’wir keldi. 

Taxtta tek atı menen belgili bolg’an ayırım patshalar almasıldı. Tolıq bul da’wir 

Xett derjavasının’ h’a’lsizleniwi menen baqlanadı. 

Xettlardın’ shıg’ısında b.e.sh. XVI a’sirde olardın’ ku’shli qarsılasına 

aynalg’an ku’shli Mitaniy derjavası payda boldı. Xettlardın’ qublasında ja’nede 

dushpanları shegindi. Xettlar Kishuvadnnan ayırıldı h’a’m Jer Orta ten’izinen 

bo’leklenip qaldı. Xettlardın’ qa’wipli dushpanı Artsava (Pamfiliya h’a’m Batıs 

Kishkiyadag’ı) boldı h’a’m olar Tuvanuva qalasına shekem sheginiw kere bolg’an. 

Biraq tiykarınan bul da’wirde arqada ko’beyip baratırg’an kaskalar qorqınıshlı edi. 

Olar tek g’ana Qara ten’izge xettlardın’ jalın tolıq irkip qoymastan Xattusu 

paytaxtın basıp alıp h’a’m qıyratıp, Xett patshalıg’ının’ tirishilik etiwine tosqınlıq 

jasag’an. Solay etip, Xett patshalıg’ı qulaw aldında bolg’an. Eldin’ ishinde eldin’ 

birden mu’liksizliktin’ ten’sizligi klasslıq gu’res h’a’m sotsiallıq qarama-

qarsılıqlarjdın’ tarqalıwı baqlanadı. 

B.e.sh. XIV a’sirdin’ basınla en’ ko’rnekli Xett patshalarının’ biri keleshektegi 

siyasattı ko’re biletug’ın ta’jiriybeli a’skerbası, aqıllı diplomat Suppilumumanın’ 

iskerligi menen baylanıslı. Xett patshalıg’ının’ qayta tikleniwi ju’z beredi. Mitanni  

ma’mleketi, kassit Vavilonı qu’diretli Egipet patshalıg’ının’ h’a’lsizleniwi menen 

baylanısta Aldın’g’ı Aziyadag’ı shiyelenisken jag’daydan paydalang’an 

Suppululiuma Xett patshalıg’ının’ a’skeriy qu’diretin ku’sheytedi. Xettlar jen’il at 

arba h’a’m a’skeriy atlar menen qurallang’an edi. Bunday at arbalarda u’sh 

la’shkerler ju’rgen bular dushpan la’shkerlerine u’lken soqqı bere alg’an. 

Suppiluiuma bir qatar Xett qalaları h’a’m h’a’mmesinen burın Xattusa paytaxtın 

qorg’an qurallar menen bekkemlegen. da’slep ol quralın Artsova patshalıg’ına 

qarsı qarattı. Diplomatiyadan paydalanıp Suppiluliuma bunın’ ushın Kitsuvadan 

h’u’kimdarına g’a’rezli Kimikiyanın’ bo’limi h’a’m negizgi port Pituranı qaytarıp 

bersede, o’zinin’ baqlaw astına ku’shli ma’mleket Kitsuvadandı qoydı o’zinin’ 

qızın Patsha Xaysesig’a ku’yewlikke berip, Suppiluliuma shıg’ıs-Pontiy 

tawlarının’ qubla janbawırların bekkemlep bay metallar sonday-aq temir bay 

bolg’an tawlı aymaqqa kire alg’an. Bul tabıslarg’a su’yenip Suppiluliuma Exnaton 

da’wirindegi ku’shli Egipettin’ sırtqı siyasiy h’a’lsizliginen paydalandı h’a’m 

Shıg’ıs Jer Orta ten’izinin’ mayda knyazlarının’ o’z-ara urıslarınan paydalandı. 

Xettlar erte de Egipetke qaraslı bolg’an bul aymaqlarg’a o’zinin’ ta’sirin tiygizip 

İordan tegisliklerine h’a’m Jer orta ten’izi jag’alarına basıp o’tken. 

Suppiluliumanın’ sırtqı siyasiy tabıslarının’ en’ Joqarg’ısı, Aldın’g’ı Aziyadag’ı 

gegemoniyası ushın gu’reste xettlardın’ en’ qa’wipli qarsılasının’ biri Mitannidi 

boysındırıw edi. Aldın ol Mitannig’a boysınıwshı Siriya qalaların Xalpanı , 

Nuxashsheni, Niya h’a’m Karxemigiti basıp aldı. Karkemigi Xett qonıslasıwshıları 

ta’repine kolonizmlengen bolıp ku’shli bekkemlengen h’a’m Jan’a xett 

derjavasının’ negizgi qorg’anlarının’ birine aylang’an. Onı basqarıw xett 

patshalıg’ına berilgen edi. Suppiluliuma, patsha Tushratta o’liminen keyin 

baslang’an. Mitannidag’ı h’a’kimiyat ushın gu’reske aralasa aldı, eldi derlik basıp 

alıp anıq ku’yew balasına h’a’m g’a’rezli h’u’kimdarına aylang’an, Tushrattidin’ 

balasın mativasudı taxtqa otırg’ızdı. Suppiluliumnın’ qatan’ iskerliginin’ 

juwmag’ında Xett patshalıg’ı Choroxa h’a’m Araks basseyinen Qubla Palestinag’a 

shekem h’a’m Galis jag’alarınan Assiriya h’a’m Vaviloniya shegaralarına 

shekemgi qu’diretli a’skeriy derjavag’a aylandı. Suppiluliumnın’ ekinshi a’wladı - 

patsha Mursili II da’wirinde (b.e.sh. 1340-1505jj) Xett derjavası bara-bara 

ku’sheyedi. Negizgi a’skeriy urıslar bul da’wirde xettlardın’ da’stu’riy qarsılası 

basshılıg’ındag’ı a’skeriy koalitsiya shiyelenisken. Artsava patshalıg’ına, Kishi 

Aziyanın’ qubla-batıs bo’limine qaratılg’an. Xettlarg’a koalitsiyanı 

h’a’lsizlendiriw h’a’m Miranı (qubla Frigiya) Lukkanı, Milavanda qalasın o’zinin’ 

ta’repine tartıw nesip etti. Degen menen ba’ribir ol ju’da’ ku’shli qarsılasqa 

aynalg’an. Artsava kolaitsiyası h’a’m xettlar arasındag’ı sheshiwshi sawash qubla 

Frigiyadag’ı Valma qalasında ju’z berdi. Artsavanın’ a’skerleri qıratıldı. Artsava 

patshası h’a’m onın’ miyrasxorı qon’sı Axxiyava patshalıg’ına qashıp ketti, al Xett 

a’skerleri Apas qalasın basıp aldı h’a’m Egey ten’izinin’ jag’alarına shıqtı. Artsava 

ma’mleket xett patshalıg’ına g’a’rezli bolıp qaldı. Kishi Aziyanın’ u’lken bo’legi 

Xett h’a’kimiyatının’ astına o’tti. Bul ullı Xett derjavasının’ a’skeriy qu’diretinin’ 

oljası edi. 

Degen menen Mursili II nin’ basqarıwının’ son’ında Aldın’g’ı Aziyada sırtqı 

siyasiy jag’day shiyelenisti. XIX dinastiyanın’ jawınger faraonları Seti I h’a’m 

tiykarınan Ramses I da’wirinde Egipet o’zinin’ a’skeriy siyasiy qu’diretin 

bekkemdledi h’a’m Shıg’ıs Jer Orta ten’izindegi aymaqlardı qaytarıw ushın 

urıslardı baslap jiberdi. Aldın’g’ı Aziyag’a iyelik etiw,  eki ullı derjava sol 

da’wirdin’ - Egipet imperiyası h’a’m Xett derjavası arasındag’ı qatan’ urıslar 

ku’sheyip ketti. Sheshiwshi sawashlardın’ biri, faraon Ramses II basshılıg’ında 

Egipet armiyası soqqıg’a ushırag’an, al faraonnın’ o’zi u’lken miynet penen 

quqarılıp qalıng’an h’a’m o’zinin’ armiyasının’ qaldıqların egipetke a’ketiwge 

ma’jbu’r bolg’an, Kodesh janında ju’z berdi. Ramses II o’zinin’ jen’ilisinin’ 

sebeplerin u’yrenip ja’ne a’h’miyetli armiyanı  jıynadı h’a’m onın’ ku’shinen 

paydalanıp h’a’m o’zinin’ diplomatiyalıq iskusstvosınan paydalanıp, bara-bara 

Shıg’ıs Jer Orta ten’izinen Xettlardı shegindiriwdi basladı. Siriya h’a’m 

palestinanın’ xettlarg’a bag’ınıshlı mayda knyazliklari bo’line basladı h’a’m 

qarsılıqsız ja’ne  Egipet ta’repine o’tiwge ma’jbu’r boldı Sonday-aq Xett 

patshalıg’ının’ o’zinde ishki jag’daylar qıyınlastı. Muvatali patshasının’ o’liminen 

keyin, o’zinin’ jiyenin h’a’kimiyattan shetletip, onı kishi inisi Xattusili III 

ma’jbu’riy tu’rde taxttı iyeledi. O’zinin’ jag’dayının’ a’zziligin sezgen, Xattusili III  

Egipet penen sheshiwshi sawash alıp bara almadı.  

Solay etip Xett patshalarının’ qubla-shıg’ıs shegaralarında, Xettlerdin’ Shıg’ıs 

Jer Orta ten’izinin’ arqa bo’liminin’ iyelik etiwine qa’wip tuwdırg’an Assiriya 

ku’sheyip bardı. 

Bul Egipet h’a’m Xett patshalıg’ı arasındag’ı baylanısta paraxatshılıq kelisimi 

menen tamamlang’an (b.e.sh. 1280 j) jaqınlasıw seziledi. Kelisim boyınsha, 

Siriyanın’ u’lken bo’limi h’a’m Arqa Finikiya Xett ta’sirinin’ zonasına aylandı, al 

Palestina h’a’m Qubla Finikiya-Egipet zonasına aylandı. ta’repler qashqınlardı 

beriwge, bir-birin ishki h’a’m sırtqı dushpanlarg’a qarsı a’skeriy ku’shler menen 

qollap-quwatlawg’a minnetli boldı. Egipet Xett patshalıg’ın nen menen 

ta’miyinlengen, al Xettlar Egipetke temir, gu’mis qurılıs ag’ashların alıp keldi. 

Pitim dinastiyalıq neke menen bekkemlendi: Xett patshasının’ qızı Ramses II nin’ 

h’ayalı boldı. Endi Xattusili III  Assiriyag’a qarsı shıg’a aldı. Qol menen 

assiriyalılardın’ jılısıwların toqtatıwg’a urınıwlar Vaviloniyalılarg’a nesip etpedi. 

Assiriyalılar vaviloniyalılardı  qıyrattı. Mitanni iyeledi h’a’m Karxeligine shekem 

jetti. Xattusili III u’lken miynet penen olardın’ h’u’jimine to’tepki bere aldı. Onın’ 

a’wladları aktiv siyasattı tek batısta dawam etti, al qubla h’a’m shıg’ısta qoranıw 

h’a’reketi menen sheklenip qoyg’an. Greklerdin’ Troyan patshalıg’ın qıyratıwınan 

paydalanıp (b.e.sh. 1230 j) Xettlar Troadanı iyeledi h’a’m Sardanı  qıyrattı 

(Tudxalinnin’ ju’risi) degen menen bul tabıs bolg’anınday, Xett qu’diretinin’ en’ 

son’g’ı g’amxorlıg’ı edi. B.e.sh. XIII a’sirdin’ aqırında axayvasha (axeyler) 

iordanlar, (Sardtan), turila (etrusk) h’a’m t.b. qa’wimler kirgen ten’izdin’ xalıqları 

atamasın alg’an qu’diretli koalitsiya du’zildi. Ku’shli dawılday, olar Aldın’g’ı 

Aziyanın’ ma’mleketlerine topıladı. Egipet olardın’ topılısların u’lken miynet 

penen qaytardı. Biraq Xett patshalıg’ı shıday almadı. «Ten’izdin’ xalıqları» nın’ 

toparı Xett a’skerlerin qıyratqan, ataqlı Xett at arbaları h’a’m ja’rdem bermegen. 

paytaxt Xattusa  birden topılıp allındı, tolıq bo’leklerge bo’liniw baslandı, al Xett 

derjavası o’zinin’ tirishiligsh ma’n’gige toqtattı (b.e.sh. 1190 jıllar shaması)  

Qıyratılg’an Xett derjavasının’ ornında b.e.sh. XII-VIII a’sirlerde Xett da’stu’rin 

h’a’m ma’deniyatın saqlap qalg’an bir qatar mayda ma’mleketler payda bolg’an: 

Tavrdın’ arqa janbawırlarında Tuvana, Gurgum h’a’m Tabal ko’rkemligine 

paytaxtı menen Xatti ma’mleketi og’ada gu’llengen esaplang’an. 

B.e.sh. VIII a’sirdin’ aqırında bul ma’mleketlerdin’ u’lken bo’limi 

Assiriyanın’ qolında qaladı. Xett tilleri h’a’m Xett jazıwları joq bolıp ketedi, ol 

xettlardın’ atamasının’ o’zi umtıladı. Jan’a Xett patshalıg’ının’ sotsial qatnasıqları 

h’a’m xojalıg’ınan derek beriwshi tiykarg’ı derek nızamlar jıynag’ı esaplang’an. 

Xett jınayıy nızamları, bay sudlıq ta’jiriybe, jınayattı anıqlawda qatan’ analizler 

h’aqqında gu’walıq beriwshi yuridikalıq bilgirlik h’a’m u’lken maydalap 

anıqlawshılıg’ı menen Xammurappi nızamlarınan ayırılıp turadı. 

Xett nızamlar jıynag’ı boyınsha h’a’m ayırıs h’u’jjetler ma’selen mu’lkke 

sıylıqqa beriw gramotı boyınsha tiykarınan qoyshılıq bolg’an. sharwashılıq joqarı 

orında bolg’an awıl xojalıq ekonomikanın’ tiykarı bolg’an. Qoylar go’sh, su’t ju’n 

bergen. Bkl xojalıqta, qarashaqlı mallar, birinshi na’wbette jerdi awdaratug’ın 

o’gizler bah’alı bolg’an ol atlardı bolsa a’skeriy islerde paydalang’an, olar qımbat 

turg’an h’a’r bir porodalı atqa  20 sikley bolg’an. Shoshqashılıq az rawajlang’an. 

Jerden paydalanıw xettlerde ekinshi orındı iyelegen. Eldin’  tegilmes relefi h’a’m 

h’awa rayının’ o’zgesheligi onın’ rawajlanıwına mu’mkinshilik jaratpadı. Xett 

diyxanları a’h’miyetli da’rejede almosferlik ta’sirinin’ molshılıg’ına g’a’rezli 

bolg’an. Jasalma suwg’arıw sheklengen masshtabta qollang’an. Salıq diziminde, 

atız h’a’wiz benen atız kanal menen atız da’ryanın’ jag’asında sıpatında tiykarg’ı 

bah’alı bolıp belgilep o’tilgen. Jawın suwı ushın saqlag’ıshlar islengen h’a’m 

u’lken tosıqlar quralg’an. Degen menen Xett patshalıg’ındag’ı irrigatsiyalıq 

qurılmalar iri emes edi, al bara-bara jergilikli xarakterge iye bolg’an ulıwma 

ma’mleketlik esaplang’an. Eginshiliktin’ tiykarg’ı o’nimi, ayırım waqıtları bah’anı 

o’lshewge xızmet etken arpa bolg’an. Biydaydın’ h’a’r tu’rlerinen ko’birek ken’ 

tarqalg’anı emmer edi. Bag’shılıq alma almurt, erik terekleri) h’a’m 

ju’zimgershilik u’lken rol oynag’an. Zeytun ag’ashların eldin’ arqa h’a’m batıs 

shegaralarında o’stirgen. Finikiya  palması Kishi Aziyada (Shumerden Akkadtan, 

Egipetten ayırması)tek miywesiz o’simlik esaplanıp, yaki onın’ miyweleri jergilikli 

klimatlıq sharayatta jetilispegen. Barlıq jerdin’ ko’rsetilgen iyesi patsha bolg’an, al 

onın’ bo’limi h’aqıyqattan h’a’m patsha mu’lki bolg’an (yamasa  maliykanın’ 

h’a’m saray shan’arag’ının’ basqa ag’zalarının’ iyeligi bolg’an). Ja’ne de meshitlik 

h’a’m ja’miyetlik jerler h’a’m bar bolg’an. Qa’wimlik jerlerdin’ bo’limi 

h’aqıyqattan h’a’m ma’n’gi jekkelikke aynalg’an. 

O’nermentshiliktin’ rawajlanıwı h’aqqında temirshiler, gu’lalshılar, ag’ash 

ustaları, teri iyelewshileri, kiyim tigiwshiler tilge alınatug’ın basqa dokumentler 

h’a’m nızamlar gu’walıq beredi. Miynettin’ buyımların h’a’m quralların islep 

shıg’arıw ushın mıs xızmet etken h’a’m onın’ ornın bronza iyelegen. Barlıq 

derekler boyınsha temir Kishi Aziyada basqa ellerge qarag’anda erte islep 

shıg’arılg’an, biraq xojalıq a’h’miyetinde ko’rip shıg’ıwshı waqıtqa iye emes edi. 

Onnan statuetkalar, jazıwlar menen da’stu’riy tablitsaları, ko’zge ko’rinetug’ın 

qurallar islengen. O’nermentshiler arasınan azat ustalar menen bir qatar qullardın’ 

a’h’miyetli mug’darı bar bolg’an. Ustaxanın’ iye u’yrengennen keyin usta bolıp 

jetisetug’ın, sha’kirtlerdi satıp alg’an. Qurılısshılar, mudamı, ustalar o’zinin’ 

miyneti ushın aqshalay sıylıq emes, al buyım beriletug’ın ma’mleketlik qullardın’ 

jag’dayında qalg’an. Ulıwma ma’mleketke bag’ınıshlı ta’rtipte yamasa jeke kerekli 

zatı ushın ko’pshilik o’nermentshiler awıl xojalıq miynet penen shug’ıllang’an. 

Jan’a Xett patshalıg’ında sırtqı sawda h’a’m rawajlanadı, sebebi ma’mleketlik 

h’a’kimiyattın’ baqlawı ol ushın xarakterli esaplanadı. Xett nızamları 

sawdagershiliktin’ mu’mkinshiligine tıyım salıp tovarlarg’a qatan’ bah’alardı 

qoyadı. Joqarg’ı h’a’kimiyatta ekonomikag’a aralasıw Jan’a Xett patshalıg’ında 

ken’ masshtabta qollanadı. «Aliın u’y» o’zgeshe atamasın alıp ju’rgen, o’zgeshe 

diniy- xojalıqlı kompleksler u’lken rol oynag’an. Olar o’lgen patshalardın’ 

la’h’a’tinde arqalı sho’lkemlestirilgen. Jergilikli «Taslar u’yi», O’zinin’ 

qaramag’ında politsiyag’a, bag’ınıwshılıqqa, salıqlar boyınsha basqarmag’a, 

meshitlik g’a’ziynexanag’a iye bolg’an oraylıq  Taslar u’yine boysıng’an. Ra’smiy 

tu’rde «Taslar u’yi» qanday da bir xramg’a tiyisli bolg’an, ol h’aqıyqattan h’a’m 

patsha h’a’m malikag’a tiyisli bolg’an. Ol tek administrativlik finans jumısların 

alıp barmastan, a’skeriy isler menen shug’ıllang’an. Onın’ qaramag’ında derlik 

awıl h’a’m qalalıq qa’wimler bolg’an sebebi olardın’ shegarasın patsha anıqlag’an.  

İri h’a’m mayda jer iyelewshilerge tiyisli bolg’an jeke menshiklikte jatqan jerler 

o’zgeshe kategoriyanı qurag’an. Olar satılg’an h’a’m satıp alıng’an. Bul jerdin’ 

ayırım bo’limi sol yamasa basqa iyesinin’ ayıbı bolg’an jag’dayda patshanın’ 

paydasına kanfiskatsiyalang’an. Ko’plegen adamlar, ja’nede patsha shan’arag’ının’ 

ag’zaları o’zinin’ xızmeti ushın sıylıqqa patshadan jer alg’an ayırım waqıtları sol 

yamasa basqa minnetinen azat bolg’an. Meshitlik   jer iyelewshilik bara-bara 

patshalıq penen qosılg’an. Karamatlı qalalardın’ basında patsha h’a’m malika 

turg’an h’a’m jerge iyelewshilik bul qalalarda h’aqıyqattan h’a’m patsha 

xojalıg’ının’ bo’limine aylandırılg’an. patsha h’a’kimiyatının’ ko’beyiw 

sharayatında kollektivlik menshiklikten awıl h’a’m qala qa’wimleri 

administrativlik jalg’ızlıqqa aylang’an. Olar, biri-birinikin jasırıwshılıq printsipi 

boyınsha eger jınayatshı tabılmag’an jag’dayda o’ltirgeni ushın kollektivlik 

juwapkershilikti alıp barg’an. Ja’miyetinin’ quramına bir qatar qa’wimlikler, xett 

ja’miyetinin’ negizgi klasının’ wa’killeri-mayda azat ao’ndirisler kirgen. 

Qa’wimlerdin’ aqsaqallar sud h’a’m h’uqıq islerin sheshken h’a’r qıylı aymaqlıq 

xızmetlerdi orınlag’an, solay etip saray aqsu’yeklerine aylanıp sawda islerine 

aralasqan. Patsha h’a’kimiyatının’ ku’sheyiwi, qulshılıq monarxiyasının’ 

du’ziliwine umtılıwlar patshag’a sıyınıw formasındag’ı diniy sanktsiyag’a iye 

boldı. Eger a’yyemgi xett patshalıg’ında patsha tek bir ma’rte quyash penen 

salıstırsa, Jan’a xett patshalıg’ı da’wirinde «quyash» so’zi «patsha» a’h’miyetinde 

qollanadı. patsha mu’lkin barlıq qastıyanlıqları jawızlarsha jazalang’an. «Tas 

u’yin» buzg’anı ushın o’lim jazası h’a’m mu’lkin kanfiskatsiyalaw belgilengen. 

Jan’a xett da’wirinde sotsiallıq qatlamlarg’a bo’liniwdin’ a’h’miyetli ku’sheyiwi 

baqlanadı. Negizinen a’skeriy tutqınlar esabına qullardın’ sanı a’h’miyetli 

da’rejede o’sip baradı. Qullar Xett ja’miyetinin’ bir qansha klasslarına aynaladı. 

A’lbette tutqınlardın’ ayırımları, al sawash maydanında basıp alıng’an 

la’shkerlerdin’ o’zi talay ret xett a’skerlerine qosılg’an h’a’m jer mu’lkine iye 

bolg’an. Basqa tu’ri - «basıp alıng’an jerlerdegi quwılg’anlar» qullar qatarın 

toltırg’an. Sırt elli qullar menen bir qatar ayırım mug’darda qarızdar qullarda bar 

bolg’an. Ash jıllarda «a’kesi balasın gu’miske satqan». Qullardın’ h’uqıqıy 

jag’dayı awır edi. Azat adamlar arasında o’lim jazasına jiberilgen yamasa jınayat 

jazasına h’a’m h’a’mme waqıt jariyama menen qutılg’an. Xett nızamlarının’ 

birinshi bo’limi bılay deydi: «Eger kimde-kim h’ayal yamasa erkekti o’ltirse onda 

ol onın’ ushın to’lem to’lewi tiyis». To’rt adamdı al erkek yamasa h’ayaldın’ 

ornına sha’rtli tu’rde to’lewi tiyis. Mu’lkti ol ta’miynlew sıpatında beriwi kerek. 

«Solay etip, awır jınayatlardı  qılg’anı ushın qul iyelewshi o’zinin’ qulları menen 

to’ley alg’an quldı urlıq qılg’anı ushın qulaqların shawıp taslag’an, ol o’lim 

keltiriwshi jawızlarsha sıyqırlawshılıg’ı ushın onı o’ltirgen. Jan’a xett 

patshalıg’ının’ shan’araq qatnasıg’ında h’ayallardın’ h’uqıqı  nızam menen 

qorg’alsa da patriarxlıq printsipler h’u’kimlik su’redi. Hayaldı urıw, mayıp etiw, 

kepillikke beriw qadag’anlang’an. Apasına qapa etkeni ushın balası u’yinen 

quwıwg’a h’aqlı bolg’an. Degen menen a’ke anasına qarag’anda ko’birek 

h’a’kimiyatqa iye bolg’an. Bir waqıttın’ o’zinde ol negizgi h’ayalı menen oynas 

h’ayalı bolıwı h’aqlı. Azatlılar h’a’m qullardın’ aralasqan nekelerine ruxsat etilgen. 

Degen menen eger azat h’ayal qulg’a turmısqa shıqsa onda ol to’rt jıl qul h’ayalg’a 

aynalg’an ol bul nekedegi balaları qul esaplang’an. Egipet h’a’m Mesopotamiyada 

a’yyemgi tsivilizatsiyanı ma’deniy u’rp-a’detler iyelegen payıtta, iri derjava 

sıpatında dan’qı ketken Xett ma’mleketi bul joqarı rawajlang’an oraylarda 

a’piwayı ma’deniy h’a’reketlerdi bastan keshirgen. Jeterli ku’shli bul h’urrit ta’siri 

bolg’an. A’lbette, Xettlardın’ dininde etnikalıq o’zine ta’nliktin’ shegaraları 

ko’shge ko’rinedi. Sheklengen qudaysızlıq qatarına boysınıw a’h’miyetli da’rejede 

bolsada Xett elinin’ quday h’a’m h’ayal qudaylardın’ mın’lag’anı h’aqqında 

eskertpeler ushırasadı. Solay etip paytaxt Xattusanın’ joqarg’ı h’u’kimdarı 

gu’ldirmama qudayı edi. Onın’ menen bir qatar ja’ne de gu’ldirmama qudayı 

esaplanıp h’u’rrit qudayı Tesub h’a’m esaplang’an. Ol bir waqıttın’ o’zinde urıs 

qudayı esaplanılıp, qolında a’skeriy balta h’a’m jasıl sho’p benen 

su’wretlengen.Xattusta gu’ldirmama qudayının’ h’ayalı esaplang’an quyash qudayı 

h’a’m bolg’an: erkek ruwındag’ı quyash qudayı h’a’m aytılıp o’tedi. Ha’r tu’rli 

zu’ra’a’t qudayı h’a’m ataqdı bolg’an, birinshi na’wbette Egipet osirisnin’ h’a’m 

shumerli Dumizidi esletiwshi Telepin: onın’ menen jıldın’ da’wirinin’ 

o’zgeriwinin’ h’aqqındag’ı ko’rinisler baylanıstırılg’an. Zu’ra’a’tshiliktin’ 

jergilikli kilikiyalı qudayı qandayda da’rejede grek ju’zimgershilik qudayı 

Dionostın’ obrazı menen su’wretlengen quday sondan edi. Zu’ra’a’t qudayının’ 

h’ayalı, talay ret İshtar akkad atı  menen atalg’an Ma h’ayal qudayı edi. Anıg’ırag’ı 

grek Appolonnın’ obrazında bolg’an da’rwaza qudayı Appolon h’a’m tanıqlı edi. 

Karamatlı o’giz qus h’a’m basqa h’aywanlardın’ kultı u’lken rol oynag’an. Bara-

bara diniy ko’rinislerdin’ belgili ta’rtipke salıwı ju’z beredi qudaylardın’ jalg’ız 

pantoanı du’ziledi Patsha h’a’kimiyatının’ ku’sheyiwi menen meshit h’a’m 

ruwxanıylıq kollegiyalar bara-bara onın’ baqlawının’ astında qaladı. Patsha quday 

quyash penen ten’lestirildi. Solay etip diniy ideologiya qul iyelewshilik 

despotiyasının’ qızıg’ıwshılıg’ında paydalang’an. Saqlang’an Xett jazba 

shıg’armaları arasınan patshalardın’ o’zi ta’repinen emes, al saray jazıwshıları 

ta’repinen quralg’an tolıg’ıraq patsha avtobiografiyası ju’da’ qızıqlı. Onda ayqın 

emotsianallıq obrazlar bar, teren’ qayg’ılar belgilengen h’a’m o’zine ta’n etikalıq 

kontseptsiyalar o’tkeriledi. Solay etip, Xattusili III tin’ tolıq avtobiografiyasında 

onın’ minnetsizligi h’a’m h’iylekerligin da’lil etip keltirip, ag’ayinlerinin’ 

h’a’kimiyattan sheginiwin aqlawg’a umtıladı, ja’ne de quday ishtar h’aqqında 

aytıladı. Xett an’ızlarında eldin’  tariyxın u’sh da’wirge bo’liwge umtıladı. 

Qa’liplesken Xett joqarg’ı h’a’kimiyatı tek g’ana o’zinin’ ma’mleketinin’ tariyxına 

qızıqpag’an. Xett arxivinde, b.e.sh. XXIII a’sirdin’ aqırında kutiy patshası 

İmpakranın’ Akkadqa ju’risi h’aqqındag’ı poema saqlang’an. jergilikli h’a’m sırt 

elli sıpatında sonnan berli Xett patshalıg’ında segiz tildin’ tarqalıwı ja’rdemge 

muwapıq za’ru’rlikti alıp keldi: u’sh tilli shumer-vavilon -xett slovarı bar bolg’an 

Xett patshasının’ negizgi atqarasınan Mitanniylı Kikkula ta’repinen du’zilgen 

jılqıshılıq boyınsha a’h’miyetli sabaqlıq ju’da’ belgili. Ol Xett tilinde jazılg’an 

biraq, at qurılısların tayarlaw ushın u’lken a’h’miyetke iye bolg’an atlardın’ dizimi 

boyınsha tolıg’ıraq ko’rsetpe beredi h’a’m ko’plegen a’yyemgi indiyalı terminlerdi 

qamtıydı. Xett ma’mleketi h’a’mmesinen burın keleshektegi a’skeriy derjava 

sıpatında ku’shli du’nya ju’zlik fortifikatsiyanın’ rawajlanıw h’aqqında g’amqorlıq 

etti. Xett qalalarının’ bekkemleniwinin’ o’zgesheligi eki diywaldın’ bar bolıwı 

menen xarakterli edi. Xattusada tas benen qaplang’an qosımsha qorg’an salıng’an. 

Diywallar bir-biri menen qatan’ qosılg’an u’lken tas bolkları menen qurallang’an. 

patsha h’a’m onın’ ag’ayinlerinin’ xızmetine qalada to’rt saray bolg’an, sebebi 

to’mengi sarayda arnawlı sıyınıw orınları bolg’an. xett statuyaları h’a’m relefleri, 

Xurrit sıyaqlı tamashago’ylerge ko’riniwshi monemantallıq awır salmaqlıqlıg’ı 

h’a’m ayırım massalıg’ı menen ayırılıp turg’an. mısal ushın  ir h’aywanlar h’a’m 

quslarda turg’an, eki h’ayal h’a’m erkek figuralarının’ ushırasıp turg’an protsessi 

su’wretlengen, Bagaskeyadan uzaq emes Yagıl-Kayanın’ janbawırlı releflerin 

atawımız mu’mkin. Eki jag’daylar, karamatlı nekege shıqqan h’ayal quday h’a’m 

quday ta’repine ko’rsetiledi. Tolıq Xett ma’deniyatı ushın Maqsetke muwapıq iske 

uqıplılıq xarakterli a’skeriy monarxiyanın’ negizgi mu’ta’jliginin’ ayırım bag’ıtları 

sawash maydanındag’ı tabıslar h’a’m patsha h’a’kimiyatının’ ullılıg’ı tiykarg’ı 

g’amxorlıqtı quradı.