O’zbekstan respublikasi joqari ha’m orta arnawli biLİmlendiRİw miNİSTİRLİGİ

Xalqı 

Mesopotamiya menen İran arasındag’ı tawlı  wa’layatlar e.sh. 2 iın’ jıllıqtın’ 

Kassit qa’wimleri menen totırılg’an olardı grek jazıwshıları Kassont, Kisst, 

sonday-aq Kaspiy, Kaspiy ten’izi atı menen koyılg’an. Bul qa’wimler Elam 

qa’wimlerine jaqın edi, olardın’ atları a’yyem, Shumer h’a’m Akkad jazbaların da 

ushırasqan. Elamitler Shumerdin’ shıg’ısındag’ı u’lken ma’deniyatın toltırg’an 

Karun h’a’m Kerka basseyindegi Qubla ta’repte Mumbey qa’wimleri jasag’an. 

Mumbey estelikleri Persopol h’a’m Sura aralıg’ınan tabılg’an. Bul estelikler 

shumer ma’deniyatın o’zinde saqlag’an. Midiya h’a’m Persiya qa’wimleri batıs 

İran da o’zlerinin’ awqamın du’zgen bular tuwralı assiriya jazbalarında e.sh. IX a’ 

mıs. Sasanidlar III tin’ jazbasında onın’ Naira ma’mleketine ju’risi bayan etiledi 

e.sh. 835 jılg’ı ol jerde ol 27 patshadan sawg’a alıp ol jerden keyin midiyalıqlarg’a 

ju’ris baslag’an. Assiriya patshaları e.sh. IX-VI a’ midiyalıqlar h’a’m 

persiyalılarg’a ko’p ma’rte ju’ris qılg’an, h’a’m olardı talan-taraj etken. 

Qullar, atlar, sıyır, tu’yeler qımbat bah’a  tasların alıp ketken. (lazurit). 

Kassit, ma’lubey h’a’m elamitler Aldıng’ı Aziyalıq a’yyemgi xalqına qaraslı 

edi. Persler-batısıraq qa’wimlerine tiyisli edi shıg’ıs  İran qa’wimlerine a’yemde 

Kaspiy ten’izi menen Gindikushke deyin jasag’an h’a’m Tyan-shang’a  deyin 

jasag’an qa’wimlerdi grek tariyxshıları skif h’a’m massaget dep atag’an. A’yyemgi 

Persiya jazbalarınan saklar dep atag’an. Saklar 3 u’lken gruppag’a bo’lingen. Olar 

İran h’a’m Orta Aziya territoriyasında jasag’an.  

1. Sak-xarmbaraka. 2. Sak-tigraxawda ushlı qalpaq kiygen. 3. Sak-tiyay-tara-

darayya (da’ryanın’ arg’ı jag’ındag’ı saklar) Kaspiy ten’izi shıg’ısındag’ı 

qa’wimlerdi day h’a’m dax qa’wimlerin antik jazıwshılar esletedi. Daxlardan 

qubla0Shıg’ısta massagetler jasag’an. Olar skifsan qa’wimleri toparına kirgen. 

A’miwda’ryadan batısta xorezmliler, Zarafshan boylarında Murgabqa deyin 

Sogdiyliler, h’a’m h’a’zirgi Awg’anistan aymag’ında-baktriyalılar. Bul qa’wimler 

a’yyemgi Ta’jik h’a’m tu’rkmen xalıqlardın’ ata-babaları edi. Orta Aziyada 

jasag’an. 

Derekleri. 

 Orta  h’a’m  İran aymag’ınan tariyxıy buyımlar az tabılg’anı ushın h’a’m az 

jazbalar derekleri tabılg’an ushıne bulardın’ tariyxı ju’da’ az u’yrengen. 

Jazbalardan en’ a’h’miyetlisi Kermanshax qalası janındag’ı Bexustin tasında oyıp 

jazılg’an. 

Axemeniyler dinastiyasına tiyisli (e.sh. 558-530jj). Bul qol jazbada persiya 

patshası Dariy I, Kambiz o’liminen son’g’ı ko’terilislerdi bastırg’anı h’aqqında, 

saklarg’a qarsı ju’risi h’aqqında h’a’m Persiya ma’mleketin tiklegeni h’aqqında 

bayan etedi. Bul patshag’a tiyisli ja’ne bir a’yyemgi persiya jazbası Egipette 

ta’rjiması menen, Suets kanalı aymag’ında, bunda suets kanalının’ qurılısı 

h’aqqında, Nil menen qızıl ten’izdi biriktiriliwi h’aqqında budan son’ keshler 

Egipetten Persiyag’a usı kanaldan ju’rip baslag’an. 

Dariy I din’ qurıwshılıq siyasatı tuwralı Suzadag’ı qasr salınıwın aytqan. Bul 

jazba  a’yyemgi elam qalasın qazg’anda shıqqan h’a’r tu’rli qurılıs materiallar 

tuwralı usı qasrdı salıw ushın, uzaq ma’mleketlerden a’kelingenligi h’aqqında 

bayan etilgen. 

A’yyemgi perslerdin’ dinleri u’yreniwde u’lken a’h’miyet  beretug’ın jazba 

Kserks jazbası, bul jazba diniy bag’darda bolıp onda en’ qu’diretli quday 

Akuramazda delingen. Jazbalardın’ ko’pshiligi persiya tilinde g’ana emes ol 

Vavilon, Egipet tillerine de tarjima etilgen h’alda saqlang’an, sonın’ o’zi jazbanı 

h’a’r ta’repleme u’yretiwge imkaniyat beredi. Bunnan basqa egipet jazbalarıda  

u’lken a’h’miyetke iye, mıs ushın Neyt qudayının’ jazbası Saysda h’a’m Egipet 

jretsinin’ Udaytegarresente, Egipet jretsleri h’a’m persiya patshası arasındag’ı 

qatnasıqlardı bayanlaydı. 

Usı da’wirge ja’ne de demokratiyalıq jazbalar, olar Egipettin’ xojalıq turmısın, 

onı persler ta’repinen basıp alg’an da’wirin u’yrenedi. tag’ı da birewi aramey 

jazbası, bul jazba Persiya ma’mleketinin’ h’a’r jerlerinen tabılg’an, atap aytqanda 

Egipette. Ja’ne usı territoriyalarda islengen qazıw jumısları o’zinin’ u’leslerin 

qosqan. İrannın’ arxeologiyalıq jumısları XIX a’ ortasında baslandı. Flanden h’a’m 

Kosta Persilda birinshi qazıw jumısların basladı. Olar skulpura esteliklerin 

tawg’an. Taj zalın qyta tiklewge kirisken. U’lken qazıw jumısların XIX a’ 

keyininde Suzada de-Margon, ol bir qatarda arxeologiyalıq esteliklerdi arxaika 

da’wirinen, tas buyımları paydalanılg’an h’a’m Persiya ma’mleketinin’ gu’lleniw 

da’wirlerine tiyisli esteliklerdi tapqan. 

XX-a’ A’yyemgi Persiya paytaxtı Persopol qazılg’an. En’ a’h’miyetli qazıw 

jumısların sovet alımlarının’ qazıw jumısları esaplanadı. Usı arxeologiyalıq 

jumıslar sanı da’lillew kerek. Orta Aziyada a’yyemde adamzat oshag’ı bar ekenin, 

h’a’m adamzattın’ a’yyemgi ma’deniyatın ko’rsetken. Teshik-tas qalasına kishkene 

balanın’ su’yeginin’ qaldıqları tabılg’an, paleolit da’wirine tiyisli. A’yyemgi 

xalıqlardın’ materiallıq ma’deniyatının’ rawajlanıwın neolit da’wirinen baqlap 

baslasaq boladı, mısalı: keyin bronza payda bolıwınan baslap bul da’wirlerge ta’n 

esteliklerden «Anaw ma’deniyatı» tuwra keledi. Ashkabad territoriyasında, keyin 

boje Orta Aziya ko’p jerlerinen tabılg’an. Usı esteliklerden qızıg’ıwshılıq 

tartatug’ın jazıwlar menen bezelgen ılay  ıdıslar, geometrik ornogmentler menen 

bezelgen esteliklerdi aytsaq boladı. Bul materiyallardın’ barlıg’ı forması, ko’rkem 

orlamentlerine qarag’anda Anaw tipinin’ ren’li kerogminosına kiredi, Orta Aziya 

Ferg’ana Xorezmde ushırasadı. 

Orta Aziyanın’ materiyallıq ma’deniyatın u’yreniwde h’a’m A’yyemgi 

xalıqlardın’ tarıyxın u’yreniwde 1937 jıldan 1951 jılg’a shekemgi qazıw jumısları 

Xorezmde alıp barılg’an qazıw jumısları aytarlıqtay. Qızılqum sah’rasında neolitke 

tiyisli ma’kan tabılg’an. Keyinirek tabılg’an ma’kanlarda bronza buyımları, al 

eramızg’a shekemgi 1mın’ jılg’ı ma’kanlarda temir buyımları tabılg’an. Ilay 

ıdıslardın’ saqlanıp qalıwına qarag’anda materiallıq ma’deniyat uzaq a’sirler 

dawamında rawajlang’an, Xorezm territoriyasında jasag’an qa’wimlerde qazıwlar 

sonı ko’rsetedi, Xorezm ma’deniyatı da mın’jıllıqlar dawamında rawajlang’an, 

(e.sh.VI-VIa’.b.e) o’z ishine alıp, en’ qızıqlı tarıyxıy qızıg’ıwshılıq «Ot u’yi» din’ 

ma’kanlarına ja’ma’a’t o’mirinin’ orayı  sıpatında h’a’m iskusstvo estelikleri 

estelikleri sıpatında da qa’liplesken. Basqa da o’tmish tuwralı estelikler ko’rkem 

a’debiyatımızda da sa’wlelengen X a’-XIa’ shekemgi a’debiyatlarda atap aytsaq 

Firdausi poemasında «Shaxnama» h’a’m de Orta Aziya xalıqlarının’ xalıq 

eposlarında, atap aytqanda ta’jiklerde. 

Elam  

Elam,  İran menen Mesopotamiya ortasındag’ı qurastırıwshı ma’mleket edi. 

Aldıng’ı Aziyanın’ a’yyemgi ma’deniy orayı  sıpatında qa’liplesip, ol jerde 

suzadag’ı qazıw isleri h’a’m Tepe Mussiyandi qazg’anda, ol jerden, ornamentli 

keramika h’a’m material ma’deniyat buyımları, sanı ko’rsetedi, bul jerde neolitten 

baslap ma’deniyat bolg’an. Qa’wimler ko’shpeli bolg’an, tawlarda jasag’an, 

otırıqshı diyxanshılıq penen shug’ıllang’an. Qazıw islerinde oraq penen qaraz 

tabılg’an. Basqa ma’mleketlerdegidey, bul jerde de tastı qayta islew ku’shli 

rawajlanıp «Metallurgiya bolsa a’ste rawajlang’an. Keyinirek suzanın’ 2-shi 

qatlamınan (Akkad patshası Naramsin da’wirine tuwra keledi) Bronza payda 

boladı. 

Qımbat bah’a taslar obsidian lazurit tabıladı. Bul tiller basqa ma’mleketlerden 

a’kelingen. Elam ma’mlekeletleri  İran Mesopotamiya Aldıng’ı Aziyanın’ qubla 

ma’mleketleri menen sawda baylanısta bolg’an. 

Elamda aldın su’wretli jazıw bar bolıp, keyin olar klinopiske o’tken. Elam 

menen a’yyemgi Shumer h’a’m akkad h’a’r patshaları gu’res alıp barg’an. 

Vavilon patshası Xammurappiyge de elamlılar menen gu’resiwge tuwra keldi. 

Xammurappi Mesopotamiyanı birlestirip Elamitlerdi Shumerden quwıp jiberdi. 

Assiriya patshaları  da Elamlılar menen qatal gu’resken. VIII a’ Sargon II (assiriya 

patshası) 

Elam ma’mleketi menen soqlıg’ısadı. Elamlılar vavilonlılar ja’rdemi menen 

assiriyalılardı jen’edi. Ja’ne Elamg’a qalg’an iri ju’rislerden, Assiriya patshası 

Sinaxemit qalg’an, ol eki ju’ris qılg’an, birinshisi kelispegen h’a’m ekinshisinde de 

onsha jen’iske erispegen h’a’m Ashshurbanapal e.sh. 645 j. Elamda talan-taraj etip 

jen’iske erisken. Elam a’sirler dawamında Shumer, Vavilon, assiriya patshaları 

menen qatal gu’res alıp barg’an, Mesopotamiyag’a qarsı bir eki ma’rte shıqqan 

h’a’m Elam qu’diretli ma’mleket bolıp onı jen’iw ju’da’ qıyın bolg’an. Elamdı 

qazıwdan tabılg’an a’yyemgi estelikleri sanı ko’rsetedi. Elam o’zine ta’n 

ma’deniyat jaratqan. 

 

 

A’yyemgi Hindistan 

Ha’zirgi waqıtta Qubla Aziyada bir qansha ma’mleketler jaylasqan: İndiya 

respublikası, Pakistan, Nepal, Bangladesh h’a’m Shri Lanka, Bulardın’ h’a’mmesi 

h’a’zirgi shegarasında jan’a h’a’m jan’asha da’wirlerde payda bolg’an, a’yyemde 

bul territoriya jalg’ız aymaqta edi: birinshi to’rt ma’mlekettin’ xalıqlar tariyxın 

bo’linbey talıqlaw mu’mkin. Ha’zirgi ilimde a’yyemgi Aziyanın’ bul bo’limi 

İndiya dep atala baslag’an: İnd da’ryasınan shıg’ısta jaylasqan eldi antik avtorlar 

usılayınsha atag’an. Qubla Aziyanın’ ıqlımı ıssı h’a’m derlik h’a’mme territoriyası 

qurg’aq. U’lken taw janbawırları onı arqadag’ı suwıq h’awadan qorg’aydı. Qubla 

Aziyagnın’ materiklik bo’limi İndo-Gang tegisliklerin h’a’m Dekondı quraydı. 

Arqa-batıstın’ tiykarg’ı bo’limin İnda oypatı iyeleydi. Negizi usı jerde b.e.sh. V-IV 

mın’ jıllıqlarda birinshi diyxanshılıq awılı ol b.e.sh. III mın’ınshı jıllıqta a’yyemgi 

qala payda bolg’an. Usı territoriya arqalı a’yyemde h’a’m orta a’sirlerde İndiyag’a 

basıp alıwshılar h’a’m kelgindiler o’tken. 

Ha’zirgi Qubla Aziyanın’ xalqının’ tiykarg’ı massası evropoyd rassasına tiyisli 

degen menen İndostan h’a’m Tseylon yarım atawının’ qubla bo’liminin’ xalıqları 

ayırım rasalıq belgileri boyınsha avstraloidlarg’a jaqın. Haqıyqıy avstroloyd 

qa’wimleri h’a’m ushırasadı. Arqa-Shıg’ıstın’ bir qatar qa’wimleri qubla-

mongoloyd rasasına tiyisli. Arqada indo-evropa tilleri, qublada dravid tilleri 

iyelegen, Dekan h’a’m Arqa -Shıg’ıs  İndiyanın’ bir qatar tilleri Qubla-Shıg’ıs 

Aziyanın’, Tibettin’ h’a’m Qıtaydıq tilleri menen tuwısqan esaplanadı. Tseylon 

xalqının’ u’lken bo’limi indoevropa tilinde, azırag’ı-dravid tilinde so’yleydi. 

B.e.sh. II mın’ınshı  jıllıqta indoevropa tilinin’ taratıwshıları  İndiyag’a o’tken 

anıg’ırag’ı, a’yyemde dravid tili qa’wimler İndostannın’ arqa-batıs h’a’m orayında 

ju’da’ ken’ territoriyanı iyelegen, ol Lunda h’a’m tibeto-berman qa’wimleri arqa-

shıg’ıstı iyelegen.Oqılatug’ın epigrafiyalıq materiallar derlik son’g’ı da’wirge 

tiyisli, onnan qalsa bay emes. Ten’geler b.e.sh. VI-V mın’ jıllıqlarda payda 

bolg’an, biraq uzaq waqıt olar mıs h’a’m gu’mistin’ a’piwayı bo’legi bolg’an. 

Ma’deniy miyraslar a’yyemde tiykarınan orta a’sirlerde h’a’m jan’a da’wirlerde 

saqlang’an, ko’pshilik shıg’armalar a’yyemgi a’debiy tilde karamatlı esaplang’an, 

burıng’ı qol jazbalar saqlang’an h’a’m jazıp alıng’an. Sonın’ ushında bizge ken’ 

h’a’m h’a’r tu’rli a’debiy estelikler-diniy qosıqlar h’a’m epikalıq poemalar 

ko’rkem proza h’a’m poeziyalar, bilimnin’ h’a’r qıylı tarawları boyınsha ilimiy 

traktatlar jetkilikli. degen menen derlik barlıg’ı salıstırmalı tu’rde a’yyemgi 

da’stu’rlerdin’ son’g’ı jazıwları esaplanadı h’a’m olardın’ mag’lıwmatları arasında 

a’piwayı da’wirge aymaqqa tiyisli bolıwı mu’mkin. Siyasiy yamasa xojalıq 

h’u’jjetleri menen ma’mleketlik yamasa jekke arxivler saqlanbag’an. Tariyxıy 

xronikalar tek Tseylonda du’zilgen h’a’m tek jan’a eranın’ birinshi erasınan baslap 

du’zilgen Qubla Aziyaellerinin’ a’yyemgisin ilimiy-izertlew XVIII a’sirdin’ 

aqırında baslandı bul da’wirde onın’ xalqı evropalı derjavanın’, birinshi na’wbette 

Angliyanın’ basıp alıw siyasatının’ obektine aylang’an edi. 1784 jılı Kalkuttada 

shıg’ıstanıwshılardın’ birinshi birlesiwine Korolevalıq Aziya ja’miyetine tiykar 

salındı. XVIII a’sirdin’ indologlarının’ negizgi xızmeti sanskrit a’debiyatının’ 

negizgi esteliklerin awdarıw edi: «Manudın’ Nızamı», kalidastın’ belgili draması 

«Shakuntalanı», filosofiyalıq qosıq «Bxagavagita», «Xitopadesh»ti h’a’m t.b. Bul 

da’wirdin’ iri alımı Uilyam Djons ta’repinen Sanskrittin’ basqa a’yyemgi tiller 

menen tuwısqanlıg’ı h’aqqında pikir aytıldı. Keyin ala a’yyemgi İndiya 

xronologiyasına tiykar salındı. Derlik barlıq Angliyalı indologlar XVIII a’sirdin’ 

aqırı - XIX a’sirdin’ basında koloniallıq administratsiyanın’ wa’kili edi, olardın’ 

jumısı ja’miyettegi maqsettin’ izinen ketken edi. Uilyam Djons «Manu nızamları» 

menen shug’ıllang’an edi. «Shakuntala» menen Gete qızıqqan h’a’m onın’ 

ta’sirinin’ astında «Fausta»g’a prolog jazg’an. İndiya an’ızlarına isenimliliktin’ 

ku’shinde  İndiya a’debiyatının’ esteliklerinin’ a’yyemgisi birden arttı. Nemets 

romanshıları XIX a’sirdin’ basında ag’a-inili Shigeliler İndiyada derlik du’nya 

ju’zilik ma’deniyattın’ baslanıwın izlegen. XIX a’sirdin’ birinshi yarımında ilimiy 

jaktan, (negizinen Frani Boppo ta’repinen) sanskrittin’ a’yyemgi persiya, latın, 

a’yyemgi-grek h’a’m tiykarg’ı jan’a evropa tilleri menen tuwısqanlıg’ı h’aqqında 

teoriya da’lillengen yag’nıy indoevropa tille semyasının’ bar ekenligi ashılg’an. 

Da’slep tek sanskrit indoevropalı tiller dep ju’da’ jaqın boljang’an h’a’m a’yyemgi 

til sıpatında ko’rip shıg’ılg’an. Sanskritti u’yreniw derlik o’tken ju’z jıl dawamında 

salıstırmalı til bilimi menen tıg’ız baylanısta bolg’an İndiya diniy a’debiyatının’ 

a’yyemgi esteliklerin ko’rip shıqqan h’alda h’a’m olardı  «İranlı Avesto», 

Gomerdin’ poeması menen a’yyemgi-german h’a’m a’yyemgi slavyan gu’rrin’leri, 

da’stu’rleri h’a’m isenimleri menen salıstırg’anda izertlewshiler h’a’mmesinen 

burın xalıq boljag’an da’stu’rler, mifologiyalardı, dindi, tildi - barlıq indoevropalı 

xalıqlardın’ qaldıqların ornatıwg’a h’a’reket etti. Son’g’ı u’shlikte XIX a’sirdin’ 

h’a’m XX a’sirdin’ basında  İndiyanın’ arxeologiyalıq izertlewi baslandı. Negizgi 

arxeologiyalıq izertlewler 20-30 jıllarg’a tuwra keledi, yag’nıy bul jılları Qubla 

Aziyada en’ a’yyemgi tsivilizatsiya ashılg’an edi. 

B.e.sh. V-IV mın’ınshı jıllarda İnd oypatının’ batıs  a’tirapındag’ı u’lken emes 

tawlı rayonlarında birinshi diyxanshılıq awılları payda boldı. B.e.sh. IV mın’ınshı 

jıllarda erte diyxanshılıq penen shug’ıllanıwshı qa’wimler İnda oypatında 

diyxanshılıqtı rawajlandıradı. Aqırında  İnd oypatın o’zlestirgen qa’wimlerdin’ 

intensivlik rawajlanıwı baslanadı. Metallardı qayta islew h’a’m gu’lalshılıq  

rawajlanadı. B.e.sh. III mın’ınshı jıllıqtın’ ekinshi yarımında bul jerde erte klasslıq 

ja’miyet payda boladı yamasa b.e.sh. 2300-1700 jıllar menen belgilengen h’a’m 

Xarappa ma’deniyatı yaki sha’rtli tu’rde ilimde İndiya tsivilizatsiyası dep atalg’an 

tsivilizatsiya rawajlanadı. Bul tsivilizatsiyanın’ payda bolıwı a’yyemgi Shıg’ıs 

tariyxında a’h’miyetli jag’day edi. Birinshi ma’rte onın’ territoriyasında, bul 

ma’deniy rawajlanıwdın’ a’yyemgi oshag’ında, Egipet h’a’m Mesopotamiyanın’ 

shegarasında klasslıq ja’miyet saplastırıladı. Ha’zirgi Xarappa h’a’m Moxendjo-

Doro ornında jaylasqan og’ada iri İndiya qalaları 2,5 kv. km. shamasında 

territoriyanı iyelep 30-mın’ xalıqqa iye bolg’an. Ko’sheler tuwrı mu’yeshler menen 

kesilisken qalalar ku’shli diywallar menen qorshalg’an. Qalalar u’stinen u’stemlik 

etken iri oraylarda tsitadeller jaylasqan. Moxendjo-Doro tsitadellerinde biyday 

saqlaw ornı, h’u’kimdardın’ monumentallıq sarayı. jabıq to’beli bazar jaylasqan. 

Bul jerde aymaqlıq juwınıw ushın arnalg’an basseyn tabılg’an. Xarappa da Gavi 

da’ryasının’ jag’asında biyday saqlaw ornı jaylasqan. Bul bir waqıttın’ o’zinde 

ko’p mug’dardag’ı anıg’ırag’ı  mın’ tonna biydaydı saqlawg’a esaplap qoyılg’an 

og’ada u’lken qurılma edi. Ol jawınnan saqlaw ushın gerbish platformasınan 

islengen edi. Onın’ janında biydaydı qayta islew ushın maydanlar h’a’m 

jumısshılar ushın u’yler tabılg’an. Latxallada qızıq qurılma tabılg’an: biyik gerbish 

platformasına da’rya menen arnawlı kanaldı qurastırg’an u’lken tuwrı mu’yeshli 

basseyn tutasıp turg’an. bul keme shıg’aratug’ın o’ndiris ornı ekenligi h’aqqında 

boljawlar aytılıp atır. Negizgi qurılıs materialı gerbish edi. Qalanın’ tiykarg’ı 

bo’limlerinde jasaw u’yleri eki etaj h’a’m u’sh etajlı etip salıng’an. A’dette olar 

bir-biri menen tıg’ız ornalastırılg’an. Awqatlardı tayarlaw ushın oshaqlar ishki 

saraylarda jaylasqan. Qurılıs arxitektura boyınsha a’piwayı biraq derlik qolaylı 

salıng’an edi. Moxendjo-Daradag’ı qalalıq kanalizatsiya sisteması a’yyemgi 

Shıg’ıstag’ı en’ h’aqıyqıy bolıp ko’rinedi. 

İndiya ekonomikasının’ tiykarı    joqarı zu’ra’a’tli atız diyxanshılıg’ı edi. 

Biyday, arpanın’, egiliwi belgili bolg’anınday, İnd oypatının’ a’tirapında b.e.sh. I8 

mın’ınshı  jıllıqtın’ basında gu’rish tayarlang’an. Paxta terilgen h’a’tte paxta 

tawarları basqa ellerge aparılg’an. Mal-sharwashılıg’ının’ rawajlanıwı h’aqqında 

su’yek qaldıqlarınan biliwge boladı. U’y h’aywanı  sıpatında sıyırlar, buyvallar, 

qoylar, shoshqalar, eshkiler, h’a’tte tawıqlar h’a’m bolg’an. An’shılıq h’a’m balıq 

awlaw sol da’wirdin’ ekonomikasın endi u’lken rol oynamag’an. Qalanın’ 

o’nermentshilik h’aqqında derekler h’a’r qıylı. Xarappa ma’deniyatı bronza 

da’wirinin’ ma’deniyatı edi. Bronzadan qılıshlar pıshaqlar, oqlar, baltalar aynalar 

h’a’m ku’ndelikli turmıs ushın zatlar h’a’m basqada ko’plegen instrumentler 

tayarlang’an Bronzadan basqa qalayı, h’a’tte qımbat bah’alı metallar h’a’m 

paydalanılg’an. Gu’lalshılıq isleri, ma’deniy iskusstva h’a’m ko’rkem 

o’nermentshiligi gu’llengen. Qalalar h’a’m awıllar gerbishten islengen bolsa da 

onın’ islep shıg’arıwı ekonomikalıq negizgi tarawın quraw kerek edi. 

İndiya qalalarının’ ekonomikasında negizgi rol sau’da oynag’an. bug’an 

o’nermentshiliktin’ rawajlanıwı, satıwg’a tiykarg’ı massasın islep shıg’arg’an  

o’nimler bazar qurılıslarının’ tabılmaları  mısal boladı. Bunnan basqa a’dette 

ornında taba almag’an ko’plegen shiyki zat materialları paydalanılg’an, yag’nıy 

mıs h’a’m basqa ren’li metallar altın, gu’mis, qımbat bah’alı h’a’m yarım qımbat 

bah’alı taslar paydalanılg’an. Bul materiallardın’ h’a’m xarap buyımlarının’ h’a’r 

qıylı awıllarda tabılıwları  İndiya tsivilizatsiyasının’ qubla İndiya Belundisistan, 

Avganistan,  İran h’a’m Orta Aziyanın’ qublası menen sawda h’a’m ma’deniy 

baylanısta ken’ oray bolg’anınan derek beredi. Bunnan basqa bo’linip ketken 

Mesopotamiya menen ten’iz sawda h’a’m qurg’aqta baylanısta bolg’an. Urda 

h’a’m basqa da Shumer qalalarında Sargoniydler da’wirinin’ qatlamlarında  İnd 

oypatınan shıqqan zatlar tabılg’an. Solay etip İndiya tsivilizatsiyası ken’ tu’rde 

a’yyemgi shıg’ıstın’ ma’deniy du’nyasının’ sistemasına kirgen. İndiyanın’ 

a’yyemgi xalıqlarının’ ma’deniy rawajlanıw da’rejesinin’ negizgi deregi jazıwdın’ 

bar bolıwı edi. Jazıwlar keramikada, metall zatlarında tan’balarda saqlang’an. 

Vediy da’wiri 

Gang oypatındag’ı birinshi ma’mleket. İndiya tsivilizatsiyasının’ arasındag’ı 

a’wladının’ bar bolıwı h’a’m keyingi İndiya tariyxın h’a’zirshe belgilew qıyın. 

Degen menen bul dereklerdin’ o’zgesheligi menen tu’sindiriledi: eger b.e.sh. III 

mın’ınshı  jıllardın’ basları II mın’ınshı  jıllar ushın a’yyemgi shıg’ıs h’aqqındag’ı 

bizlerdin’ bilimimizdin’ derlik jalg’ız deregi arxeologlardın’ mag’lıwmatı 

esaplansa, onda II  mın’ınshı  jıllıqtın’ aqırı ushın -I mın’ınshı  jıllıqtın’ birinshi 

yarımı ushın sheshiwshi a’h’miyetti h’a’zirshe tek qazıw jumıslarının’ na’tiyjesi 

menen baylanıslı a’debiy esteliklerdin’ derekleri iyeleydi. Sonnan berli olar 

tiykarınan basqa tariyxıy-geografiyalıq aymaqqa- Gangqa tiyisli. Bul estelikler 

«vedalar» tu’siniginde birlesedi. Vedalardan en’ a’yyemgisi-»Rigveda». B.e.sh II 

mın’ınshı  jıllıqtın’ aqırı h’a’m I mın’ınshı  jıllıqtın’ birinshi yarımı yag’nıy 

vedalarg’a tiyisli da’wir ayırım waqıtlar ilimde «vediy»  dep  ataladı. İndo-evropalı 

xalıqlardın’ watanı dep ko’pshilik  izertlewshiler qara ten’izdin’ arqasındag’ı dala 

ken’isligi dep esaplaydı.  İndo-evropalı qa’wimlerdin’ qulawının’ basında olar 

b.e.sh. III mın’ınshı  jıllıqqa tiyisli boladı. Usı da’wirden baslap indo-evropalı 

qa’wimler Balkang’a, Kishi Aziyag’a, İrang’a h’a’m Orta Aziyag’a, al keyin 

İndiyag’a tarqatıladı. Sog’an qarag’anda indiyalılardın’ h’a’m iranlılardın’ 

a’wladları ayırım waqıtları o’zinde indo iranlı etnikalıq ulıwmalıqtı saqlag’an. 

Bug’an olardın’ tillerinin’ jaqınlıg’ı  mısal bola aladı, ja’ne de dini h’a’m 

ma’deniyatta ulıwma sezimin mısal keltirsek boladı. Ma’selen ot qudayı, Mitra 

ishimliklerdin’ negizgi da’stu’rlerinin’ qollanıwı.  İndoiranlılar arasında «ariy» 

termini-yag’nıy «a’jayıp» so’zi ken’ taralg’an. Sebebi sol da’wirdegi qa’wimlik 

awqamlarda basqarıwshı jag’daylar menen shug’ıllang’an, aqsu’yek ruw h’a’m 

qa’wimlerge tiyisli adamlardı usılayınsha atag’an. Sonın’ ushında ilimde indoiran 

qa’wimlerin tez-tezden ariy dep ataydı.  İndoiran qa’wiminin’ bo’liniwi b.e.sh. II 

mın’ınshı jıllıqta ju’z berdi yag’nıy bir bo’limi İran h’a’m Orta Aziyag’a bo’linip 

ketti, al basqası İndiyag’a jılısıwın dawam etti. «Rigvedada» metall buyımları - mıs 

h’a’m bronza baltaları, qılıshları yadqa alınadı. Vediy mifologiyasında a’dette 

qudaylar h’a’m baltalar arasındag’ı urıslar a’dette sıyırlar ushın rısqan. İndo ariyler 

o’mirinde urıs negizgi rol oynag’an. 

İndi tariyxındag’ı en’ negizgi jetiskenlik b.e.sh. II mın’ jıllıqtın’ aqırı I mın’ 

jıllıqtın’ birinshi u’shligindegi an’shıları h’a’m diyxanları bolg’an az-az awılları 

menen, qalın’ tog’ayları menen Ganga oypatının’ xojalıqlıq o’zlestiriwi edi. Bul 

aymaqta diyxanshılıqtın’ ken’ tarqalıwı temir metallurgiyasının’ o’zlestiriwi 

menen baylanıslı edi. B.e.sh. I mın’ınshı jıllıqtın’ ortalarına kelip Ganga oypatında 

diyxanshılıq a’piwayı tu’rde xojalıqtın’ tiykarg’ı tarawına aylandı. Biyday h’a’m 

arpa jetistirilip, qoldan suwg’arıw rawajlang’an. Gu’rish ken’ tarqalg’an, paxta 

h’a’m qantlı qamıs jetistirilgen. İndiya birinshi ma’rte qantlı qamıstı jetistirigen el 

esaplanadı. Negizinen iri qara-mal tarqalg’an bolıp sharwashılıq negizgi 

a’h’miyetin saqlang’an. Jılqıshılıq tiykarınan eldin’ arqa-batısında rawajlang’an: 

Ganga oypatında h’a’m Qubla Aziyada ol qolaysız klimattın’ ta’sirinen 

a’kelinbegen: atlardı negizinen a’skeriy islerde paydalang’an. Vedanın’ son’g’ı 

bo’limi o’nermentshilik o’ndirisinin’ rawajlanıwınan h’a’m miynettin’ 

bo’liniwinen derek beriwshi ko’plegen basqa h’a’m arbakeshler, tasıwshılar, 

temirshiler zergerler sawdagerler sıpatındag’ı o’nermentshiliq ka’sipleri h’aqqında 

esletedi. Ganga oypatının’ bekkemlengen awılları bara-bara qalalarg’a -

o’nermentshilik h’a’m sawda oraylarına aylanadı. 

Sawda h’a’m sawdagershilik h’aqqındag’ı mag’lıwmatlar bar. B.e.sh. VI 

a’sirdin’ aqırı V a’sirdin’ birinshi gu’mis ten’geler payda boladı. Vedalarda jeke-

menshiktin’ rawajlanıwı h’aqqında da pikirler aytıladı. Vediy da’wirinin’ aqırında 

Arqa  İndiyada eki tiptegi iri ma’mleketler du’zilip birewleri minarxiya, basqası 

respublika edi. Dereklerde patshalardın’ xalıq ta’repinen quwılıp ketiw jag’dayları 

da ushırasadı.  İndoiran qa’wimleri da’wirinde ariylerde ruwxaniy ruwları da bar 

bolg’an. İndiyada xramlar b.e.sh. I mın’ınshı jıllıqtın’ aqırına shekem bolmag’an. 

A’skeriy aqsu’yeklerdin’ h’a’m ruwxaniylerdin’ bo’liniw protsessi indo-iran 

da’wirinde ju’z bergen. İndiyada ruwxaniyshılıq h’a’m aqsu’yekshilik h’a’m bara-

bara qatlamlarg’a braxman h’a’m kshatra varnalarına saplastırılıp barg’an. O’z 

aldına varnalar etip Vayshiya h’a’m shudralardı h’a’m esaplag’an. Solay etip, 

İndiya ja’miyeti to’rt varnag’a bo’lingen edi. Vayshyalar dep birinshi na’wbette  

indo-ariy qa’wimlerinin’ tolıq h’uqıqlı ruwlarının’  ag’zaları atalg’an. Ja’ne de 

kshatriya h’a’m braxmanlar sıyaqlı olar «ekinshi tuwılıw» dep ko’rip shıg’ılg’an 

da’stu’rlerden o’tiw kerek edi, sonın’ ushında braxmanlar, kshatriyalar, vayshyalar 

«eki ma’rte tuwılg’an» dep atalg’an. Vedanın’ son’g’ı bo’liminde «eki ma’rte 

tuwılıwshılar» a’dette shudralarg’a qarsı qoyıladı, sebebi shudralar vedalardı 

u’yrenbeydi h’a’m vediy da’stu’rlerinde qatnaspaydı. Degen menen h’aqıyqıy 

awh’alda sol yamasa basqa varnanın’ wa’kili waqıttın’ o’tiwi menen h’a’r qıylı 

bolıp ketken. Ha’tte vedalarda diyxanshılıq penen shug’ıllanıwshı ruwxaniyshılıq 

xızmetin atqarmag’an jarlı-braxman h’aqqında h’a’m bay malları bar shudralar 

h’aqqında dereklerdi ushıratamız. Degen menen adamnın’ kelip shıg’ıwı ko’binese 

o’zinin’ ornınan anıqlang’an. Varnalıq du’zim ja’miyettin’ klasslarg’a bo’liniwin 

h’a’m sotsiallıq toparlardı bekkemlengen. 

B.e.sh. I mın’ınshı  jıllıqtın’ ekinshi yarımında ulıwma  İndiya derjavasının’ 

qulawı h’a’m payda bolıwı. 

B.e.sh. VI a’sirdin’ aqırında Aomeniylerdin’ Persiya derjavası, shıg’ısqa 

tarqalıp  İnd da’ryası boyınsha aymaqlardı basıp alg’an. Sonın’ menen İndiya 

Aldın’g’ı Aziya menen tıg’ız ja’njelge kirisedi h’a’m ayırım persiya ta’sirin bastan 

keshiredi. Biraq sol da’wirdegi İndiyanın’ tiykarg’ı ma’deniy h’a’m siyasiy 

orayları Gang oypatında jaylasqan. Bul jerde ju’da’ ku’shli ma’mleketler Kamala 

h’a’m Megadxa edi. Olar arasında tiykarınan siyasiy gegemoniyası ushın gu’res 

h’a’wij alg’an. B.e.sh. V a’sirdin’ basında Dekannın’ bir bo’limin bir siyasiy 

orayg’a birlestirgen h’a’m Gang oypatının’ barlıq ma’mleketlerin birlestirgen, 

b.e.sh. IV a’sirde Gang derjavasına aylang’an Magadxanın’ jen’isi menen 

tamamlandı. Jalg’ız Derjavanın’ du’ziliwi aqsu’yek ruwlar menen jawız 

gu’reslerdin’ na’tiyjesinde alıp barıldı. Ayırım dereklerge qarag’anda Nand 

dinastiyasının’ tiykarın salıwshının’ o’zi to’mengi qatlamnan bolıp kshatriya 

varnasına qaramag’an. B.e.sh. IV a’sirdin’ aqırında Aleksandr Makedonskiy 

Axomeniyler imperiyasın qıyratqannan keyin h’a’m bulimperiyanın’  İnd da’ryası 

boyınsha satraplardı basıp alg’annan keyin eldin’ ishine jıljıydı. Bul jerde 

jaylasqan u’lken emes ma’mleketlerdin’ ayırımları o’zinin’ qa’lewi menen 

bag’ıng’an al basqaları qatan’ qarsılıq ko’rsetken. İndiya jerlerinde grek-amkedon 

a’skerlerinin’ bolıwı ma’n’gi bolmag’an: b.e.sh. 317 jılı-aq olar eldi taslap ketken. 

bunın’ sebebi Aleksandrdın’ a’skerbasshıları arasındag’ı urıs, h’a’m de 

indiyalılardın’ sırt elli basıp alıwshılarg’a qarsı gu’resi edi. An’ızlarg’a qarag’anda 

bul gu’resti b.e.sh. 317 jılı Nand dinastiyasın qulatqan h’a’m jan’a dinastiya 

Mauryag’a tiykar salg’an Chandragupta alıp barg’an.