O’zbekstan respublikasi joqari ha’m orta arnawli bilimlendiriw ministrligi

O’ZBEKSTAN RESPUBLIKASI JOQARI HA’M ORTA ARNAWLI
BILIMLENDIRIW MINISTRLIGI
QARAQALPAQ MA’MLEKETLIK UNIVERSITET

EKONOMIKA FAKULTETI
“Global ekonomikaliq rawajlaniw” pa’ninen

KURS JUMISI

Tema: “Dunya ju`zlik ekonomikasinda ko`p milletli kompaniyalardin` rolin ku`sheytiw”

Orinlag’an: Miratdinov Sharapatdin

Qabillag’an: Seytniyazov Saparniyaz

No’kis – 2023- j.

Jobasi:

Kirisiw 3
I-BAP. Ekonomikada ko`p milletli kompaniyalar. 5
1.1.Ko`p milletli kompaniyalar 5
1.2.Dunya ekonomikasinda ko`p milletli kompaniyalardin` ro`li. 11
II-Bap. Ko`p milletli kompaniyalardin` ma`mleket penen mu`nasibetleri. 18
2.1. Mámlekettiń óz aymaǵında ko`p milletli kompaniyalar iskerligine jantasıw principlerı. 18
2.2. Ko`p milletli kompaniyalar iskerligin ma`mleket ta`repinen ta`rtipke saliniwi. 23
27
III. JUWMAQLAW 28
Paydalanilg`an a`debiyatlar: 30
Paydalanılg`an internet saytlar: 30

Kirisiw

Globallasıwdin` eń zárúrli ózgesheligi milliy sistema sheńberinde ekonomikalıq rawajlanıw hám sırtqı ekonomikalıq baylanıslar bir-biri menen tıǵız baylanıslı bolǵan zamanagóy jáhán sisteması. " Jáhán bazarınan úzilgen mámleket, zamanagóy dúnyada mudamı uttiradi",- dep aytadi ekonomist alimlar. Xalıq aralıq aǵıslar globallasıwdıń ayriqsha ózgesheligi esaplanadı. Tiykarinan, bul kapital aǵımı hám transmilliy korporatsiyalar (TMK) ortasında aylanip atırǵan maǵlıwmatlar. Transmilliy ekonomika 20 -ásirdiń ekinshi yarımında qáliplesken, házir onıń ekonomikası, dúnyadaǵı siyasiy jáne social jaǵdayı ushın áhmiyeti barǵan sayın artıp barıp atır. TMK is-háreketleriniń aqıbetleri barǵan sayın barlıq mámleketler, sonday-aq jáhán sisteması menen integraciya jolınan baratırǵan Rossiya tárepinen sezilmekte. Jáhán ekonomikası búgingi kúnde birinshi náwbette transmilliy ekonomika menen ańlatıladı. Transmilliy korporatsiyalarnin` qáliplesiwi máseleleri hám milliy hám jáhán ekonomikasına tásiri jáhán ekonomikalıq baylanıslarınıń aktivlashuvi sharayatında eń áhmiyetlilerinen esaplanadı. TMKlarnin` xalıq aralıq ekonomikalıq munasábetler sub'ekti retinde jetekshi rolin Batıs hám Rossiya páni tán aladı.
Xalıq aralıq korporatsiyalar, bir tárepten, tez rawajlanıp atırǵan xalıq aralıq ekonomikalıq munasábetlerdiń jemisi bolıp tabıladı, basqa tárepden, olardıń ózleri olarǵa kúshli tásir mexanizmin ańlatadı. Xalıq aralıq ekonomikalıq munasábetlerge aktiv tásir kórsetken halda, xalıq aralıq (transmilliy) korporatsiyalar jańa munasábetlerdi qáliplestiredi, ámeldegi formaların ózgertiredi. Transmilliy banklerdi bekkemlew hám olardıń konsolidatsiya processinde rolin asırıw bank hám sanaat kapitalı sońǵı payıtlarda jáhán ekonomikasınıń eń kózge kóringen minutalarınan biri bolıp tabıladı. Transmilliy kapital, birinshi náwbette transmilliy kompaniyalar hám transmilliy bankler tárepinen ańlatıladı, onıń rawajlanıwınıń ob'ektiv nızamları sebepli ekonomikalıq qudıretti jáne de keńeytiwge umtıladı. Transmilliy kapital óz háreketinde hám rawajlanıwda tek óz máplerine itibar qaratadı hám erkinlik penen mámleketten mámleketke ótedi, geyde salmaqli krizislerge alıp keledi, alıpsatarlıq kapitalınıń formasına aylanadı, keyin dúnyadaǵı dóretiwshilik kúshke aylanadı jáne onıń rawajlanıwına úles qosadı. ilimiy -texnikalıq rawajlanıw.
Hár qanday mámleket ushın dáslepki tiykarǵı rawajlanıw, tuwrısıda, ishki bazar bolıp qaladı (iri mámleketler bunda ǵayrıtábiiy artıqmashılıqlarǵa iye), sol sebepli, transmilliytlestiriw processleriniń kúsheyiwi menen siyasiy ekonomikalıq rawajlanıwdıń tiykarǵı kriteriyasi jáhán bazarına zamanagóy ónimler menen shıǵıw hám ol jerde óz ornın ıyelewden ibarat bolıp qaladı
Bólek mámleketler hám jáhán jámiyetshiligi mámleketleri toparı ushın ekonomikalıq globallasıw processleriniń nátiyjeleri haqqındaǵı máseleniń qoyılıwı tán alınǵan másele esaplanadı. Bir tárepden, xalıq aralıq ekonomika teoriyası shet el básekishiler ushın bazarlardıń ashılıwı, xalıq aralıq sawdanıń kusheytiwi, finanslıq resurslar hám investitsiyalardıń mámleketlerara jaylastırılıwı, xalıq aralıq islep shıǵarıw faktorlarınan nátiyjeli paydalanıw, xalıq aralıq islep shıǵarıwdı asırıw ushın múmkinshilikler jaratılıwdan dárek beredi. Nátiyjede globallastırıw usı processde qatnasatuǵın mámleketlerdiń úlken tabısı menen muwapıqlasadı. Usınıń menen bir waqıtta, atap aytqanda, globallastırıwdıń neoliberal modeliniń tiykarǵı mazmunı bolǵan xojalıq ómiriniń keń qamtılǵan liberalizatsiyanıń globallastırıw menen qosılıwı sharayatlarında global tavar hám finanslıq bazarlarda integrallasqan básekiniń kusheytiwi báseki gúresinde kúshlilerge qaptal basıwshı bólek kompaniyalar hám de bólek mámleketler ushın da anıq risklardı ańlatadı. Sol sebepli, rawajlanǵan mámleketler ushın globallastırıwdıń eń úlken paydaları jeterli dárejede joqarı (naǵız ózi erlerde kúshli kompaniyalarınıń shtab-kvartiraleri - jáhán bazarlarındaǵı oyınlar, sonıń menen birge, planetanıń tiykarǵı ilimiy-texnikalıq hám texnologiyalıq potencialı, tiykarǵı Finanslıq resurslar jaylasqan ), bólek islep shıǵarıwdı kemeytiw, dáramatlardı qayta bólistiriw, social teńsizliktiń kútilip atırǵan