O’zbekstan respublikasi joqari ha’m orta arnawli bilimlendiriw ministrligi

I-BAP. Ekonomikada ko`p milletli kompaniyalar.

1. Ko`p milletli kompaniyalar

Ko`p milletli kompaniyalar - bul milliy kapitaldı basqa mámleketlerge isbilermenlik iskerligin ámelge asırıw maqsetinde alıp shig`iwshi shólkemler bolıp tabıladı. Zamanagóy xalıq aralıq kompaniyalardıń ko`pshilik bo`legi transmilliy korporastiyalardi, shólkemlestirilgen forması boyinsha bolsa konsternlerdi bildiredi. Olar alding`i túrli mámleketler kapitalınıń ápiwayı birlesiwi hám qatnasıwshıları o`z kapitallarınıń mal-múlkli bolip qalg`an kartellar, sindikatlar, trestlardan málim dárejede pariqlanadi. Olarǵa keri túrde XX ásirdiń tipik konsterni-bul ádetde túrli tarmaqlar hám aymaqlar boyinsha diversifikastiyalang`an kapitaldıń birden-bir mal-múlki. Zamanagóy xalıq aralıq kompaniyalar transmilliy, yaǵnıy o`z milletine iye bolg`an yamasa ko`p milletli boliwi múmkin. Transmilliy korporastiyalar bas kompaniya (ádetde ol kompaniya milletin aniqlaydi) jáne onıń shet el filialların o`z ishine alıwshı kárxanalar sistemasın ańlatadı. Bas kompaniya bosqa mámleketlerdegi o`zinin` shet el filialları aktivin qadaǵalaydi hám ádetde olardıń kapitalında o`z úlesine iye.
Ko`p milletli kompaniyalarda ha`r qıylı milletler kapitallarınıń birlesiwi payda boladı. Birinshi ko`p milletli kompaniya “Yunilever” 1929 jılı “Margarin Yuni” (Daniya ) hám “Lever Brazerz” (Ullı Britaniya ) firmalarınıń qosılıwı nátiyjesinde payda boldı. Sol dáwirden baslap ol derlik 60 mámlekette 500 dan artık shet el filialları bolg`an eń iri xalıq aralıq kompaniyalardan biri dárejesine shekem o`sip ketti. “Yunilever” kompaniyası eki shtab-kvartirag`a iye - biri Londonda, basqasi - Rotterdamda jaylasqan.
Milliy kompaniyalardıń xalıq aralıq kompaniyalar statusina o`tiwi ushın u`sh tiykarǵı stimuldi ajıratıp ko`rsetiw múmkin:
1. Tovar aylanbanin` hám usınıń menen birge paydanıń o`siwi. Bunda kompaniya islep shıǵarıw quwatlarin kúsheytiw hám masshtab effektin isletiw múmkinshiligine iye. Bunnan tisqari ol táwekeldi kemeytiw ushın shet el sherikler menen bolg`an baylanislarda paydalanıwı múmkin.
2. Qabil qilip atirg`an mámlekette shiyki zat hám jumısshı kúshiniń salıstırǵanda arzanlıǵı esabina islep shıǵarıw hám satıw qa`rejetlerinin` azayıwı. Bunnan tisqari, jergilikli kárxanalar menen qosap kárxanalar dúziw joli menen sawda-satiq bazarın ha`m jan`a na`iyjeli texnologiyalarǵa erisiw múmkinshiliklerin keńeytiw.
3. Qabil qilip atirg`an mámlekettiń sanaatı, finans-kredit sisteması, sawda kanalları hám infrastrukturasinan paydalanıw.
Ko`pshilik xalıq aralıq kompaniyalar ushın milliy firmalardan transmilliy korporastiyalarg`a o`tiw jolinda olardıń sirtqi ekonomikaliq iskerliginiń arnawlı bir izbe-izligi ádetiy jag`day bolip qaldi.
Birinshi basqish - bir retlik eksport-import pitimlerinde sa`wleleniwshi, túrli mámleketlerden bolg`an sherikler arasındaǵı shártnama munasibetleri. Bul bosqishta sherikler ele jeterli dárejede bir-birleriniń finanslıq múmkinshilikleri, ilimiy-sanaat potenstiali hám isbilermenlik usılın bilmeydi.
Ekinshi basqish jolinda ha`r qıylı mámleketlerden bolg`an sherikler arasındaǵı munasibetlerdiń keyingi keńeyiwi hám shuqirlasiwinin` ko`rsetkishi bolip eki jıl hám onnan artıq múddetke bolg`an uzaq múddetli kontraktlarni dúziw xızmet etiwi múmkin. Bir kator qallarda bunday shártnamalar kapitaldıń kredit formasında alıp shig`iliwi, ásbap -úskenelerdi jetkizip beriliwi, texnologiyalardı o`tkeriliwi, sonıń menen birge ilimiy-texnikalıq sheriklikti na`zerde tutadı.
Uzaq múddetli kontraktlar sapası satıp alıwshıg`a tanis bolg`an tovarlar hám xızmetlerdiń sawda bazarları turaqlig`in i támiyinlew ko`z qarasinan eksportyor ushın o`zine tartatug`in bolip esaplanadi. Bunnan tisqari eksportyor transport kompaniyaları menen uzaq múddetli turaqlı kelisimler dúziw joli menen transport qárejetlerin qisqartiriw esabina o`z qarjilarin tejeydi. Bulardıń hámmesi reklama, qarıydarlar izlew, ko`p sanlı bir retlik kontraktlardi tayarlaw qárejetlerisiz kommerciya qárejetlerin tómenletiw imkaniyatın beredi.
Import etiwshiler ushın uzaq múddetli shártnamalar jaqsı málim bolǵan hám ózin jaqsı tárepten usınıs etken tovarlar hám xızmetler jetkezip beriliwiniń turaqlılıǵın támiyinleydi. Rawajlanıp atırǵan mámleketlerden shiyki zat tovarları Import etilgen jaǵdayda importyorlar eksportyorlarg`a kapitaldı ssudaga beriw, keyininen bolsa málim dárejedegi procentler menen uzaq múddet dawamında óziniń janar may, shiyki zat materiallarına bolǵan talapların turaqlı támiyinlew ushın, onı ónim formasında qaytarıw múmkinshiligine iye esaplanadı. Sherikliktiń keyingi basqıshı - bul tuwrıdan-tuwrı shet el investitsiyalar, litsenziyalıq kelisimler, konsortsiumlar (málim bir maqsetlerdi ámelge asırıw, kóbinese sırtqı bazarǵa birgelikte kirisiw ushın óz-ara konfidentsial kelisimlermenen baylanısqan sherik-qatnasıwshılardıń waqtınshalıq birlesiwi) bolıp tabıladı. Bul basqıshta hár túrlı mámleketlerden bolǵan sherikler bir-birlerine ataq bergen, birbirlarinin` isenimliligine hám jumıs maydanınan shártnamalardı dúziwdi dawam ettiriwdiń maqsetke muwapıqlıǵına isenim payda etken.
Ózbekstanda ministrler Mákemesiniń 12. 12. 2000 j. 473-sanlı «Xalıq aralıq shártnamalar joybarların tayarlaw hám Ózbekstan Respublikasınıń xalıq aralıq shártnamalar boyınsha minnetlemelerin orınlaw tártibi tuwrısında»g`i Sheshimine muwapıq xalıq aralıq shártnamalar joybarların ekspertler dárejesinde islep shıǵıw hám xalıq aralıq shártnamalar boyınsha minnetlemelerdiń orınlanıwın támiyinlew tómendegi Ózbekstan Respublikasınıń ministrlikleri hám mákemeleriniń moynına júklengen:
- sırtqı ekonomikalıq iskerlik, sonday-aq sawda -ekonomikalıq sheriklik, investitsiyalardı xoshametlew hám óz-ara qorǵaw hám de texnikalıq járdem kórsetiw máseleleri boyınsha - Sırtqı ekonomikalıq baylanıslar, investitsiyalar hám sawda ministrligi, Ekonomika ministrligine;
- investitsiya hám valyuta -finans sherikligi máseleleri boyınsha – Finans ministrligi, Sırtqı ekonomikalıq baylanıslar, investitsiyalar hám sawda ministrligi, Oraylıq Bank, Ekonomika ministrligi, Mámleket salıq komitetine;
- salıqqa tartıw hám salıq nızamshılıǵına ámel qılıw daǵı sheriklik máseleleri boyınsha - Mámleket salıq komiteti, Finans ministrligi, Sırtqı ekonomikalıq baylanıslar,investitsiyalar hám sawda ministrligine;
- mámleket múlkin menshiklestiriw hám olardan paydalanıw, huqıqlardı tán alıw hám múlkshilik munasábetlerdi tártipke salıw máseleleri boyınsha - Mámleket múlk komiteti, Ádillik ministrligine;
- ilimiy-texnikalıq sheriklik, sonıń menen birge xuquqiy qáwipsizlik hám intellektuallıq múlk ob'ektlerinen paydalanıw shártleri máseleleri boyınsha - Pán hám texnika mámleket komiteti, Pánler akademiyası, Sırtqı ekonomikalıq baylanıslar, investitsiyalar hám sawda ministrligi, Ádillik ministrligine.
Litsenzion pitimlerdiń imzalaniwi, texnologiyalar menen almasiw, xalıq aralıq ilimiy-texnikalıq kooperatsiya bir birleriniń sanaat, kommerciya, izertlew potensiallarınan tolıqlaw paydalanıw imkaniyatın beredi. Bunda litsenzion pitimler texnologiyalar menenalmasınıw, barter hám kompensatsiya pitimleri ushın qural retinde keń isletiledi.Úshinshi mámleketler bazarlarında konsortsium quramında birgelikte óz tovar hám xızmetlerin menen qatnasıw, sheriklerge túrli buyımlar hám komplekt úskenelerdiń anaǵurlım keń assortimentin usınıs etiw, qáwipliliklerdi óz-ara bólistiriw, jańa bazarlardı ózlestiriw boyınsha, texnologiyalar hám nou-xaularmenen óz-ara almasıw boyınsha múmkinshiliklerdi keńeytiw, sonıń menen birge finanslıq resursların birlestiriw esabına óz iskerligi ushın zárúrli finanslıq támiynlewdi támiyinlew imkaniyatın beredi
Kóbinese konsortsiumlarg`a jalǵız ózi sırtqı bazarǵa shıǵıw múmkinshiligine iye bolmaǵan yamasa eksport sanaatı ushın zárúr úskeneler menen úskenelenbegen, úlken bolmaǵan kompaniyalar birlesedi. Bul mashqalalardi olar birgelikte sırtqı ekonomikalıq iskerlikti ámelge asırıw ushın mámleket ishki bazarında ózine uqsas kompaniyalardıń óz kúshi hám resurslarin birlestiriw jolı menen sheshedi. Geyde óz tovarlarınıń satılıwı ushın birlesken marketing toparın dúzediler. Mıywe, gósh, sút ónimleri sawdası boyınsha agrar sektor kárxanaları awqamları eń keń tarqalǵan.
Úshinshi basqısh - bul qospa kárxanalar bolıp tabıladı. Olar hár túrlı mámleketlerden bolǵan sheriklerdi ámel qılıp atırǵan sanaat yamasa kommerciya firmalarına iye bolǵan sherik mámleketinde zárúr bolǵan ımaratlardı qurıw hám olarda úskenelerdi ornatıwlarsız, qisqa mu`ddette birgeliktegi iskerligin baslawı múmkinligi menen tartadı. Biraq, qospa xalıq aralıq isbilermenliktin` kópshilik ústemshilikleri de ashılıp atırǵan múmkinshiliklerine qaramastan sherikler óz ǵárezsizliginiń bir bólegin joǵaltadı hám barlıq is-hareketlerin bir-birleri menen kelisip ámelge asırıwlarına tuwrı keledi. Bul bolsa qarar qabıllaw procesin qıyınlastıradı hám sozip jiberedi. Bunnan tısqarı qospa kárxana xalıq aralıq sherikliktiń waqtınshalıq forması. Qospa isbilermenlik salasında jumıs jurgiziwshi máslahát beretuǵın firmalardıń izertlewleri qospa kárxana iskerliginiń ortasha múddeti tórt jıl ekenligin kórsetedi.
Qospa kárxanalar iskerligi processinde ádetde bir sherik salıstırǵanda kúshlilew bolıp, kúshsizin jen`ip baradı. Biraq rásmiy hújjetlerde “jen`ip beriw” emes, bálki “firmalar qosılıwı” tariypi qollanıladı, sebebi bunday sóz dizbegi kúshsiz firmalardıń abirayin jog`altiwi múmkin. Bir qatar máslahát beretuǵın firmalardıń pikirine kóre kompaniyalardıń birlesiwin sanaattan emes, bálki injiniring, marketing hám kommerciya baylanislarinan baslaw maqsetke muwapıq. Nátiyjede bul tarawlar qosılıwınıń natiyjeliligi sanaat quwatları qosılıwı natiyjeliligine salıstırǵanda eki ese asıwı múmkin.
Firmalar qosılıwı haqqındaǵı qarar aylap dawam etetuǵın puqta esap -kitaplar hám ózara kelisiwlerden keyin qabıl etiledi. Qosılıwdı óz-ara kelisip alıw tómendegi izbe-izlilikde ámelge asadı :
1. Háreketlerdiń strategiyalıq rejesin anıqlaw.
2. Administraciya daǵı orınlardıń teń salmaqlılıqlı bólistiriwin, shtab-kvartira hám ITTKI oraylarınıń qayda jaylasıwın anıqlaw menen basqarıw sistemasın óz-ara kelisip alıw.
3. Birden-bir kompaniyaǵa birlesip atırǵan sheriklerdiń aktivlerin bahalaw.
4. Birlesip atırǵan kompaniyalar shtatı menen qosıwdı kelisip alıw.
Firmalar qosılıwınıń tabıslı kórsetkishi bolıp islep shıǵarıw hám kommerciya operatsiyaları kóleminiń 10 -20 % ga ósiwi, ónim islep shıǵarıw hám satıw qárejetleriniń 10 -20% ga azayıwı esaplanadı.
Hár túrlı mámleketlerden bolǵan sheriklerdiń birden-bir kompaniyaǵa qosılıw nátiyjesi - bul TMKnin` qáliplesiwi bolıp tabıladı. Kompaniyanıń transmilliylestiriw dárejesi transmilliylestiriw indeksi menen xarakterlenedi.
I = (XA/UA + XC/US + XSh/USh) : 3
Bul jerde, I- transmilliylestiriw indeksi;
XA - shet el aktivler;
UA - ulıwma aktivler;
XS - shet el filiallarınıń tovar hám xızmetler sawdası kólemi;
US - ulıwma tovar hám xızmetler sawdası kólemi;
XSh - shet el shtati ;
USh - ulıwma shtati ;