O’zbekstan respublikasi joqari ha’m orta arnawli biLİmlendiRİw miNİstrliGİ

Ha’zirgi ku’nde Buddanın’’ bes biografiyası ma’lim.
1. Maxavostu- eramızdın’ II a’sirinde jazılg’an.
2. Lalitapvistara- eramızdın’ II-III a’sirinde jazılg’an.
3. Buddaxacharita- Budda filosoflarının’’ biri Ashvagxaniy ta’repinen eramızdın’ I-II a’sirinde do’retilgen.
4. Nidanakatxa- eramızdın’ I a’sirinde jazılg’an.
5. Abnaxish kramansutra.
Bul biografiyalar arasında tiyqarg’ı qarama qarsılıq Buddanın’’ qaysı jıllarda jasag’anlıg’ında. Olar eramızdan aldın’ g’ı IX-III a’sirler arasında tu’rli mu’ddetlerdi ko’rsetedi. Ra’smiy buddalıq esapqa bola Budda eramızdan aldın’ g’ı 623 jılda tuwılıp, 544 jılı dunyadan o’tken’ biraq ko’pshilıq izertlewshiler eramızdan aldın’ g’ı 564-413 jıllarda jasag’an dep esaplaydı. Geyparaları 560-410 jıllar dep ko’rsetedi.
Biografiyalarda Buddanın’’ xaqıyqıy turmısı menen a’psanalıq turmısı aralasıp ketedi. Sidxartxa Shak qa’wiminın’’ patshalarının’’ biri Shuddxodanın’’ balası edi. Onın’’ sarayı Gimalay taw eteginde Kapilavasti degen awılda bolg’an. Anası malıqa – Mayya. Patsha balasın hesh bir kemshilıqsiz ta’rbiyalap, qon’sı patshalardın’’ birinin’ qızı Yashadxarag’a uylendirip, onnan Raxula atlı bala tuwıladı. Qıyınshılıq ko’rmey o’sken’ Sidxartxa qartayg’an, awırıw, miynetli qa’lender g’arrını ko’rip, qattı ta’sirlenip, insandı qıyınshılıq ha’m azaptan qutqarıw jolların izlep, 30 jasında saraydı taslap, 5 qa’lenderge qosılıp awılma-awıl gezip, aqırayag’ında bul jollarda belgili maqsettin’’ joq eken’ligin an’lap, olardan ayırılıp, tog’aylardı gezip, bir terektin’’ astin’da dem alıw ushın otıradın’ xaqıyqatlıqtı tappag’ansha bul jerden turmawg’a wa’de beredi. Bul otırıwdın’ 49- shı ku’ni qa’lbine «sen xaqıyqatlıqtı taptin’’ » degen dawıs keledi. Onın’’ ko’z aldında pu’tkil barlıq ko’rinedi. Ol ha’mme jerde asıg’ıslıqtin’’ umtılıwshılıqtı ko’redi. O’mir shegi joq uzaqlıqtı go’zlep o’tip baratırg’an edi. İnsan aqılı jetpes bir ku’ni – Trishna-jasaw umiti ha’mmenin’ tınıshın buzıp, o’ltirip ja’ne qayta jaratar edi. Mine endi Budda kimge qarsı gu’resiw kerekligin an’ladı. Sol payıttan Budda- nurlang’an dep ataldı. Ol astında otırg’an terek nurlang’an terek dep ataldı.
Budda o’zinin’ birinshi taliymatın Varanasi qasındag’ı Rishipatana bag’ında o’zinın’’ bes qa’lender doslarına tu’sindirdin’ olar Buddanın’’ birinshi sha’kirtleri boldı.
Budda o’z sha’kirtleri menen ju’rip, ta’liymatin’ tarqatqan. Budda 40 jıl dawamında Xindstannın’’ tu’rldi jerlerinde o’z taliymatın tarqatıp, 80 jasında Kushtnagara degen jerde dunyadan o’tken’. Onın’’ denesi xind da’stu’ri boyınsha ku’ydirilip, ku’li 8 budda ja’miyetin’e bo’lip berilip, ha’r bir ja’miyet onı ko’mgen jerine ibadatxana qurg’an.
Buddanın’’ o’miri haqqında tu’rli a’psanalar payda bolıp, bular boyınsha Budda ko’p jıllar dawamında ko’p tu’rli adamlar xaywanlar tu’rinde tuwılg’an 84 ma’rte ruxaniy, 58 ma’rte patsha, 24 ma’rte dindar, 13 ma’rte sawdager, 18ma’rte maymıl, 12 ma’rte tawıq, 8 ma’rte g’az, 6 ma’rte pil, sonday-aq balıq, qurbaxa, tıshqan, qoyan tu’rlerinde tuwılg’an. Barlıg’ı bolıp 550 ma’rte tuwılg’an. Ol qay jerden’ qay tu’rde tuwılıwın o’zi belgilegen.
Son’g’ı ma’rte qudaylar insaniyattı tuwrı jolg’a baslawı ushın insan ko’rinisinde do’retken’. Bul a’psanalardın’’ geyparaları boyınsha jer ju’zinde Gawtamag’a shekem 6 budda o’tken’. Sonlıqtan buddizmnin’ muqaddes jerlerinde 7 ibadatxana salınıp, 7 terek egiledi. a’psanalar boyınsha 24 budda a’wladı o’tken’ desen’ geyparaları mın’ lap buddalar o’tken’ deydi.
Buddizm a’yyemgi Xind diniy filosofiyalıq taliymatı negizinde ju’zege kelgen, a’meliyattan ha’m teoriyadan ibarat diniy sistema. Onın’’ tiyqarı- {O’mir- bul azap, aqıret» degen ideya. Budda nızamları boyınsha adam o’zine maslang’an bolıp, o’zinen tuwıladın’ o’zin-o’zi joq etedi yaki qutqaradı. Bul na’rse Buddanın’’ bodxi bay tereginin’ astin’da ashqan {ullı to’rt» shınlıqta bayan etiledi. Ullı shınlıqlardın’’
birinshisi bul dunyadag’ı tiri jasawshılıq azap aqıret, ja’birleniw, japakeshlik bolıp tabıladın’ tuwılıw-azaplanıw, keselleniw-azaplanıw, muxabbat-azaplanıw, o’liw-azaplanıw x.t.b.

• 
  ekinshisi sol azap aqıretlerdin’ sebebi adamnın’’ o’zinde jaylasqan. Bul sebeplerge adamg’a ta’n bolg’an o’mirden la’zzet alıwg’a, baxıtlı bolıp jasawg’a umtılıwshılıq, baylıqqa, a’melge qızıg’ıwshılıq x.t.b.
  
• 
  Ushinshisi Azap aqıretlerden qutılıwdın’ jolları haqqında. Bular adamnın’’ o’z tilekleri menen na’psilerin tıyıwı, quwanıshqa, baxıtqa, muxabbatqa, a’melparazlıqqa, umtılıwshılıq qa’siyetleri menen sezimlerin waz keshiw.
  
• 
  To’rtin’shisi - azap aqıretlerden qutılıw ushın to’mendegi na’rselerge a’mel qılıw kerek. Bul joldan barg’an adam Budda jolın tutadı.
  
• 
  Buddizm taliymatı tiyqarınan u’sh bo’limnen ibarat.
  

1. 
   Meditatsiya.
   
2. 
   a’dep ikramlılıq.
   
3. 
   Danalıq.