O’zbekstan respublikasi joqari ha’m orta arnawli biLİmlendiRİw miNİSTİRLİGİ

İstoriografiyası.  Uzaq h’a’m jumbaq bolg’an Qıtay h’aqqındag’ı birinshi 

mag’lıwmatlar Evropag’a XIII- a’sirden baslap kele basladı. XVI-XVII a’sirlerde 

Qıtayg’a portugal sawdagerleri h’a’m missionerleri kele basladı h’a’m olar Qıtay 

tariyxı h’a’m ma’deniyatına u’lken qızıg’ıwshılıq penen qaradı. Qıtayg’a 

bag’ıshlang’an en’ birinshi miynetlerden Mendozanın’ 1585 jılı shıqqan «Ullı qıtay 

patshalıg’ının’ tariyxı» atlı kitabı boldı. 1618 jılı Goestin’ Qıtayg’a 1604-1607 

jılları qılg’an sayaxatı h’aqqında jazıldı. 

XVIII-a’sir aqırınan baslap evropalılardın’ Qıtayg’a ekspeditsiyaları h’a’m 

sayaxatları ko’plep a’melge asırıldı h’a’m bul o’z na’tijelerin berdi. Frantsiya 

ilimiy qıtaytanıwdın’ orayına aylandı h’a’m bul jerde 1814 jıldan baslap qıtay tili 

h’a’m qıtay a’debiyatı oqıtıla basladı. Bul tarawdag’ı en’ iri qa’niygeler Abel-

Remyuza, al son’ıraq Shavann degen ilimpazlar boldı. 

Rus sayaxatshıları h’a’m ilimpazları Qıtaydı u’yreniwde u’lken h’a’m bah’alı 

na’tiyjelerge eristi. Rossiya h’a’m Qıtaydın’ o’z-ara qatnasıqları XVII a’sirde 

baslandı. 1616 jılı Qıayg’a V.Tyumenets jiberildi al onnan son’ İ.Petlin rus elshisi 

sıpatında Pekinde boldı. 

1675 jılı  Qıtayg’a N.G.Spafariy basshılıg’ında elshiler jiberildi. Petr I 

da’wirinde Rossiyanın’ Qıtay menen qarım-qatları ku’sheyip ketti. 1692 jılı 

Qıtayg’a  İzbrant jiberildi h’a’m onın’ sayaxatı 1704 jılı golland tilinde jazılıp 

baspag’a berildi. 

Rus qıtaytanıwının’ XIX a’sirdin’ 1-yarımındag’ı en’ iri wa’kili İ.Bichurin 

boldı. Onın’ qa’lemine ko’plegen ilimiy miynetler- Qıtay tariyx, geografiyası, tili 

h’a’m basqa da tarawlar tiyisli. Bichurinnin’ miynetleri sinologiyanın’ 

rawajlanıwına u’lken ta’sir ko’rseti. 

Shan-İn ma’mleketi. 

Qıtay tariyxının’ en’ a’yyemgi da’wiri bul Shan-İn ma’mleketi o’mir su’rgen 

da’wir esaplanadı. Da’stu’riy qıtay xronlogiyasına ko’re bul da’wir a’dette b.e.sh. 

XVIII-XII a’sirlerge tiyisli. A’yyemgi Qıtaydın’ tariyxıy da’stu’rindegi jırlarg’a 

ko’re b.e.sh. 1400jılı ko’sem Pan Gen o’z qa’wimin Anyang’a a’keldi h’a’m 

Xuanxe da’ryasında «u’lken Shan qalasın» qurdı. B.e.sh. XII a’sirde Shan 

ma’mleketin basıp alg’an Cholou qa’wimleri og’an «İn» degen o’z aldına at qoydı. 

XX-a’sirde o’tkerilgen arxeologiyalıq qazıwlar u’lken na’tiyjelerge eristi 

Anyan okrugindegi Syaotun awılın izertlewde onın’ janınan a’yyemgi qala 

qaldıqları tabıldı. Bul jerde Shan-İn da’wirinin’ ko’plegen estelikleri tabıldı. 

Son’ıraq 300 mazar qazıp alındı h’a’m olardın’ arasında en’ iri 4 mazar tabıldı. 

Bul qa’birler sol da’wirde-aq klasslıq qatlamg’a bo’liniw bolg’anlıg’ın da’lilleydi. 

Bul qazıwlar waqtında ko’plegen rituallı bronzalı predmetler, ıdıslar, mramor 

skulpturalar h’a’m  ko’plegen palkerlik jazıwlar tabıldı. 

Bul estelikleri izertlew tariyxıy ilim aldında bir qatar jan’a problemalardı 

qoydı. a’sirese qıtay ma’deniyatının’ paydabolıwı h’aqqında ko’plegen evropalı 

h’a’m h’a’tteki qıtay tariyxshıları  İn da’wir xalqın basqınshılar qa’wimi dep 

esapladı h’a’m olar batıstan kelip, Xuanxe da’ryasının’ orta h’a’m to’mengi 

ag’ısında jaylasqan dedi. Biraq bul qa’te bolıp shıqtı. 

Neolit da’wirinin’ materiallıq ma’deniyatı  İn da’wiri materiallıq ma’deniyatı 

menen tıg’ız baylanıslı. U’sh tuyaqlı ıdıslardın’ (li ) o’zine ta’n forması, qalalardın’ 

jer diywalları, u’y h’aywanları (at h’a’m o’giz), kaolinnen islengen aq keramika, 

ulıwma neolit da’wirine ta’n bolg’an zatlar İn da’wirinde de o’mir su’rdi. 

Antropologiyalıq mag’lıwmatlar da neolit da’wir menen Shan da’wirinin’ 

adamlarının’   uqsaslıg’ın ko’rsetedi. 

Xojalıq h’a’m ja’ma’a’ttin’ rawajlanıwı. 

Ekonomika o’tken da’wirdegi miyras bolıp qalg’an primitivlik formalarda 

boldı. 

Xojalıqta elege shekem balıqshılıq h’a’m an’shılıq u’lken a’h’miyetke iye 

boldı. Palkerlik su’yeklerdegi jazıwlarda iri kollektiklik an’g’a shıg’ıwlar 

h’aqqında jazıladı. Palkerlik  jazıwda bir sonday an’ ekspeditsiyası waqtında 348 

h’aywan o’ltirilgenligi jazılg’an. An’g’a shıg’ıwdan aldın patshalar orakuldan 

h’awa rayın sorag’an. An’shılıq penen birge balıqshılıqqa da itibar ku’shli bolg’an. 

 

A’yyemgi ma’mlekettin’ payda bolıwı 

 

Shan-İn da’wirindegi a’yyemgi jazbalarda sol da’wirdegi ma’mleketlik du’zim 

h’aqqında mag’lıwmat az. Sol da’wirde ma’mlekettin’ qolında oraylasqan olar 

fondına tirelgen despotlıq ma’mleketlik h’u’kimet qa’liplesken. Qosıqlar kitabında 

barlıq jer patshag’a tiyisli dep aytılg’an. 

Tiykarg’ı baylıg’ı bolg’an-jerge tiykarlang’an ma’mleket Oraylasqan 

byurokratiyalıq despotiya formasında bolg’an. Din patshanın’ avtoriystinin’ 

a’yyemgi qa’wim wa’killeri, keyin qul iyelewshilik aq su’yekler wa’killeri 

kiretug’ın h’a’meldarshılıq qa’liplesedi. Solardın’ ishinde: patshanın’ birinshi 

wa’ziri, ullı xatker, «ullı tapsırma h’a’m patsha buyrıqlarının’» basshısı. 

Solay etip Arqa Qıtay territoriyasında ja’miyetti klassqa bo’liniwdin’ birinshi 

da’wirinde a’yyemgi ma’mleket payda boladı. Ol qul iyelewshilik klassı h’a’m qul 

klası bolg’an. Biraq bul a’yyemgi ma’mleket uzaq mu’ddet h’a’m bekkem ko’p 

sandag’ı qa’wimshilik du’zim qaldıqların saqlap qaldı. 

Bul da’wirdin’ siyasiy tariyxı belgisiz. Ayırım jazbalarda Qıtay patshaları 

ko’shpeli taw h’a’m dala qa’wimleri menen urısqanı h’aqqında aytıladı. Eldin’ 

shegarasın ko’shpelilerden qorg’aw h’a’m  qon’sı jerlerdi, qullardı basıp alıw 

siyasatı jer h’a’m a’skeriy islerdi sho’lkemlestiriwdi talap etedi. A’yyemgi 

da’wirden berli Qıtay a’skerleri tiykarınan piyada, atlı a’skerler h’a’m jen’il at arba 

bolıp  bo’lingen. Qıtay a’skerleri a’piwayı qurallang’an-ko’binese qala quralları: 

qılısh, urıs baltaları, oq jay, nayza a’skerlerdin’ sanı 3 mın’ adamg’a jetken. 

Shan-İn ma’mleketinin’ qa’wimler menen ko’pke sozılg’an urısı bul 

ma’mleketti h’a’lsiretedi. Bir neshe iri jen’islerden keyin Chjou qa’wimleri 

a’yyemgi  İn patshalıg’ın qulatadı h’a’m onın’ ornına Chjou qa’wimi atınan 

shıqqan jan’a ma’mleket du’zedi. 

 

Jazbanın’ payda bolıwı 

 

Shan  İn da’wirinde a’yyemgi piktografiyalıq (su’wret) h’a’m İeroglifiyalıq 

jazba payda boladı. bo’lek so’zler quyash, ay, jer, tog’ay, erkek, h’ayal, h’aywan, 

h’a’m t.b. ko’rsetetug’ın ko’rgizbe su’wret penen belgilengen. Keyin ulıwma 

tu’sinikti (ideyagramma) belgileytug’ın quramalı belgiler payda boladı. Mısalı: 

«shıg’ıs» so’zi terektin’ atınan quyash shıg’ıp kiyatırg’an su’wret penen 

belgilengen. bo’lek ideogramma menen omofonlar (bir ses beretug’ın) belgilenip 

baslang’an waqıtta a’yyemgi su’wret jazba endi quramalı fonetika jazba menen 

baylanısa baslaydı. Biraq 1500 belgige iye bolg’an bul geografiyalıq sistema tek 

g’ana ierogliya jazıwında emes, al a’piwayı is jazıw formasında h’a’m anıq 

formanı islep shıg’ara almaydı. 

 

Chjou ma’mleketi (b.e.sh. XII-VIII a’sirler) 

 

Chjou ma’mleketin du’zgen Qıtay qa’wimleri, neolit da’wirinen -aq Arqa 

Qıtaydın’ ken’ rayonların iyelegen. waqıttıq o’tiwi menen bul qa’wimler Vey 

da’ryasının’ alabında jasag’an barlıq qa’wimler u’stinen o’zinin’ u’stemliginen 

ornatadı. Dereklerge qarag’anda Chjou qa’wimleri İn ma’mleketi menen jaqın 

bolg’an.  İn patshaları Chjou knyazlerine o’zinin’ arqa-batıs shegaraların  qon’sı 

ko’shpeli qa’wimlerdin’ bolıwınan qorg’awg’a tapsırg’an. «Chjou» so’zinin’ o’zi 

İn jazbalarında ushırasadı. 

Aq su’yek shan’araqları h’a’m İn ma’mleketinin’ patshaları o’zlerinin’ qızların 

Chjou qa’wimlerinin’ ko’semlerine turmısqa bergen. Chjou qa’wimleri a’yyemgi 

İn ma’deniyatının’ ko’p belgilerin ken’ qollang’an. Chjou qa’wimleri İnlerden 

jazba, xronologiyalıq sistema, arxitektura usılı h’a’m dinnin’ ayırım formaların 

o’zlestirgen.  

A’yyemgi Qıtaydın’ klassik a’debiyatı Chjou qa’wimlerinin’ İn patshalıg’ın 

basıp alg’anın h’a’m Arqa Qıtayda u’lken h’a’m ku’shli Chjou ma’mleketi 

du’zilgen h’aqqında bir qatar a’psanalardı saqlap qalg’an. Chjou patshanı Ven van 

tabısqa qaray u’lken bolıp alıwshılıq ju’risin isleydi, chjou ma’mleketinin’ 

shegarasın ken’eyttiredi h’a’m İn patshalıg’ın basıp alıw planın islep shıg’adı. İn 

patshalıg’ının’ ishki h’a’lsirewinen paydalanıp Chjou patshası U Van İn 

ma’mleketin tolıq basıp alıw ushın gu’res baslaydı h’a’m o’zinin’ u’stemligin 

pu’tin sarı da’rya (jeltaya reka) amabında ornatadı. 

 

 

 

 

Xojalıq h’a’m ja’miyetlik turmıs 

 

Sol waqıttın’ derekleri Chjou ma’mleketi o’mir su’rip turg’an waqıtta 

Qıtaydın’ xojalıq h’a’m ja’miyetlik du’zimin qayta tiklewge mu’mkinshilik beredi. 

Awıl-xojalıq eldin’ pu’tin ekonomikasın o’zinin’ a’h’miyetin jog’altpadı. Ta’biyiy 

sha’rt sharayatlar qolaylı bolg’an rayonlarında tiykarınan sharwashılıq penen 

shug’ıllang’an. Sol da’wirde u’lken a’h’miyetke diyxanshılıq h’a’m bolg’an. 

Keyingi a’psanalarda Chjou dinastiyasının’ ata babaları «diyxanshılıq 

qah’armanları» dep ataladı. Mısalı dinastiyanın’ tiykarın salıwshı Xou-Tszi «tarı-

knyazi» dep esaplang’an. Arqa Qıtaydın’ zu’ra’a’tlikleri bay zu’ra’a’t alıwg’a 

h’a’m  diyxanshılıq xojalıqtın’ rawajlanıwına mu’mkinshilik beredi. Sol waqıtta 

agrotexnika rawajlanadı. Maydandı almasıw sisteması payda boladı. h’a’r uchastka 

u’sh bo’lekke bo’linip, h’a’r jılı eki bo’legi islengen, al u’shinshi bo’legi puw 

astında bolıp h’a’m dem alg’an. Ma’mleketlik h’u’kimet diyxanshılıq xojalıg’ının’  

rawajlanıwına bir qatar ilajlar islegen. 

Awıl xojalıq penen birge o’nermentshilik h’a’m rawajlang’an. 

O’nermentshiliktin’ metallurgiy tarawında u’lken alg’a ilgerilew bolg’an. 

Metalldın’ ishinde qola ken’ paydalanadı. Onnan tiykarınan qural tayarlang’an. 

O’nermentshilik o’ndirisinin’ h’a’m awıl xojalıg’ının’ rawajlanıwı sawdanın’ 

rawajlanıwına alıp keledi. Awısıq o’nimlerdi bazarg’a aparıp satkan. Ha’r bir 

qalada bir yamasa bir neshe bazar orınları bolg’an. 

Chjou da’wirinde ja’miyetlik turmıs aldıng’ı waqıttın’ belgilerin saklap 

qalg’an. Patriarxal shan’araq bekkem boladı. Bul patriarg’alı shan’araqta a’kenin’ 

h’u’kimeti sheksiz boladı. A’kege semyanın’ barlıq ag’zaları boysıng’an. 

 

Chjou da’wirindegi siyasiy tariyx 

 

A’yyemgi dereklerde jazg’anınday Chjou dinastiyası u’lken h’a’m ku’shli 

patshalıq du’zgen. B.e.sh. V-IV a’sirlerde jazılg’an. «Aspan ulı Mu tariyxında» 

a’yyemgi a’psanalar saklanadı. Bul a’psanalarda Chao h’a’m Mu patshaları ullı 

bolıp alıwshılar sıpatında ko’rsetilgen. Bul basıp alıwshılıq na’tiyjesinde qıtaylılar 

Yantszı-tszyan alabına kirip keledi h’a’m Xan da’ryası jag’alarında h’a’m Xubey 

rayonında jasag’an qa’wimlerdi boysındıradı. Qul iyelewshilik ja’miyetinin’ 

rawajlanıwı klasslıq qarama-qarsılıqlardı ku’sheyttiredi. İri baylıqlar, u’lken jerler, 

ko’p sandag’ı qullar bo’lek magnitlerdin’ qolında toplang’an. Bul baylarg’a qarsı 

jarlı h’a’m  qullar bolg’an. Ekspluatatsiyanın’ awır forması massalıq narazılıqtı 

keltirip shıg’aradı. B.e.sh. 842 jılı jarlı xalıq Li Van patshasına qarsı shıg’adı h’a’m  

soraydı basıp aladı. xalıq ta’repinen alıp talang’an patsha qashadı. B.e.sh. 827 jılı 

Li Vannın’ o’liminen son’ h’u’kimet onın’ ulı Syuan Vang’a o’tedi. Syuan Van 

h’aqqında mag’lıwmat ko’p. Ol o’zine g’a’rezli qa’wimlerdin’ ko’terilisin basıp 

taslaw ushın urıs alıp baradı. 

Ko’p sandag’ı h’a’m kusham ko’shpeli qa’wimler menen ko’pke sozılg’an 

urıstan h’a’lsiregen Chjou ma’mleketi mayda g’a’rezsiz knyazlıqqa bo’linip ketedi. 

B.e.sh. 770 jılı Chjou patshası Pin Van, batıs ko’shpeliler ta’repinen ısırılıp shıg’ıp, 

o’zinin’ paytaxtın shıg’ısqa Lo-i qalasına ko’shiredi. Sol waqıttan baslap Qıtaydın’ 

g’a’rezsiz mayda knyazliklerge bo’liniwi baslanadı. 

Temurdın’ a’sten tarqalıwı texnikanın’ rawajlanıwında u’lken awdarıspaq 

isleydi. B.e.sh. VII a’sirde Tsi knyazlıg’ında temirge ma’mleketlik monopoliya 

payda boladı. Awıl xojalıq h’a’m o’nermentshiliktin’ rawajlanıwı sawda 

almasıwının’ o’siwine sawda qalalarının’ payda bolıwına h’a’m sawdagerlerdin’ 

payda bolıwına alıp keledi. Tsin ma’mleketinin’ du’ziliwi waqtında «baylardın’» 

ayrıqsha qatlamın payda boladı. Qıtay dereklerinde jazılg’anınday, sol waqıtta 

baylar ko’p bolıp, o’zinin’ paytaxtında sawdanın’ rawajlanıwı ushın Tsin Shi 

Xuan-di paytaxtqa bunday 120 mın’ bay shan’araqlardı ko’shiredi. 

B.e.sh. IV a’sirde Tsin knyazlıg’ında a’yyemgi baslaw h’a’m iri aristokratiya 

jer iyelewshiligin bekkemlewge bag’darlang’an bir qatar reformalar o’tkeriledi. 

B.e.sh. IV a’sirde Tsin knyazlıg’ı basqa iri knyazlıqlardın’ arasında en’ ku’shlisine 

aylanadı. Tsin knyazleri pu’tin Qıtayda u’stem bolıw ushın gu’res alıp baradı. 

 

Tsin dinastiyasının’ da’wiri (b.e.sh. 256-206 jıllar) 

 

Tsin knyazlıg’ının’ basında turg’an Chjen knyazi basqa knyazlıqlardı o’zine 

boysınlırıp h’a’m pu’tin Qıtaydı biriktirip, Tsin Shi Xuan-di  titulın h’a’m atın 

aladı. (b.e.sh. 246-210 jj.). Ol basqarg’an da’wirde bir h’a’m oraylasqan, Qıtay 

ma’mleketi qayta tiklenedi. Burıng’ı g’a’rezsiz knyazlıqlar o’zlerinin’ 

g’a’rezsizligin jog’altadı. Qıtaydın’ oraylasıwı burıng’ı ken’ basıp alıwshılıq 

siyasatın qayta tiklewge mu’mkinshilik beredi. Bunday a’skeriy siyasat 

na’tiyjesinde h’a’zirgi Guandun, Guansi, Gansu h’a’m Sı Chuan provintsiyalardın’ 

territoriyasında  jasag’an qa’wimler boysınıladı. Tsin Shi Xuan di da’wirinde Qıtay 

ma’mleketi u’lken territoriyag’a iye boladı. Ol monografiya h’a’m mongoliyanın’ 

bir bo’legin Koreya h’a’m İndo-Qıtay shegaralarına shekem baradı. Ma’mleketti 

ko’shpeli dala qa’wimlerinin’ topılısın qorg’aw ushın Ullı  Qıtay diywalının’  

qurılısı ken’eyedi: İri Oraylasqan ma’mlekettin’ du’ziliwi diyxanshılıq h’a’m 

sawdanın’ rawajlanıwına mu’mkinshilik beredi. 

Biraq Tsin Shi Xuan-didın’ iskerligi aq su’yekler ta’repinen h’a’m miynetkesh 

massası ta’repinen  narazılıqlardı alıp keledi. 

 

Xan dinastiyasının’ da’wiri (b.e.sh. 206 jılı b.e. 220 jılı). 

 

Ma’mlekettegi klasslıq zulımlıq ku’shli bolg’anlıqtan diyxan ko’terilisinin’ 

ko’semi Lyu Ban paytaxtı h’a’m joqarg’ı ma’mleket h’u’kimetin o’z qolına alıp, 

Tsin dinastiyasının’ ornına Xan dinastiyasının’ basshılıg’ında jan’a ma’mleket 

du’ziledi. Bul ko’terilistin’ na’tiyjesinde diyxanlardın’ ekonomikalıq awxalı jaqsı  

boladı - salıqlar azayadı h’a’m ma’mleketlik miynet minnetleri jen’illestiriledi. 

Biraq ma’mleketlik h’u’kimet qul iyelewshi aristokratiyanın’ qolında boladı. Olar 

qaytadan eske klasslıq zulımlıqtı dawam  etedi. 

Xan dinastiyasıg’a patshalar da’wirinde bay aq su’yek jer iyelewshiler 

o’zlerinin’ qollarında ko’p jer iyeliklerdi aladı. Miynetkesh massasının’ 

ka’mbag’allasıwı qul iyelewshiliktin’ o’siwine h’a’m qullar sanının’ ko’beyiwine 

alıp keledi. Ka’mbag’alshılıqqa jetken jarlılar ayırım waqıtları basların qulshılıqqa 

satqan. Qulshılıqtın’ tiykarg’ı deregi urıs bolg’an. Urıs waqtında qul iyelewshilik 

aq su’yekler xalıqqa jan’a qosımsha salıqlar engizgen. Xan dinastiyasının’ U di 

patshası qaznanı bayıtıw ushın du’z h’a’m temirge monopoloiya ornatadı. 

Miynetkesh xalıqtın’ gedeylesiwi, awıl obshinanın’ qulawı, iri jer iyelewshilik 

h’a’m  qul satıwshılıqtın’ o’siwi klasslıq qarama qarsılıqtın’ ku’shetsiwine alıp 

keledi. Sol da’wirde qulshılıq ken’ rawajlanadı. Biraq qul iyelewshilik 

ekspluatatsiya effektivlik bolmaydı. Quldın’ miynetin o’nimdarlı etiw ushın qul 

iyelewshi qulg’a o’zinin’  xojalıg’ın alıp barıw ushın kishkene jer beredi. Solay 

etip sol da’wirde qul iyelewshilikten feodalizmge o’tiwdin’ forması payda boladı. 

A’yyemgi Mesopotamiya tariyxı u’sh negizgi gruppadan turadı. 1 A’yyemgi 

Shıg’ıs jazıw esteliklerden. 2. Materiallıq ma’deniyat estelikleri. 3. Aktikalıq 

avtorlardın’ gu’walıg’ı. 

Antikalıq da’wirdin’ avtorları tiykarınan tsivilizatsiyanın’ gu’waları desek 

boladı. Bul avtorlar a’yyemgi dokumentler h’a’m  qol jazbalar tiykarında 

rawajlanıw bolg’anın boljaydı. Bulardın’ arasında Gerodot  Shıg’ıs h’aqqında ko’p 

jazg’an. Gerodot  b.e.sh. 480-425 jıllar dawamında o’zinin’  u’lken, iri miynetlerin 

Gretsiya h’a’m Persiya sawashlarına bag’ıshladı. Gerodot o’z shıg’armalarında 

A’yyemgi Shıg’ısta ma’deniyattın’ yag’nıy kuk sag’atlarının’ payda bolıwın 

avtorlar Shıg’ıs h’aqqında  mag’lıwmat bergen bul Diodor b.e.sh. I a’sirde 

jasag’an. Strabon e.sh. I a’sirde jasap «geografiya» miynetin do’retken. 

Mesopotamiyada birinshi arxeologiyalıq raskopkalar XIX a’sir ortalarında 

baslandı. Arxeologlar Leyyard 1845-1851 jıllarda ol 5 saray yag’nıy 

Assiriyalılardın’ patshaları saldırg’an, b.e.sh. IX-VII a’sirlerde. Bul jerden tu’rli 

formadag’ı qanatı bar bug’alardı, patsha qorg’awshılarının’ statuyasın tapkan. 

Uradag’ı estelikten patsha meskalam-duga h’a’m onın’ a’yeli İubad estelikleri 

b.e.sh. islenilgen bug’anın’ altın basıyu ku’misten islenilgen shaxmat ushın 

doskalar h’a’m qımbat - bah’alı qural-jaraklar birge ko’milgen. Arxeologlar bunı 

XX a’sirdin’ birinshi yarımında taptı. 

Mesopotamiya territoriyasında alıp barılg’an raskopkilar 100 jıl dawamında 

u’lken h’a’m ko’p mug’dardag’ı materialdın’ ma’deniyatı esteliklerin ashtı. 

Mesopotamiyada ma’deniyattın’ rawajlanıwda qon’sı ma’mleketlerdin’ roli u’lken 

bolg’an. Mesopotamiya xalkı tiykarınan o’zinin’ u’y qurıwında ulıwma 

arxitekturasında u’lken-u’lken taslardan, bronza, temir, mıs uqsag’an h’a’r tu’rli 

metallardan paydalang’an. Sol da’wir ma’deniyatı h’aqqında antik avtorlarınan, 

materialdın’ esteliklerden ko’re ko’birek maglıumat sol kezdegi xramlarda, 

arxivlerde jazılg’an klinopistli jazıwlar ko’birek maglıumat beredi. Sol jasag’an 

xalıqlardın’ siyasatta, ekonomikada ma’deniyatta tutqan ornın u’yreniwde bul 

jazıwlar mag’lıwmat beredi. 

Jazıwlardı o’z ornında oqıwda Grotefend (1775-1853) bul jazıwlarda eki 

patshanın’ Dariy h’a’m Kserkstin’ atların oqıp 9 h’a’ripti alfavit boyınsha tanıdı. 

Bul jazıwlardın’ durıslıg’ın da’lilleytug’ın ja’ne bir mısal: anglichan sayaxatshısı 

Roulinson Persiyada 1835 jılı solardın’ ishindegi Bexistunda jazılg’an jazıwlar 

Roulinson jazıwdı oqıwda Grotefendten baylanıssız 18 h’a’ripti durıs oqıydı. 

 Roulinson ta’repinen jıynalg’an bay material qalg’an eki klinopislıq sistemanı 

oqıp u’yreniwge ja’rdem beredi. Roulinson h’a’m Norris 200 belgili 2-shi 

sistemada ashtı. Kelisim jazıwlarındag’ı 3-shi sistemanı Roulinson, Norris, 

Xinksom, Opperıg ja’rdeminde u’yreniledi. Klinopis tiykarınan shumerlerde payda 

bolıp keyin ala assiriyalılarg’a, persiyalılarg’a o’tedi. Bul jazıwlar sol da’wirdegi 

xalıqtın’ ma’deniyatın, tariyxıy, siyasatın biliwge tiykar. Ja’ne bir u’lken 

a’h’miyetke iye bolg’an tabılmalar bul ekonomika boyınsha sol da’wirdegi 

qalalardın’ esap beriwi Shumer arxivındag’ı otchet tabılmalı Lagash, Umma, Ura, 

Larsı h’.t.b. Arxivtag’ı dokumentler qullardın’ satıp alınıwı, satıwı, jerlerdin’ 

satılıwı mısal boladı. 

Shumer, Akkad, Vavilonda xalıqqa sud islerin u’yretiw h’a’m nızam shıg’arıw 

h’uqıqın bermegen. 

B.e.sh. XX-XVIII a’sirde nızamlar toplamın Bilalam da’wirinde jazılg’an 

h’a’m Xammurappi nızamları h’a’m saqlang’an. Tiykarg’ı dokumentlerdin’ 

jetispewshiligi izertlewshilerdi ko’birek a’debiy, an’ız h’a’m de ilimiy tekstlerdi 

jazıwı ma’jbu’r etken. Eposlardan biri bolg’an Gilgamesh bul a’yyemgi Elama 

menen Shumer arasındag’ı urıs so’z etiledi. 

Xammurappi da’wirinde jazılg’an «Diolog qul h’a’m qul iyesi» bul klasstın’ 

da’wirdi anıq ko’rsetedi. İri arxeologiyalıq h’a’m jazıwlardın’ ashılıwı 

ilimpazlardın’ a’yyemgi Mesopotamiya ma’deniyatın ashıwg’a ja’rdemin tiygizdi. 

Raskopkalardın’ na’tiyjesinde a’yyemgi Shumerlerdin’ qalalardın’ tabılıwı, 

izertlewi na’tiyjesinde Shumer menen Akkad ma’deniyatı arasındag’ı parıqtı 

u’yrenedi. Mesopotamiyanın’ xronologiyalıq u’yreniwde u’lken qıyınshılıqlarg’a 

dus kelesiz sebebi Eralardın’ durıs jazılmag’anında. Mesopotamiyada qabıl etilgen 

jan’a nızam boyınsha belgili bir waqıya bolsa g’ana jıl esaplanadı. Mısalı aytsaq: 

Eshnuin jazıwında «jıl qashan» «Babbar h’a’m Ka-İbaum» salıng’an yamasa «jıl 

qashan»  «ammurg’a sıyıng’an» dep esaplanadı. 

Diplomat El-Amarnskta bul pikirdi qollap-quwatlag’an. Anıq sa’neni belgilew 

xronologiyada assiriyalılar u’lken tabıslarg’a erisken. Solardın’ biri Assiriya 

patshası Tukulti-Ninupta I h’u’kimranlıq etiw Sinakerib Assiriya patshası 

Ashshurbanapal Elamdı b.e.sh. 650 jılı Nanıdın’ sotuyalın taptı. Ja’ne de sa’neni 

anıq belgilew de astronomiyalıq bah’lawlar beredi. Nabonasar b.e.sh. 747 baslap 

o’z h’u’kimranlıg’ın baslag’an. 

Sol da’wirden patsha, imperatorlar xronologiyalıq jaktan sa’nelerdi durıs 

tariyxqa qaldırıw ushın a’h’miyetli elshilerdin’ kelgenin yamasa sol kezdegi 

bayramlar bolg’an ku’ni belgilengen. 

 

 

A’yyemgi Mısır 

 

A’yyemgi Egipet Arqa Batıs Afrikadag’ı Nil da’ryası a’tirapındag’ı 

territoriyada jaylasqan. Egipettin’ qolaylı ta’biyiy-geografiyalıq orında jaylasıwı 

onın’ pu’tkil du’nya tsivilizatsiyasının’ rawajlanıwına  ta’sir etken a’yyemgi 

ma’deniyat oshag’ının’ qa’liplesiwine tiykarg’ı faktorlardın’ biri boldı. Sebebi 

Egipet territoriyasın kesip o’tetug’ın Nil da’ryası h’a’m klimatı bul jerde o’simlik 

du’nyasının’ ju’da’ bay bolıwına sharayat jaratadı. Al Egipettin’ eki qaptaldan 

tawlar menen qorshalıwı bul jerdegi qazılmalardan paydalanıwg’a h’a’m 

 

a’tiraptag’ı qa’wimlerdin’ topılıslarınan izolyatsiyalanıwına qolaylı. Sonday-aq Jer 

Orta ten’izi boyında jaylasıwı sonday aq Aldın’g’ı Aziyag’a baratug’ın qurg’aqlıq 

jolları sawda satıq h’a’m basqada baylanıslardın’ rawajlanıwına mu’mkinshilik 

beredi. 

A’yyemgi Egipetliler Arqa Batıs Afrika territoriyasın a’yyemgi da’wirlerden 

baslap jasag’an. B.e.sh. VI mın’ jıllıqlarg’a kelip ko’plegen qa’wimlerdin’ 

aralasıwı menen Egipet xalqı qa’liplesken degen pikirler bar. Egipetliler tropikalıq 

Shıg’ıs Afrika qa’wimleri h’a’m Aldın’g’ı Aziyadag’ı jasag’an xalıqlar menen tili, 

antropologiyalıq du’zilisi ma’deniyatı jag’ınan jaqın. Sonlıqtanda usı qa’wim 

h’a’m xalıqlardın’ Egipetlilerdin’ xalıq sıpatında qa’liplesiwinde qatnası bar dep 

aytıwg’a boladı. 

A’yyemgi Egipettin’ tariyxı boyınsha dereklerden birinshi na’wbette bizin’ 

ku’nlerimizge shekem beligi da’rejede jaqsı saqlang’an estelikler, arxeologiyasın 

tabılmalardı keltirip o’tiwge boladı. Bul estelikler arxeologlar ta’repinen ken’nen 

izertlenilgen. Usınday jag’day a’yyemgi Egipet tariyxın basqa a’yyemgi 

tsivilizatsiyalar tariyxına qarag’an bir qansha tolıg’ıraq izertleniliwine 

mu’mkinshilik beredi. Fiva, Gize, Sakkarada, Fayum ko’li a’tirapında tabılg’an 

a’yyemgi qala qaldıqları, Piramidalar. saraylar, shirkewler h’a’m  olardag’ı 

jazıwlar Egipettin’ a’yyemgi Orta,  Jan’a patshalıq da’wiri boyınsha biybah’a 

derekler bolıp tabıladı. B.e.sh. IV-III a’sirde jasag’an ruwxanıy Manefon 

shıg’arması u’lken a’h’miyetke iye. Onın’ bizge shekem jetip kelgen miynetinin’ 

bo’leklerinde 30 dinastiyag’a bo’lingen faraonlardın’ dizimi keltiriledi, bul 

a’yyemgi Egipet tariyxın periodizatsiyalawg’a tiykar sıpatında alınadı. 

Egipet tariyxı boyınsha mag’lıwmatlar Aldın’g’ı Aziya territoriyasında 

tabılg’an materiallar, sonday-aq a’yyemgi grek avtorlarınan Gerodot (B.e.sh. V a’) 

Diodor (b.e.sh. I a’) Strabon (b.e.sh. I a’) miynetlerinde de ushırasadı. 

A’yyemgi Egipet tariyxın izertlew boyınsha arnawlı Egiptologiya ilimi 

qa’liplesken. Egiptologiyanın’ payda bolıwı XIX a’sirge tuwra keledi. Egipet 

tariyxı boyınsha da’slepki izertlewler 1798jılg’ı Nopoleon Bonaparttın’ Egipetke 

jibergen ekspeditsiyasındag’ı alımlar ta’repinen alıp barıla basladı. Egiptologiya 

pa’ni 1822 jılı Frantsuz alımı Fransua Shampalon ta’repinen a’yyemgi Egipet 

jazıwın h’a’zirgi tillerge awdarıwı arqalı ju’zege keldi dep aytsaq boladı. Keyinirek 

ko’plegen alımlar Egipet jazıwı menen shug’ıllanıp ko’plegen bay mag’lıwmatlar 

alıwg’a eristi. 

Nil da’ryası a’tirapı a’yyemgi da’wirlerden aq adamlar ta’repinen o’zlestirilgen 

bul jerden paleolit da’wirine tiyisli ko’plegen jay orınları tabılg’an. Bul estelikler 

bul jerde b.e.sh. 20000-10000 jıllardag’ı qa’wimler an’shılıq terimshilik penen 

shug’ıllang’anlıg’ın ko’rsetedi. (Kom-Obo esteligi) 

Da’slepki diyxanshılıq h’a’m sharwashılıq ja’ma’a’tleri Egipette b.e.sh. V-IV 

mın’ jıllıqtın’ birinshi yarımında ju’zege kele baslag’an. Bul da’wirdin’ en’ u’lken 

esteliklerinen Fayum ko’li a’tirapındag’ı jay orınların ko’rsetiwge boladı. 

B.e.sh. IV mın’ jıllıqtın’ ekinshi yarımına kelip diyxanshılıq h’a’m 

sharwashılıqtın’ rawajlanıwı o’nermentshiliktin’ ayrıqsha tarawg’a aylana 

baslanıwı menen Egipette mu’lklik tensizlik h’a’m klasslıq ja’miyet qa’liplese 

baslaydı. Solay etip Egipette b.e.sh. IV mın’ jıllıqtın’ ekinshi yarımında 

ma’mleketlik birlespeler payda boldı. En’ da’slepki ma’mleketler patsha 

rezidentsiyası jaylasqan qorg’an h’a’m onın’ a’tirapındag’ı bi neshe awıllardı o’z 

ishine alatug’ın aymaqlarda (nomlarda) payda boladı. Bunday nomlardın’ sanı juda 

ko’p edi, biraq olar ta’biyiy sharayatlarg’a qaray birlesiwge h’a’reket etiwge 

ma’jbu’r edi. Sonlıqtanda b.e.sh. IV mın’ jıllıqtın’ aqırlarına kelip nomlar eki 

patshalıqqa birigedi. Birinshiden Joqarg’ı Egipet bolıp onın’ patshası aq ren’degi 

taj kiygen, paytaxtqa İerokonoll (İexen) bolg’an, ekinshisi paytaxtı Buta bolg’an 

to’mengi Egipet bolıp. onın’ patshası qızıl ren’li taj kiygen. 

B.e.sh. 3000 jıllarg’a kelip Joqarg’ı h’a’m to’mengi Egipet patshalıqları 

ortasındag’ı  urıslar na’tiyjesinde eki el birlestirildi. Jokargı Egipetlilerdin’ patshası 

birlesken Egipettin’ birinshi faraonı boladı. Manefonnın’ faraonlar diziminde bul 

patshanın’ atı Mina dep keltirilgen Mina eki patshalıqtı birlestirgennen son’ 

burıng’ı eki patshalıqtın’ shegarasında keyinshelik Memfis dep atalg’an qalanı  

qurdırıp onı ma’mleket paytaxtına aylang’andag’ı Mina I Egipet dinastiyasının’ 

tiykarın salıwshı bolıp I h’a’m II dinastiyadag’ı h’u’kimranlıq etken da’wir (B.e.sh. 

21000-2800 jıllar) A’yyemgi Egipet tariyxında Erte patshalıq da’wiri dep ataladı. 

Bul da’wirde ma’mleket birlestiriledi. 

A’yyemgi Egipet tariyxında III-VI dinastiyalar h’u’kimranlıq etken da’wirdi 

(b.e.sh. 2800-2250 jıllar) A’yyemgi patshalıq da’wiri dep ataladı. Bul da’wirde 

barlıq h’a’kimiyat faraonlar qa’linde talanıp ku’shli oraylasqan ma’mleket 

qa’liplesip, Shıg’ısta-Sinay yarım atawı, Qublag’a-Nubiyag’a atlanıslar sebepli 

ko’plegen baylıqlar, qullar Egipetke alıp kelinedi. Faraonlar qolında ju’da’ u’lken 

resurslar toplanadı. bunın’ mısalı retinde a’yyemgi patshalıq da’wirinde qurılg’an 

u’lken piramidalardın’ ko’rsetiwge boladı. Piramidalar qurıw arqalı faraonlar 

qudaylastırıladı, yag’nıy a’piwayı adamg’a faraonnın’ ullılıg’ın ko’rsetedi. 

Ma’mlekettin’ oraylastırılg’anlıg’ı h’a’m basıp alıwlar Egipette diyxanshılıq, 

sharwashılıq h’a’m o’nermentshiliktin’ rawajlanıwına alıp keldi. 

A’yyemgi patshalıq da’wirinde qullardın’ sanı ko’beyip, olar A’yyemgi Egipet 

ja’miyetin bir klassqa aylandı. Sonday-aq bul da’wirde a’piwayı ja’ma’tshi 

diyxanlar  (obshinnniki) da ko’pshilikti quradı. U’stem klass birinshi na’wbette 

faraon h’a’m onın’ a’tirapındag’ılar jergilikli h’a’kimler h’a’m awıldı qa’liplesip 

kiyatırg’an bay adamlardın’ ibarat edi. 

Ma’mleketlik basqarıwda h’a’kimiyat basında sheklenbegen h’uqıqlarg’a iye 

bolg’an faraon otırdı. Faraon qasında h’a’r tu’rli tarawlardag’ı jumısları 

ta’rtiplestirip turıwshı basqarmalar boldı. Awıl xojalıg’ı, salıqlar, ma’mleketlik 

g’a’ziyne. 

Sud h’a’kimiyatı h’a’m a’skeriy islerge tikkeley faraonnın’ o’zi basshılıq etti 

ol qalg’an ma’seleler boyınsha ma’mleketti basqarıwı faraonnın’ en’ jaqın 

ja’rdemshisi «chati» qolında boldı. 

Faraon jerdegi quday dep esaplanılıp, ruwxaniylar ko’likti usıg’an isendiriwge 

xızmet etti. Usı maksette u’lken g’a’rejetler jumsalındı. Mısalı u’lken piramidalar 

qurıldı. (Gerodottın’ ko’rsetiwinshe u’lken kufi miramidası 20 jıl dawamında 100 

mın’ adam ta’repinen qurılg’an onın’ ultanının’ ko’lemi 5 gektardan artıq al 

biyikligi 147 m bolg’an. 

VI dinastiya faraonları h’u’kimranlıq etken da’wirden baslap jergilikli 

h’a’kimlerdin’ abroyı ku’sheyip, faraonlardın’ roli to’menle  y 

 

baslaydı. 

A’yyemgi patshalıq da’wirinin’ aqırına kelip Egipet is ju’zinde bir birine qarama-

qarsı bir neshe nomlarg’a bo’linip ketedi.  B.e.sh. 2250-2050 jj aralıg’ı Egipet 

tariyxında birinshi o’tiw da’wiri dep ataladı. 

Egipettegi nomlar arqada Gerakleopol, qublada Fiva qalaları a’tirapında birlese 

baslaydı. Bul eki birlespe o’z-ara gu’res alıp baradı. Bul gu’reste Fiva basshılıq 

etken qublalılar jen’iske erisedi. 

Fiva patshası Metuxotep birlesken ma’mlekettin’ patshası dep dag’azalanadı 

h’a’m XI dinastiyag’a tiykar saladı. 

XI-XII dinastiya faraonları basqarg’an da’wirde oraylasqan ma’mleketke 

aylanadı. Bul da’wir B.e.sh. XXI a’sirden XVIII a’sirge shekemgi da’wir Orta 

patshalıq da’wiri dep ataladı. 

Egipettin’ qaytadan ku’shli ma’mleket etip birlestiriliwi ekonomikanın’ 

rawajlanıwına ku’shli tu’rtki boldı. 

XII dinastiya faraonları   da’wirinde ko’plegen suwg’arıw sistemaları  qurıldı. 

Mısalı Amenxotep III b.e.sh. 1850-1800 jj. ta’repinen Fayum oazisinde suw 

saqlag’ısh qurıldı, bul saqlag’ısh qopal arqalı Nil menen baylanıstırılg’an bolıp, ol 

ken’ territoriyalardı diyxanshılıq ushın o’zlestiriwge ja’rdem etti. 

Diyxanshılıqtag’ı texnika burıng’ısınsha bolıp qalg’an bolsa da ko’plegen 

irrigatsiyalıq ilajlar isleniwi na’tiyjesinde ko’p o’nim jetistiriwge erisildi. Sonday-

aq o’nermentshilikte de u’lken jetiskenliklerge erisildi. 

XII dinastiya faraonı Amenemxet I da’wirinde paytaxt Fivadan burıng’ı 

paytaxtqa Memfiyake ko’shirildi. Ol Palastina h’a’m Nubiyag’a atlanıslar 

sho’lkemlestirip u’lken jen’islerge erisedi. Onın’ basıp alıwshılıq siyasatı 

Senuserte III 1887-1850 jj. da’wirinde de dawam ettiriledi. 

Antikalıq avtorlar Senuserte III ti Nubiya jawlap alıwshısı dep te ataydı. 

Basıp alıwshılıq urıslar armiyanın’ ku’sheyiwi menen baylanıslı. Egipetliler 

armiyasının’ tiykarg’ı bo’legin a’piwayı xalıqtan quralg’an jayaw a’skerler 

qurag’an, sonday-aq arnawlı jallanbalılar otryadları da urısta u’lken rol oynag’an. 

Orta patshalıq da’wirinin’ klasslıq-sotsiallıq strukturası to’mendegishe edi. 

U’stemlik etiwshi klasslar-qul iyelewshiler ol to’mengi klass erkin islep 

shıg’arıwshılar h’a’m qullardan ibarat bolg’an. bul da’wirde jergilikli nomlardın’ 

h’a’kimlerinin’ tutqan ornı biraz o’sken. 

Orta patshalıq da’wirinin’ aqırında yag’nıy b.e.sh. XVIII a’sirde Egipetke 

Aziyadan giksoslar bastırıp kiredi. Bul da’wirde Egipette oraylasqan 

h’a’kimiyattın’ abroyı to’menlep krizislik jag’day ju’zege kelgen edi. Bunnan 

paydalang’an giksos qa’wimleri Egipetti basıp alıwg’a erisedi. Giksoslar Egipette 

ra’smiy tu’rde boysındırg’an bolsa da olardın’ h’a’kimiyatı to’mengi Egipette 

aytarlıqtıy ku’shli emes edi. Fivada to’mengi Egipettin’ ku’shleri birlesip b.e.sh. 

XVII a’sirdin’ aqırınan baslap giksoslardı elden quwıp shıg’arıw ushın gu’res alıp 

baradı. 

Egipetlilerdin’ giksoslarg’a qarsı g’a’rezsizlik ushın gu’resi faraon Yaxmos I 

basqarg’an da’wirde juwmaqlandı. Yaxmos I pu’tkil Egipettin’ patshası dep 

dag’azalanıp XVIII dinastiyag’a tiykar saldı (b.e.sh. 1580-1345 jj.) 

Yaxmos basshılıq etken egipetliler giksoslardı elden quwıp shıg’adı h’a’tte 

olardın’ izinen quwıp barıp qubla Palestinanı da iyelewge eristi. 

Giksoslardın’ elden quwıp shıg’arılg’anı h’a’m Shıg’ıs Jer Orta ten’izinde 

Egipettin’ rolinin’ ku’sheyiwi Egipet tariyxında jan’a da’wirdi baslap berdi. Bul 

da’wir b.e.sh. 1580-jıldan baslap b.e.sh. 1085 jılg’a shekem 500 jıl dawam etip, 

jan’a patshalıq da’wiri dep ataladı. bul da’wirde qudiretli bolg’an XVIII-XIX-XX 

dinastiya wa’killeri h’u’kimranlıq etti. 

Jan’a patshalıq da’wirinde Egipet o’z gu’lleniwinin’ shın’ına jetti. Territoriyası 

jag’ınan u’lken Egipet imperiyası du’ziledi. Al A’yyemgi Egipet tsivilizatsiyası 

gu’llengen da’wiri bolıp tabıladı. 

XVIII dinasti wa’killeri qublada-Nubiyag’a arqa-batısta Palestina 9h’a’m 

Siriyag’a atlanıslar sho’lkemlestirilip otırdı. Yaxmos I giksoslardı elden quwıp 

shıg’arıp palestina, Siriya h’a’m Nubiyada o’z h’u’kimranlıg’ın ornattı. Onın’ 

dawamshıları bolg’an-faraonlar Amenxotep I h’a’m Tutmos I ler Egipet 

shegaraların qublada h’a’m arqa batısta biraz ken’eytti. 

Faraon-h’ayal-Xatshepsut ta’repinen alıs Punt ma’mleketine a’skeriy 

ekspeditsiya jiberedi h’a’m ol jerde Egipetke boysındırıladı. 

Faraon Tutmos III (1504-1450 jj) Palestina h’a’m Siriyada on bes ma’rtebe 

atlanıs sho’lkemlestirilgen h’a’m ol territoriya Egipetke boysındırılg’an. Egipettin’ 

arqadag’ı shegarası Evfrat da’ryasına shekem jetken ol jerde ol Mitann ma’mleketi 

menen soqlıg’ısadı. Solay etip arqadan qublag’a shekem 3200 km-ge sozılg’an 

Egipet derjavası qa’liplesedi. 

U’lken oraylasqan ma’mlekettin’ du’ziliwi ta’biyiy resurslarg’a bay Nubiya, 

Liviya, Palestina h’a’m Siriyanın’ boysındırılıwı Egipette o’ndiriwshi ku’shlerdin’ 

rawajlanıwına alıp keldi. A’sirese Egipette ushıraspaytug’ın metallardın’ alıp 

keliniwi u’lken a’h’miyetke iye edi. Ulken irrigatsiyalıq ilajdar arqalı 

diyxanshılıqta u’lken jetiskenliklerge erisildi. 

Jan’a texnikalıq jetiskenlikler arqalı ken’ jerler diyxanshılıq ushın ashıldı. 

O’nermentshilikte  jan’a taraw metalldı qayta islew ken’ rawajlandı sonday-aq 

tasqa forma beriwde jetilisti. Diyxanshılıq h’a’m o’nermentshiliktegi jetiskenlikler 

sawda-satıqtın’ da rawajlanıwına tu’rtki boldı. 

 Jan’a  patshalıq da’wirindegi ekonomika tarawındag’ı rawajlanıw Egipet 

ja’miyetinin’ qurılısın quramastırıp jiberdi. Tiykarg’ı klasslar-qullar: mayda islep 

shıg’arıwshılar;  u’stem klass qul iyelewshiler byurokratiya wa’killeri, 

ruwxaniylar, a’skeriy baslıqlar awıl ja’ma’a’tinin’ bay wa’killeri bolıp tabıladı. 

Jan’a patshalıq da’wirinde ma’mleket basqarıwdın’ ku’shli apparatı du’zildi. 

Burıng’ı jergilikli walayat basqarıwshılar o’z g’a’rezsizliklerin jog’alttı. 

Ma’mleket eki u’lken bo’lekke bo’lindi h’a’r bir bo’lektin’ basına ayrıqsha nayıptı 

qayda nomlardag’ı h’a’kimiyat arnawlı chinovniklerge beriledi. Ha’kimiyat 

a’skeriylestirilip jiberildi. Ko’plegen xojalıq islerine a’skeriy adamlar qoyıldı. 

Armiyada erkin o’ndiriwshiler u’lken roldi atqaratug’ın bolsa da jallanba 

a’skerlerdin’ sanı ko’beyip bardı. 

Egipet faraonları ta’repinen basıp alıwları arqalı qul iyelewshi aqsu’yeklerdin’ 

qolında ko’plep toplanıwına alıp keldi. A’sirese Egipet faraonlarının’ ko’plegen 

baylıqlar, qullar, jerler beriwi arqalı Fiva ruwxaniyshılıg’ı ju’da’ bayıdı. Fiva 

ruwxaniylerinin’ ku’sheyiwi h’a’tte faraonlar ushın da qa’wip tuwdırıp qaldı. 

Sonlıqtanda faraon Amenxotep IV (b.e.sh. 1372-1354 jj.) Amon qudayı dinin 

taratıwshı Fiva ruwxaniylarına qarsı shıg’ıp diniy reformanı a’melge asıradı. Ol 

Egipettin’ en’ joqarıg’ı qudayı dep quyash qudayı-Amondı jariyalaydı. Amenxotep 

IV o’zin bul dinnin’ bas ruwxanıyı dep tayarlap, Fivada Atan qudayına arnap diniy 

orınlar qurdıradı. Amenxotep o’z atın Exnaton dep o’zgertedi bu «qudaydın’ 

saylandısı» degendi an’latadı. Ol Fiva ruwxanıylarınan pu’tkilley qutılıw ushın 

jan’a paytaxt qurdırıp rezidentsiyasın ko’shiredi. Bul paytaxttın’ atı Axemamon 

(«Aton u’yi») boldı. 

Biraq bul diniy reforma u’lken qarsılıqqa ushıradı. Exnatonnın’ 

dawamshılarınan biri bolg’an Tutanxamon Axetotonnan ketip a’yyemgi paytaxtı 

Memfiyake qonıslasadı h’a’m burıng’ı dinnin’ reformanın’ qaldıqları XIX 

dinastiyanın’ tiykarın salıwshı Xoremxeb ta’repinen tolıq saplastırıldı. Ol burıng’ı 

Amon qudayı ruwxanıyların u’lken da’rejege ko’teredi. Xorenkeb Armiyanı ekige 

bolip eki ta’repleme basıp alıwshılıq siyasatın alıp bardı. Ramses I da’wirinde de 

bir qansha a’skeriy jen’islerge eristi.  

Egipet faraonlarının’ ishindegi en’ ataqlı patshalardın’ biri- bul Ramzes II 

(b.e.sh. 1301-1235 jj.) Ramzes II ma’mleketke 66 jıl h’u’kimranlıq etip, ko’plegen 

jen’isli atlanıslar sho’lkemlestirdi h’a’m ko’plegen qurılıslar saldırdı. Ol 

basqarg’an da’wirde Egipet Aldın’g’ı Aziyadag’ı en’ u’lken derjavag’a aylandı. 

Ramzes II Siriya h’a’m Palestinanı iyelew ushın sol da’wirdegi en’ u’lken 

derjavalardın’ biri Xett patshalıg’ının’ qarsılıg’ına ushradı. Bir neshe atlanıslardan 

keyin Egipetliler Siriya h’a’m Palestinanın’ ko’pshilik territoriyasın iyelewge 

eristi. B.e.sh. 1280-jılı Xett patshası Xattusuli III h’a’m Ramzes II tınıshlıq pitimin 

du’zdi. Bul kelisim boyınsha Egipetke qubla Siriya, Palestina h’a’m Finikiya o’tti 

eki el bir birine topılmaw h’a’m ulıwma dushpang’a qarsı gu’reste bir birine 

ja’rdem beriw h’a’m baylanıslardı bekkemlew h’aqqında kelisip aldı. Bul pitim 

teksti Egipet xramları jazıwlarında h’a’m Xett arxivlerinde saqlanıp, bizin’ ku’nge 

shekem jetip kelgen en’ birinshi tınıshlıq pitimi bolıp esaplanadı. Sonday-an’ 

Ramzes Nubiyanı Egipetke tolıq boysındırıp, ol jerge jaqın etip o’z nayıbın qoyadı 

h’a’m bir neshe qorg’an qalalarg’a tiykar saladı. 

Ramzes II  basqarg’an da’wiri iri qurılıslar da’wiri boldı dep aytıwg’a boladı. 

Ol Shıg’ıs deltada (Nildin’) u’lken kanal h’a’m basqada irrigatsiyalıq jumıslar 

o’tkerip bul jerdi en’ abad u’lkege aylandırdı h’a’m usı jerde jan’a paytaxt «Per-

Ramzes» ti qurdırdı. Deltanın’ shıg’ıs ta’repi «Ramzes eli» degen at aldı. Bul jerde 

ko’plegen qalalar qurıldı. Bul da’wirde Egipet iskusstvosı h’a’m ma’deniyatı o’z 

rawajlanıwının’ shınına jetti. 

A’sirese arxitekturada u’lken jetiskenlikler ju’z berdi. Bunı biz Ramzessiya 

dep atalg’an Fivadag’ı ibadatxana Abidostag’ı u’lken ibadatxanalardag’ı ullı 

kolonnası qurılıslardan ko’riwimizge boladı. Nubiyada Ramzes II h’a’zirgi Abu 

Sumbile degen jerde biyikligi 33 m, ken’ligi 38 m h’a’m teren’ligi 65m bolg’an 

yarım u’ngirli (polupishernıy) ibadatxana qurg’ızadı. Bul esteliklerdin’ barlıg’ı 

h’a’zirgi ku’nde du’nya ma’deniyatının’ g’a’ziyneleri retinde saqlang’an. 

Ramzes II dawamshıları onın’ basıp alıwshılıq urısların dawam etiredi. Biraq 

XIX dinastiyanın’ h’u’kimranlıq etiwinin’ aqırına kelip Egipette krizislik jag’day 

ju’z beredi. XX-dinastiya wa’killeri ta’repinen Egipettin’ aldıng’ı pozitsiyaları 

biraz tiklengen bolsa da, bul da’wirde Fiva ruwxanıylıg’ının’ ma’mlekettegi ta’siri 

ku’sheyip, olar h’a’kimiyattı iyelewge erisedi. XXI dinastiya wa’killeri da’wirinde 

Egipettin’ aldıng’ı ku’shi biraz to’menlep ketedi. Bul jag’day b.e.sh. X a’sirde 

Egipetti Liviyadan kelgen qa’wimlerdin’ basıp alıwına alıp keldi. Liviyalılar 

ko’semi Sheshnok XXII dinastiyag’a tiykar saladı (B.e.sh. 950-730 jj.). 

Bul da’wirde Aldın’g’ı Aziyada Assiriya ma’mleketi u’stemlik eter edi, 

sonlıqtanda Egipette XXII-XXIII dinastiya faraonları basıp alıwlarg’a erise almadı 

sonın’ menen birge ma’mlekettin’ ishinde de oraylasqan h’a’kimiyattın’ abroyı 

to’menlep ketti. 

B.e.sh. VIII a’sirdin’ ekinshi yarımında Egipetti Efiopiyalıqlar ko’semi Bianxi 

basshılıg’ındag’ı basıp alıwshılar iyeleydi. Bianxi Egipette XXV (efiopiyalıq) 

dinastiyag’a tiykar saladı. (b.e.sh. 715-664jj). 

B.e.sh. 671 jılı Assiriya patshası Asarkaddan Egipetti basıp aladı. 

Ashshurbanapal da’wirinde Egipet assiriya armiyası ta’repinen eki ret talanadı, 

biraq olar Egipette o’z h’u’kimranlıg’ın ornata almadı. XXVI dinastiya faraonları 

b.e.sh. 665 jılı eldi assiriyalıqlardan azat etiwge eristi. XXVI dinastiya faraonları 

da’wirinde (b.e.sh. 664-525 jj.) Egipette azda bolsa turaqlasıw ju’z berdi. Eldin’ 

ekonomikasında h’a’m sırtqı siyasatta biraz jetiskenlikleri erisildi. 

B.e.sh. 525 j. Persiya patshası Kambiz Egipetti basıp alıp elde persiyalıqların 

h’a’kimiyatı ornadı. B.e.sh. 404 jılı Egipette basıp alıwshılarg’a  qarsı ko’terilis 

jen’iske erisip Amirteya faraon dep ja’riyalanadı (XXVIII dinas.) biraq ol 6 jıl 

g’ana h’u’kimranlıq etti, Persiyalıqlar Amirteydi qulatıwg’a erisedi. B.e.sh. 392 j 

qaytadan ko’terilisi  bolıp faraon bo’lip Axoris tayarlanadı. (XXIX dinastiya) 

Axoris bir neshe urıslardan keyin h’a’kimiyattı Nektaneb I ge tapsıradı. Nektaneb I 

XXX dinastiyag’a tiykar saladı. Ol dinastiya 40 jıl (b.e.sh. 379-342 jj.) ma’mleket 

baskaradlı. Olar persiyalıqlar menen urıs alıp barıp otırdı. 

B.e.sh. 332 jılı Egipet A.Makedonskiy basshılıg’ındag’ı grek-makedon 

armiyası ta’repinen basıp alınadı. A.Makedonskiya o’lgennen keyin Egipet onın’ 

a’skerbasısı Ptolomey qolına o’tedi. Solay etip Egipette ellinizm da’wiri baslanadı. 

A’yyemgi Egipet xalqı ayrıqsha, qaytalanbas oray ma’deniyat do’retiwshilik bolıp 

esaplanadı. Bul ma’deniyat pu’tkil du’nya ju’zi tsivilizatsiyasının’ rawajlanıwında 

ayrıqsha roldi atqarg’an. 

A’yyemgi Egipet jazıwı da’slep su’wretli jazıw tiykarında qa’liplesken. 

Keyinshelie ayırım seslerdi bildiretug’ın belgiler de payda bolıp, su’wretli belgiler 

menen sesti bildiriwshi belgiler aralastı jazılg’an. 

Egipet a’debiyattın’ payda bolıwı b.e.sh. IV mın’ jj. tuwra keledi. 

A’debiyattın’ ko’plegen  toparları rawajlang’an, bulardan ertek, a’psanalar, diniy 

so’z etiwler egipetlilerge uzaq waqıtsha shekem saqlanılıp kelingen. 

Egipette su’wretlew o’neri h’a’m arxitektura ju’da’ rawajlang’an. Egipettegi 

skulpturalar arxiteekturalıq qurılıslar klasslıq ja’miyettin’ talapları boyınsha ju’da’ 

u’lken etip qurılıwı kerek bolg’an. Patshalar h’a’m qudaylardın’ su’wretlerin 

salıwda h’a’dden tıs u’lken h’a’m sulıw etip ko’rsetiw ta’n bolg’an. Bunı biz 

ko’plegen mu’sinlerden ko’riwimizge boladı.  İmaratlar salıwda piramidalar 

mısalında u’lken ko’lemdegi qurılıslardı ko’riwimizge boladı. Sonday aq 

ibadatxanalar (mısalı Seti 1 h’a’m Ramzes II ta’repinen qurdırılg’an 

ibadatxananın’ zalı 5000 kv m bolıp, 234 kolonna menen to’besi tu’rgelip turg’an, 

oraylıq 12 kolonnalardın’ biyikligi 21 metr bolg’an) Saraylar da u’lken etip 

salıng’an. Bunın’ sebebi a’piwayı xalıqqa ideologiyalıq ta’sir jasawı, qudiretinen 

ta’n qaldırıwı kerek bolg’an. 

A’yyemgi Egipette diniy tu’siniklerdin’ formaları ju’da’ bay bolıp kelgen. En’ 

a’yyemgi krimitiv diniy isenimler h’aywanlarg’a sıyınıw h’a’m o’tken a’wladlar 

ruwxlarına sıyınıw ken’ taralg’an. 

 Fetishism  yag’nıy belgili bir predmetke sıyınıw da ken’ taralg’an mıs. tasqa 

sıyınıw, Nil da’ryası da ju’da’ qa’dirlenip ayrıqsha diniylestirilgen. 

Ata-babalar ruwxlarına sıyınıw h’a’m ekinshi du’nya h’aqqındag’ı diniy 

isenimlerge baylanıslı faraonlar, bay adamlardın’ denesi arnawlı tu’rde 

mumiyalastırıp ko’p waqıtqa shekem saklangan olarg’a qurbanlıqlar keltirilgen. 

Egipetlilerde quyashqa sıyınıw ken’ taralg’an. Quyash qudayı Ra en’ joqarg’ı 

quday esaplang’an. Onın’ diniy orayı Geliopol qalası bolg’an. Keyinshelik Ra 

qudayı menen birge bayıwlı tu’rinde ko’rsetiletug’ın h’u’kimdarlıq qudayı Gora da 

u’lken h’u’rmette bolg’an. XVIII dinastiya faraonları da’wirinde Fivadag’ı quyash 

qudayı Among’a sıyınıw ken’ targ’alg’an. Exnaton Ra h’a’m Amon qudaylarınan  

bas tartıp jan’a quyash qudayı Among’a sıyınıwdı taratkan. Biraq Exnatonnın’ 

diniy reforması saplastırılıp, Ra -Amon qudayları Egipettin’ bas qudayı dep 

esaplanılg’an. A’yyemgi Egipette patshalarg’a quday sıpatında sıyınıw da ken’ 

tarqalg’an. Faraon kelip shıg’ıwı jag’ınan qudaylarg’a jaqın dep esaplanılg’an 

h’a’m olarg’a arnap ibadatxanalar h’a’m mavzoleyler (piramida h’.t.b.) qurılg’an. 

Dinnin’ u’stemlik etiwine qaramastan a’yyemgi Egipette ko’plegen ilim 

tarawları da ken’ tu’rde rawajlang’an ko’plegen Aziya xalıqları h’a’m Gretsiya 

h’a’m Rim xalıqlarında ilmiy bilimlerdin’ rawajlanıwına ta’sir etken ilmiy 

jetiskenliklerge erisilgen. A’sirese matematika h’a’m geometriya ilimleri ju’da’ 

rawajlang’an. Bunı biz a’yyemgi jazıwlar h’a’m iri qurılıslardın’ geometriyalıq 

esaplawlarının’ anıqlıg’ınan ko’riwimizge boladı. Mısalı Egipetliler 1-den 

1000000 g’a shshekemgi saklardan paydalang’an h’a’m piramida, yarım shar 

qa’lemin anıqlawdı bilgen. 

Astronomiya ilimi de ken’ rawajlang’an juldız h’a’m planetalardın’ kartaları 

du’zilgen. Kalendarda bir jıl 12 ayg’a h’a’r bir ay 31 ku’nge bo’lingen jıl aqırında 

5 bayram ku’ni de jılg’a qosılg’an solay etip 1 jılda 365 ku’n bolg’an. Ol 

Tropikalıq kalendardan kerek sutkag’a keshke qalg’an. Meditsina tarawında da 

u’lken jetiskenliklerge erisilgen. Olar mumiyalaw arqalı adamnın’ fizikalıq 

qurılısın jaksı bilgen ko’plegen xirurgiyalıq operatsiyalar islengen. Arnawlı vrach 

etikası qag’ıydaları da ornatılg’an. A’yyemgi Egipet meditsinasının’ jetiskenlikleri 

ko’plegen xolikler ta’repinen o’zlestirilgen.