O’zbekstan respublikasi joqari ha’m orta arnawli biLİmlendiRİw miNİstrliGİ

Oqıw materialları

1 – tema Dintanıw pa’ninin’ predmeti, maqseti.

. Joba:
1. Dintanıw pa’nin oqıtıwda ko’zde tutılg’an tiykarg’ı maqset.
2. Dinning payda bolıwı h’aqqındag’ı pikirler.
3. Dinnin’ funktsiyaları. Din isenim sıpatında.

Tayansh so’zler: Din, isenim, ja’nnet, dozaq, urıw qa’wimlik dinler, milliy dinler, dunyalıq dinler, monoteizm, politeizm.
Dinler tariyxı xalıqlar tariyxı menen baylanıslı. Ja’miyet protsessinin’ ha’r bir basqıshında talantlı, qa’biletli alım ha’m shayırlar, ilimpazlar, oyshıllarınan ibarat xalıq perzentleri jetisip shıg’ıp, o’zinın’’ aldın’ g’ı qatar pikirleri menen ilim ha’m ma’deniyattin’’ tu’rli tarawların rawajlandırıp, erkin pikirlilıq mazmunın’ bayıtqan.
Din tanıw tiyqarları kursının’’ wazıypası studentlerge bul tarawda teren’ bilim beriw arqalı kursqa kirgen ma’selelerdi analizlewde ilimiylıq ha’m obektivlik usılın qollap, olarda diniy qaraslar progressinen’ insan kamolatin’a xızmet qılatug’ın ta’replerin ajıratıp alıw, g’a’rezsiz pikir juritiw arqalı ilimiy filosofiyalıq dunyag’a ko’z qarasqa tiyqarlang’an iyman ha’m isenimdi qa’liplestiriwden ibarat.
A’yyemgi din formalarınan baslap, urıwlıq qa’wimlik, milliy dinlerge shekem olarda dunya dinlerinin’ payda bolıwı ha’m rawajlanıwdın’ sotsiallıq, gnoseologiyalıq (teoriyalıq biliw) ha’m psixologiyalıq tamırları bar. Mine usılardı ha’r ta’repleme tariyxıy da’liller tiyqarında ilimiy analiz qılıw kurstin’’ wazıypası.
Ja’miyet qa’liplesiwinin’ da’slepki da’wirlerinde payda bolg’an din xalıqlar turmısı menen baylanıslı rawajlang’an, a’sete-aqırın diniy duzimdi payda etken’. Na’tiyjede belgili ja’miyetlik siyasiy ha’m ma’deniy a’dep ikramlıq wazıypasın bejeriwdi o’z ustin’e alg’an. Bunday funktsiyalar ja’miyet progressinin’ joqarı basqıshlarında a’sirese ko’zge taslanadı.
Bul orında dinnin’ a’sirese islamnın’ Oraylıq Aziya xalıqları turmısında tutqan ornın’’ wazıypası, ilim ha’m ma’deniyat penen o’z-ara ta’siri haqqında pikir juritiw orınlı. Dinnin’ ja’miyette orınlaytug’ın sotsiallıq, ma’nawiy, manaviy wazıypası to’mendegilerden ibarat.
Birinshiden. Ha’r qanday din o’z qa’wenderleri ushın toltırıwshı, kompensatorlıq wzıypanı bejeredi.
Ekinshiden, dinler o’z taliymat duzimin payda etip, ogan sıyınıwshı shaxs ha’m jama’a’tı usı ta’liymat do’gereginde saqlawg’a ha’reket qıladı. Bunı dinnin’ birlestiriwshilıq (integrativlıq) funktsiyası delinedi.
Ushinshiden, din dinlar turmısın ta’rtipke salıw, kontrollaw(regulyativlıq) funktsiyasın orınlaydı. Ha’r qanday dinlerdin’ belgili urp a’det, meresim ha’m bayramları bolıp, olardı o’z waqtin’da, diniy ta’lim ha’m talap tiyqarında orınlawı sha’rt qılıp qoyıladı. To’rtin’shiden, din dindarlardın’’ birligin, ja’miyet ha’m shaxstin’’ o’z-ara baylanısın ta’miyinlewshi o’zgeshe baylanıs qılıwshı wazıypag’a iye.
Bulardan basqa din wazıypasının’’ filosofiyalıq, teoriyalıq ta’repleri bolıp, insannın’’ jasawdan maqsetin’’ o’mirdin’ mazmunın’’ dunya haqqındag’ı ma’selelerge o’z qatnasın bildiriwden ibarat.
Din tanıw tiyqarları dinnin’ payda bolıwı, ha’m rawajlanıw tariyxı, onın’’ ta’liymatin’, payda bolıwın ha’m qa’liplesiwin uyreniwshi pa’n. Bul pa’n ja’miyet progressi protsessinde din menen baylanıslı bolg’an barlıq sotsiallıq xa’diselerdi ideologiya, urp a’det ha’m meresimler, meshit ha’m diniy sho’lkemlerdin’ talap ha’m ta’rtiplerin uyreniw, analiz qılıwdı ko’zde tutadı.
Erkin pikirlilıqke say da’slepki ideyalar Orta Aziyada –deizm, panteizm, mutazililiylar, bir ulkede jasag’an, do’retiwishilıq qılg’an ullı oyshıllar Farabiy. Beruniy. İbn Sino, Umar Xayyamnın’’ ja’miyetlıq filosofiyalıq qaraslarında ko’ringen. Jaqın ha’m Orta Shıg’ıs xalıqları tariyxında erkin pikirlilıq ideyaları Zardusht taliymatın’ Mazdak ja’miyetlik siyasiy xızmeti ta’sirinde bolg’an. Filosofiyalıq basqa bo’limleri sıyaqlı “Din tanıw tiyqarları” dunya qaras penen baylanıslı ma’selelerdi ashıp beriwge bag’darlang’an. Bul pa’n ta’biyiy ilimiy, insanshunoslıq ha’m sotsiallıq pa’nler menen o’z-ara baylanısta rawajlanadı. Onın’’ a’tika, a’stetika, tarix, a’tnografiya, arxeologiya, psixologiya, erkinpikirlilıq x.t.b. tariyxıy ilimler menen baylanıslı. Din tanıw tiyqarları predmetin’ oqıtıw protsessinın’’ ta’rbiyalıq a’xmiyeti bolıp, jaslarg’a din ha’m erkinpikirlilıq haqqında ilimiy bilimler beriw arqalı dinin’ sotsiallıq o’zgesheligin’ ol tariyxıy xa’diyse eken’ligin tusindiriw menen ja’miyettin’’ rawajlanıwnın’’ zamanago’yleniwine alıp keledi.
Diniy sana sotsiallıq sana formalarının’’ biri eken’ligi joqarıda aytılg’anın’day dinnin’ payda bolıwı ha’m rawajlanıwın uyrengende og’an tariyxıylıq printsipi tiyqarında qatnas jasaw a’xmiyetke iye.
Din tariyxında dinshunoslar dinnin’ payda bolıwın tu’rlishe ko’rsetip kelgen. Onın’’ payda bolıw sebepleri a’yyemgi dunya dinshunosların qızıqtırg’an, og’an juwap tabıwg’a urıng’an. a’yyemgi Qıtay. Xindstan, a’yyemgi Grek filosofları barlıq haqqında pikir juritken’de din, oın, kelip shıg’ıwı ha’m o’zgesheligi xqqında ayrım ideyalarg’a alg’a qoyg’an.
Antik dunya filosofiyasında bul mashqalanı sheshiwde dinshunoslar eki gruppag’a bo’lingen. Eger materialistler qudaydın’ barlıg’ına isenim qılsa, idealistler bunı ideal (rux) ku’shi dep bilgen.
Dinnin’ payda bolıw sebeplerin uyreniwdin’ ilimiy tiyqarları dunyalıq din tanıwda to’mendegishe bayan etiledi.
1. Diniy tu’sinikler, ta’liymat ha’m ko’z qaraslar payda bolıwın ko’rsetiwde insaniyat progressinın’’ sharayatların esapqa alıwza’ru’r.
2. Bar sotsiallıq ekonomikalıq progress da’rejesin, og’an say formada sotsillıq siyasiy qatnaslrg’a tiyqarlang’an xalda insaniyattin’’ ruxıy kamalatin’, olardın’’ sırtqı dunya tuwralı ko’z qarasları ha’m bilimleri da’redesin biliw kerek.
3. Ta’biyat sırları aldında a’yyemgi adam xa’lsizligi aqıbetin’de natuwrı qaraslar, ta’biyattan tıs xa’diseler haqqında tiyqarsız ko’z qaraslardın’’ tuwılıwına alıp kelgenligin esapq alıw lazım.
4. Miynettin’’ bo’liniwi payda bolıp, zalımlıq ha’m eziwshilik, baylıq ha’m jarlılıq juzege kediwi menen din xukimran klass qorg’ytug’ın ruxıy quralg’a aylang’anın’ na’zerde tutıw kerek.
5. Ta’biyat izertlew ilimin’ da’lillerdi ta’biyat ha’m ja’miyet sırların tusiniwde paydalanıw lazım.
Dinnin’ payda bolıwın ha’m rawajlanıwın ilimiy tiyqarlap uyreniw ja’ne a)obektivlıq, b)konkret-tariyxıy sharayatlardı esapqa alıw, v)ilimiylıq, g) klasslıq, d) ulıwmainsanıylıq qa’diriyatlar menen baylanıslı, e) dinnin’ payda bolıwının’’ gnoseologiyalıq, sotsiallıq, ekonomikalıq, psixologiyalıq sebeplerin esapqa alıw lazım.
Ha’zirgi zaman talabı dindi uyreniwde ilimnin’ tariyx, filosofiya, ja’miyetshunoslıq ,psixologiya tarawlarındag’ı materiallardan ha’r ta’repleme paydalanıwdın’ onın’’ tup ma’nisin tuwrı tu’siniw, ja’miyetlik turmısta dinnin’ ornın’ ilimiy anliz etiwdi talap etedi. Din ja’miyetlıq birlik yamasa gruppa ideologiyası ha’m psixologiyasının’’ sostav bo’legin’ bayram, urp a’det ha’m da’stu’rlerdin’ deregi bolıp, ja’miyet ha’m gruppalardın’’ pikirin qa’liplestirip, jeke adam ha’m ja’miyetlıq gruppalardın’’ da’stu’rin, qa’diriyatlar bag’darların motivlerin belgileydi. Sonın’’ menen birge dinnin’ payda bolıwı. Evolyutsiyası, belgili ja’miyettegi sha’rt sharayattın’ onın’’ da’slepki formaların (sıyqırlıq, totemizm, fetishizm, animizm) uyreniw, ja’miyetlik-ekonomikalıq formatsiyalarda dinnin’ payda bolıwı sharayatlardı uyreniw kerek. O’zbekstanda dinnin’ evolyutsiyası ha’m saqlanıw sebeplerin studentler biliwi ulken’ a’xmiyetke iye. Dinge iseniwshilerdin’ sanasında ha’m psixologiyasında dinnin’ ta’sirinin’ saqlanıp qalıwın anıqlawda traditsiyalıq jollar menen qatnas jasaw eskirdi. Bul sebeplerdi endi diniy adamlardı xızmetin’en’ tariyxıy inertsiya kwshinen’ dinge qarsı ta’rbiyalaw isindegi kemshiliklerge baylanıstırmaw kerek. Dinge iseniwdi quramalı psixologiyalıq, ja’miyetlik psixologiyalıq xa’diyse sıpatında ilimiy analiz etiw, dinnin’ ja’miyetlıq psixologiyalıq dereklerin, dinge iseniwshilerdin’ diniy psixologiyalıq o’zgeshelıqlerin teren’ irek uyreniwimizdi talap etedi.
Dinler og’an iseniwshilerdin’ sanın’’ ko’lemin’ o’zinin’ belgili millet ha’m xalıqqa ta’nliligi ha’m millet tan’lamawlıg’ına baylanıslı gruppalarg’a bo’linedi.
1. Urıw-qa’wimlik dinleri totemistlik, animistlik ko’z qaraslarg’a tiyqarlang’an, o’z urıwınan shıqqan sıyqırshı, shaman yamasa qa’wim baslıqlarına sıyınıwshı dinler. Olar milliy dinler ha’m dunyalıq dinler ishine sin’ ip, aralasıp, ha’zirde Avstraliya. Qubla Amerika, Afrikadag’ı geypara qa’wimlerde saqlanıp qalg’an.
2. Milliy dinler - belgili milletke ta’n bolıp, basqa millet wa’killeri o’zine qabıl etpeytug’ın dinler. Olarg’a yaxudiylıq, induizm, konfutsiylik, sintoizm kiredi.
3. Dunyalıq dinler - dunyada en’ ko’p taralg’an, adamlardın’’ milleti, rasasına qaramastan iseniwge bolatug’ın dinler. Og’an buddizm, xristianlıq ha’m islam dini kiredi. Bunnan basqa dinler ta’liymatına bola monoteistlik -bir qudaylıq ha’m politeistlik- ko’p qudaylıq dinlerine bo’linedi.
Ta’kirarlaw ushın sorawlar.
1. Din degenimiz ne Dinnin’ qanday funktsiyaların
2. Din tanıw tiyqarları pa’ninın’’ maqsetleri nelerden ibarat?
3. Din tanıw tiyqarları pa’ninın’’ ta’rbiyalıq a’xmiyeti qanday?
4. Dinnin’ payda bolıw sebeplerin uyreniwdin’ ilimiy tiyqarları neler?