O’zbekstan respublikasi joqari ha’m orta arnawli bilimlendiriw ministrligi

1.2.Dunya ekonomikasinda ko`p milletli kompaniyalardin` ro`li.

Házirgi waqıtta TMKnin` dúnyaǵa tarqalıwı hám olardıń jáhán ekonomikasına tásiri júdá joqarı. XXI ásirdiń basına kelip 500 mıńǵa jaqın óz shet el filialların basqarıp atırǵan 60 mıńnan kóp kompaniyalar dizimnen ótken. TMKnin` qol astında menshikli islep shıǵarıw fondlarinin` shama menen 30 %, xalıq aralıq sawdanıń 50 % ke jaqinı sáwlelengenlengen. Transmilliy korporatsiyalar tárepinen jáhán bazarlarındaǵı derlik pútkil sheki onim sawdası, sonday-aq biyday, kofe, jo'xori, tog`ay materialları, temeki, temir rudası jáhán sawdasınıń 90 %, mıs hám boksittin` 85 %, shay hám qalaydıń 80 %, banan, tábiyiy kauchuk hám shiyki nefttin` 75 % qadaǵalaw etiledi. Olar úlesine ilim hám texnika tarawlarında patientlengen hám nátiyjeni ámelde qollang`an barlıq jańalıqlardıń 80 % tuwrı keledi.
TMKnin` ulıwma valyuta rezervi jáhánnıń barlıq oraylıq bankleriniń birgeliktegi rezervinen bir neshe ese kóp. Menshikli sektorda bolǵan pul muǵdarınıń 1-2% ga jılısıwı qálegen eki milliy valyutalarınıń óz-ara paritetini ózgertiwge ılayıq.
Xalıq aralıq kompaniyalar dúnyanı birden-bir bazar dep qarasadı, kópshilik mámleketlerde isbilermenlik iskerligin ámelge asıradılar, shet el qarjılar lokomotivi bolıp qatnasadılar hám milliy shegaralardan qaramastan strategiyalıq qararlar qabıl etediler.
90 -jıllardıń aqırında TMKlar arasında shet el aktivlerdiń ma`nisi boyınsha
birinshi orında “Royyal Datch Shell” ingliz-golland kontserni turar edi. Iri TMKlardin` birinshi onlig`ina 5 amerika kompaniyaları, 2 yapon, 1 GFR, 1 shvetsariya kompaniyası kiretug`in edi. 1995-jılda dúnyanıń salıstırǵanda qúdiretli 100 TMKlari diziminde dáslepki márte rawajlanıp atırǵan mámleketlerden shıǵıwshı “Deu Korporeyshn” (Qubla Kareya ) hám “Petroleus de Venesuela”lar payda boldı.
Iri TMKlar kóbinese óz iskerligin ilimiy-texnikalıq rawajlanıwın belgileytuǵın tez rawajlanıp atırǵan sanaat tarmaqlarına qaratadı. Olar 90 -jıllardıń aqırında kompaniyanıń 100 iri TMKlar dizimine kirgen kompaniyalar shet el aktivleriniń 15 % ten joqarırag'i tuwrı keletuǵın elektronika sanaatına júdá aktiv qızıqpaqtalar. Bul dizimlerde ximiya, qazip alıw hám avtomobil sanaatı korporatsiyalari joqarı orınlardı iyeleydi. Kutá kólemdegi xalıq aralıq ekonomikalıq pitimlerdi ámelge asıra turıp, TMKlar, olarda sawdagerler (kommerciyashılar ), tuwrı hám portfel qarjı iyeler,nátiyjeli texnologiyalardı taratıwshılar, xalıq aralıq miynet migratsiyasinin` stimulyatorlari retinde qatnasadı.
Milliy bazarlar arasında baylanıslardı bekkemlegen túrde, TMKlar ulıwma basqarıw astında dúnya boyınsha kárxanalardı jaylastırıp, sanaattı internatsionallastiriw processlerin payda etedi. Olar hár túrlı mámleketlerde jaylasqan kárxanalardıń texnologiyalıq ciklın birlestiredi, firma ishindegi miynet bólistiriwin ámelge asıradı.
TMKga kirgen hár bir kárxana kelisim siyasat hám birden-bir ulıwma strategiya shegarasında iskerlik júrgizedi. Hár túrlı TMKlarda bir yamasa odan kóp qarar qabıl etiwshi oraylar bar. TMK aktivleri ulıwma jeke menshik penen baylanıslı. Hár bir TMKdan bir-birine baylanıslı kárxanalar arasında ITTKI nátiyjeleri, resurslar hám juwapkershiliklerdiń bólistiriliwi kelisip alınǵan.
TMK iskerligi ónimliligi 3 ta derekke tiykarlanǵan :
1. Hár túrlı mámleketlerde tábiyiy resurslarǵa, iri kapitalǵa hám pán-texnikada jańalıq kirgiziw boyınsha absolyut kópshilik patentlerge iyelik qılıw ;
2. Dúnya boyınsha tábiyiy resurslar, ónimli jerler, qolay ıqlım hám arzan jumısshı kúshiniń optimal kombinatsiyası menen firmalardıń jaylasıw ústemshiliklerinen paydalanıw ;
3. Internatsional islep shıǵarıwdı shólkemlestiriwde, xalıq aralıq marketing
principinen paydalanıw menen dúnyada úlken talapǵa iye jańa tovarlar hám
xızmetlerdi óndiriste xalıq aralıq menejment tájiriybesinen paydalanıw ;
Finanslıq ta`repten TMK túrli mámleketlerdegi filiallarınıń tarmaǵı menen
milliy kompaniyalarǵa salıstırǵanda qolay jaǵdayda, sebebi:
- olar óziniń xalıq aralıq kapital sistemasına iye hám olardı eń kóp payda keltiretuǵın mámleketke kóshiredi;
- shig`istan batısqa baǵdarı boyınsha sutkasina 24 saat jáhán finans bazarlarınıń jaǵdayı haqqında maǵlıwmatqa iye esaplanadılar. Mısalı, kúnniń sońǵında NyuYorkdag`i bas kompaniya eletron baylanıs arqalı jáhán finans bazarındaǵı jaǵdaydı Gonkongdaǵı kárxanasına jiberedi. Keyingi kún azanda bas kompaniya Gonkongdan ótken 12 saat ushın bazardaǵı waqıyalar hám jaǵdaydıń analizi haqqında maǵlıwmat aladı. Sonday etip bir TMK kóleminde to'xtawsiz tártipte ITTKInin` islep turıwı, programmalastırıw hám basqalar shólkemlestiriledi ;
- qabıl etiwshi mámleketlerde valyuta paritetinin` shayqalıwı hám investitsion
ıqlımdı liberallashtiriw dárejesinen kelip shıqqan halda investitsion qáwipliliklerdi óz filialları arasında bólistiredi. Sonday etip, qabıl etiwshi mámlekette valyuta paritetinin` tómenlewi TMKnin` bul mámlekette kóshpelimúlk satıp alıwı ushın qolay sharayatlar jaratadı. Menshiklilestiriw sharayatlarında liberallastiriw da qabıl qılıp atırǵan mámleketke TMK kapitalların tartadı ;
- shet el filialları jaylasqan mámleketlerdegi milliy hám xalıq aralıq finanslıq institutlardan qarızǵa alınǵan aqshalardan salıstırǵanda mápli shártlerde paydalanadı.
TMK shet el filiallarınıń milliy firmalar aldındaǵı tiykarǵı báseki ústemshiliklerinen biri bolıp bas kompaniyanıń izertlew orayı tárepinen ótkeriletuǵın ITTKI nátiyjelerinen paydalanıw esaplanadı. Dúnyadaǵı patent hám litsenziyalardan paydalanǵanliq ushın tólewlerdiń 70% ga jaqinı TMK sheńberinde bas kompaniyalar hám olardıń shet el filialları arasında ámelge asıriladı. Bunda aqırǵı jıllarda TMKlar ITTKI ótkeriw qárejetlerin kemeytiw maqsetinde óz izertlew orayların kóbirek qabıl qılıp atırǵan mámleketlerge kóshirip atır.
Eger aldın izertlew jumısları hám konstruktorlıq izertlewleri ádetde, bas kompaniya jaylasqan mámlekette ámelge asırılǵan bolsa, XX ásirdiń aqırına kelip xalıq aralıq texnologiyalar ayırbaslaw kóleminiń keńeyiwi menen TMK izertleworayları ilimiy-izertlew jumısları hám konstruktorlıq izertlewlerdi minimal qárejetler menen ótkeriw ushın resurs hám ilimiy potensialǵa iye bolǵan mámleketlerde ornalasip atir.
ITTKI ótkeriw ushın TMKlar islep shıǵarıw infrastrukturasina iye bolǵan, universitetler hám milliy izertlew orayları iskerlik kórsetip atırǵan, ilimpazlardıń is haqısı onsha úlken bolmaǵan hám kommunikatsiya quralları jetkilikli dárejede rawajlanǵan qabıl etiwshi mamleketlerni tańlaydı. Bunnan tısqarı, TMK izertlew oraylarınıń jaylasıwı ushın qosıwshı faktor bolıp ilimiy mákemeler hám sanaat kárxanaları arasında baylanıslardıń jaqsı ornatılǵanlıǵı, qabıl qılıp atırǵan mámlekettiń húkimeti tárepinen milliy ITTKIlardi qollap -quwatlanıwı hám intellektuallıq mulkti qorǵawdıń bekkem huqıqıy tiykari esaplanadı.
90 -jıllarda tekǵana rawajlanǵan, bálki rawajlanıp atırǵan mámleketlerde de, TMKlar ıqlas penen óz izertlew orayların jaylastırıp atırǵan ilimiy hám texnologiyalıq parkler keń tarqaldı. Bunday parklerdin` a`wmetli iskerligi ushın onda ilimpazlardıń islewi hám jasawı ushın qolay sharayatlarǵa iye tiykarǵı ilimiy hám oqıw orayınıń jaylasıwı, sonıń menen birge, onda ilimiy izertlewlerdi keńeytiw hám jetilistiriw ushın jetkilikli múmkinshilikler bar bolıwı zárúr.
TMK kárxanası nátiyjeli xızmet kórsetiwiniń tiykarǵı dereklerinen birine, resurs hám bazarlar jaylasıwıniń optimal kombinatsiyasın qollaǵan halda, bas kompaniya sho`lkemlestiretug`in internatsional islep shıǵarıwdı kirgiziw kerek. Bul jaǵdayda xalıq aralıq kompaniyanıń islep shıǵarıw quwatı TMKnin` ulıwma strategiyasına muwapıq hár túrlı mámleketlerde jaylasadı. Jáhán bazarı mútajliklerin qandırıw ushın xalıq aralıq kompaniyalar firmalar ishindegi hám olar arasındaǵı sheriklik baylanısların isletedi. Bunda xalıq aralıq ekonomikalıq munasábetlerdiń hár túrlı formaları birgelikte qollanıladı. Kóbinese, sırtqı sawda tuwrı shet el investitsiyalar menen birgelikte isletiledi hám TMK shet el filialları ónimlerin alıp shıǵıw esabına eksport ámelge asıriladı.
Integraciyalasqan xalıq aralıq islep shıǵarıw kapital, texnologiyalıq processler, maman xızmetkerlerdiń migratsiyasi hám sawda tarmaǵın mámleket shegaraları arqalı birden-bir sistemaǵa birlestiriwshi bas kompaniya qadaǵalawı astında shet elde ónim shıǵarıwdı ózinde bildiredi. Integraciyalasqan xalıq aralıq óndiristiń basqarıw quralı (instrumenti) - bul milliy kompaniyalardikine salıstırǵanda tómen islep shıǵarıw qárejetlerine, salıstırǵanda joqarı bolǵan sapa hám túrme-túr assortimentke iye ónimler islep shıǵarıwdı támiyinleytuǵın global menejment esaplanadı. Bunda sawda bazarların keńeytiwde TMK kárxanalarınıń básekige shıdamlılıq ústinligi kórinetuǵın boladı.
Xalıq aralıq kompaniyalar islew tájiriybesi islep shıǵarıwdı shólkemlestiriwdiń 3 qıylı strukturası bar ekenligin kórsetedi :
1. Gorizontal
2. vertikal
3. Diversifikatsion
Gorizontal integraciya satıw bazarı kólemin kóbeytiw, sanaat kólemin keńeytiw hám quwatlardan ratsional paydalanıw sıyaqlı ústinlikke iye. Bir qabıl qılıp atırǵan mámlekette ónimge bolǵan talap qısqarganda xalıq aralıq kompaniya bul ónimge bolǵan talap saqlanǵan yamasa keńeygen basqa mámleketdegi óz kárxanasına resursların ótkeredi. Xalıq aralıq gorizontal integraciya dárejesi shama menen TMK filiallarınıń basqa odan ǵárezsiz firmalarǵa eksport kólemi retinde anıqlanıwı múmkin.
TMK kóleminde sanaattıń vertikal integraciyası hár túrlı mámleketlerde islep shıǵarıw procesin : bir mámlekette shiyki onim qazip alıw, basqa mámlekette oǵan qayta islew hám yarım tayar ónim yamasa butlawshi detallar islep shıǵarıw, úshinshi mámlekette tayar ónim jıynawdı birden-bir texnologiyalıq shınjırǵa qosılıwın bildiredi. Xalıq aralıq islep shıǵarıwdı shólkemlestiriwdiń bunday strukturası jetkezip beretuǵınlarǵa ǵárezlilikti kemeytiw, tiykarǵı qarıydarlar, sol atap aytqanda shiyki zat hám yarım tayın ónimler qarıydarlarınıń mútajliklerin qandırıwǵa pútkil itibardı qaratıw, pútkil texnologiyalıq process ushın ulıwma joba boyınsha túrli mámleketlerdegi islep shıǵarıw quwatların modernizaciyalaw, bas kompaniyanıń qalewine kóre bólek islep shıǵarıw mámilelerinde texnikalıqdárejeni asırıw imkaniyatın názerde tutadı.
Tayın ónim jıynawdıń strukturalıq bólimler islep shıǵarıw hám ITTKIdan aymaqlıq ajratılıwı vertikal integraciya boyınsha xalıq aralıq óndiriste jetkezip beriwlerdi (támiynattı ) hám logistika xızmetin shólkemlestiriwge, yaǵnıy islep shıǵarıwdı dáslepki materiallar hám komplektlewshi bólimler menen támiyinlew sistemasında baylanıslar hám baylanısıwlardı jolǵa qoyıw hám jetilistiriwge, islep shıǵarıwdıń ózin optimallastırıw hám tayın ónim satıw sistemasın ratsionallastiriwg`a málim ta`repten baylanıstırıp qóyadı. Óndiristiń xalıq aralıq vertikal integraciya dárejesi bir TMK filiallarınıń mine sol kompaniyanıń basqa mámleketlerdegi filiallarına eksporti kólemin esaplaw jolı menen anıqlanıwı múmkin.
Islep shıǵarıwdı diversifikatsiyalew - bul túrli qabıl etiwshi mámleketlerde reń-beren` ónimlerdi islep shıǵarıw. Málim bir ónimdi ol yamasa bul mámlekette islep shıǵarıwdı jolǵa qoyıw hám sol tovardı eksport etiwden kóre maqsetke muwapıqlıǵı, qabıl etiwshi mámlekette bul ónim ushın import bajimuǵdarı menen anıqlanadı. Joqarı import baji hám ósip atırǵan talap jaǵdayında xalıq aralıq kompaniya sol ónim eksporti ornına onı import etiwshi mámlekette islep shıǵarıw haqqında qarar qabıllawı múmkin. Bunnan tısqarı bir túrdegi ónimdi sol mámlekette, basqa túrdegisin basqa mámlekette islep shıǵarıwdı jolǵa qoyıw xalıq aralıq kompaniyaǵa ózin basqa mámleketlerde basqa ónim bekkem talapǵa iyeligi hám jańa bazarda ornalasıw boyınsha áwmetsizligi jaǵdayında, kompaniya óz joytıwların hár túrlı mámleketlerdegi basqa tovarlardı shıǵarıw hám satıwdı asırıw esabına orawı múmkinligi menen qamsızlandırıwlaǵan halda jańa bazarlarǵa kirisiw imkaniyatın beredi.