O’zbekstan respublikasi joqari ha’m orta arnawli biLİmlendiRİw miNİstrliGİ

7-tema: Xristianlıq
Jobası:
1. Xristianlıq ja’h’a’n dini.
2. İso Masiyx o’mirine tiyisli bolg’an ilimiy pikirler.
3. Yaxudiylik shen’berindegi xristian birlepesi. Muqaddes kitaplar.
4.Xristian shirkewindegi bo’linisler. Shirkew tariyxı. Katolik, pravoslav, protestant jo’nelisleri.


Tayansh so’zler: İso Masiyx shaxsı, Bibi Maryam, “Bibliya”, xristianlıqtın’ jaratılıwıi, azap-aqıbetlerden qutılıw ideyası, xristian sho’lkemleri, xristianlıqdag’ı ag’ımlar, dinniy konfessiyalar h’a’m xristianlıq.
Xristianlıq bizin’ eramızdın’ I a’sirinde Palestin’ada payda boldı. Onın’’ payda bolıwı 2000 jıl aldın Polestin’adag’ı Vifleem awılında, usta İosif ha’m onın’’ xayalı Mariyadan dunyag’a kelgen balası İisus (İsa) atı menen baylanıslı. Ha’zirgi jıl sanaw usı sa’neden baslanadı. An’ızlarda aytılıwınsha İisus dunyag’a kelmesten aldın Polestin’a xalqına (İsrail perzentlerine) olardın’’ ba’rshe gunalarınan azat etiw ushın ha’m o’z janın’ qurban etip basqalardın’’ gunasın juwatug’ın, quday ta’repinen jiberilgen ka’ramatlı qutqarıwshı, onın’’ wa’kili messiya dunyag’a tez arada keletug’ınlıg’ı basharat etilgen edi. Solay etip dunyag’a belgilengen kunde İisus keledi. Onın’’ tuwılıwı menen sol waqtag’ı İzraildin’ zalım xa’kimi İrod bul awılda tuwılg’an barlıq balalardı o’ltiredi, biraq İisus ata anası Egipetke alıp qashıwg’a ulgeredi. Solay ko’p jıllar ol o’zi haqqında hesh mag’lıwmat bermeydi, biraq 30 jasqa jetken’de Qudaydın’ perzenti ha’m usının’’ menen birge İisus Xristos atı menen o’zinın’’ payg’ambarlıq jumısın baslaydı. Ol ma’mleket boylap sayaxat etip ko’plegen qaramatlar ko’rsetken’ o’lilerdi tiriltken’, ko’rlerdin’ mayıplardı emlegen jilli adamlardı jinlerdi quwg’an x.t.b. İisus 3 jıl dawamında o’z jumısın alıp baradı. Onın’’ xalıq arasında o’zinın’’ abırayınan qorıqqan İerusalim qalasının’’ ruxaniyleri onı sudg’a beredi ha’m Rim prokurorı Pontiy Pilat onın’’ o’lim jazasına buyıradı. Onı Golgofa tawında ulken’ atanaq ag’ashqa tiriley miyaqlap qıynap o’ltiredi. O’limnin’ wshinshi kuni ol tirilip, azg’ana waqıt o’zin sha’kirtleri arasında boladı. Sonnan olardı ko’z aldında aspang’a ushıp ketedi. Xristianlıqtın’ tiyqarın salg’an adamnın’’ dunyadag’ı turmısının’’ qısqasha mazmunı usıdan ibarat. Xristianlıqtın’ ha’m basqa dinlerge uqsap insan ja’miyeti rawajlanıwının’’ belgili basqıshında, ja’miyetlıq turmıs salasında juz bergen o’zgerislerdin’ diniy qarslar salasında sawleleniwi sıpatında payda boladı. Tariyx sonı da’lilleydi. Rim quldarlıq imperiyası ıdıray baslag’an feodal qatnaslar qa’liplesip atırg’an bir waqıtta xristianlıqtın’ da’slepki bo’rtikleri payda bolg’an. Eramızdın’ I-III a’sirlerinde Rim ja’miyetin’de taralg’an ulıwma krizis usıg’an ta’n oy pikirlerdi keltirip shıg’arg’an. Bunın’’ na’tiyjesinde xristian dini ha’m onın’’ qaramatlı kushleri ta’repinen adamlardı zulımnan azat etiw haqqındag’ı “qutqarıwshı” ideyaları payda boldı. Bunın’’ na’tiyjesinde umitsiz bolıp jasap atırg’an millionlap qullar xristian dinin qutqarıwshı ideyaların ta’n qaladı. Usı ma’niste xristian dini da’slep qullardın’’ dini sıpatında payda bolg’an dep aytsaq boladı. Frantsuz tariyxshısı Sharl Eimen usınday degen edi “Spartak jen’iliske ushırag’anın’an arqalı İisus jen’is qıldı”. Waqıttin’’ o’tiwi menen bul din xukimran toparlar dinine de aylandı. Bunın’’ tiyqarg’ı sebepleri imperiya xa’lsizlenip barg’an sayın xukimdarlar ha’m imperiya xalıqların ajıratıp jiberiwshi emes, al olardı birlestiretug’ın dinge mu’ta’a’j boldı. Rim imperatorı Konstantin’ 324 jılı bul dindi ma’mleketlik din dep ja’riyaladı. 325 jıl Konstantin’ ko’rsetpesi boyınsha dunya xristianlarının’’ birinshi jıynalısı Nikey soborı shaqırıldı. Bul sobordı xristianlıqtın’ tiyqarg’ı dogmaları tastıyıqlandın’ shirkew qag’ıydaları jazılg’an kitaplar qabıl etildi. Xristian shirkew ma’mlekettin’’ ra’smiy shirkew dep belgilendi. Shirkew Rim imeratorın qudaydın’ wa’kili dep ja’riyaladı. Bunın’’ na’tiyjesinde dunyalıq patsha shirkew ja’rdeminde qudaydın’ wa’qılıne aynaldı. Xristianlıq diniy taliymatin’ın’’ mazmunı to’mendegilerden ibarat
-Quday muqaddes ushlıqte (troitsa) ko’rinedi. Yag’nıy quday ush obrazda biraq jeke birew. Bul degeni quday. quday-Ata. quday-Bala, quday-Muqaddes ruwxtan ibarat. Biraq bul ush obrazlı qudaylar kelip shıg’ıw menen bir birinen ajıralıp turadı. Ma’selen, quday-Ata tuwılıw jolı menen payda bolg’an. Quday emes, onı hesh kim jaratqan emes. Quday-bala bolsa tuwılg’an quday - Muqaddes Ruwx bolsa quday Atadan payda bolg’an.
Tiyqarg’ı dog’malar (aqidalar)
-Quday-bala (İisus) qutqarıwshı messiya yag’nıy quday jaratqan wa’kil. Ol qaramatlı qutqarıwshı. Xristianlıqtın’ tiyqarshısı İsa o’ltirilgennen keyin aspang’a ko’terilip ketken’, ol keleshekte tiriler ha’m o’liler ustin’en xukim shıg’arıw ushın oxirat kuni (Sudnıy den) qaytıp keledi.
İsa ha’m qaramatlı ha’m insanıy ta’biyatqa iye
-Bibi Maryam qudaydın’ anası, ol qızlıq belgisin saqlag’an turde ko’tergen ha’m İsanı tuwg’an.
-İkonalarg’a sıyınıw.
-Quday ha’mme na’rseden ustin’ turadı ha’m ma’n’gi. Onı hesh kim jaratqan emes. Quday dunyanın’’ jaratıwshısı. Ol dunyanı altı kunde jaratqan.
-Adamzat tuwılg’an waqıttan baslap gunalı Quday jaratqan ba’rshe tirishilktin’’ gultajı insan edi. Sebebi Quday adamdı o’zine uqsas jaratqan. Bul uqsaslıqtin’’ tiyqarg’ı belgileri – bul insang’a berilgen aqıl, oy-parasat, ma’n’gi turmıs. Ha’r bir dunya dinın’in’ muqaddes kitabı bolg’anın’day xristianlıqtın’ da usınday kitabı bar, ol “Bibliya” dep ataladı. “Bibliya” degen so’z grek tilinen alıng’an bolıp “Kitap” degen ma’nisti bildiredi. “Bibliya”nın’’ xristianlıq payda bolmastan aldın jaratılg’an birinshi ha’m ulken’ bo’legi “Eski wa’siyat” dep ataladı ha’m İudaizm dinin, muqaddes kitabı “Tavrot” esaplanadı. “Bibliya”nın’’ xistianlıq penen baylanıslı bolg’an ekinshi bo’limi “Jan’awa’siyat” dep ataladı.
Kitaplar atin’a “Na’siyat” so’zinin’ qosılıp isletiliwi “Quday menen adamlar ortasındag’ı qatnaslar wa’siyatnama menen ta’rtipke salınıp turıladı” degen tusinik tiyqar etip alınıw menen bildiriledi. Usı ma’niste alg’anda “Jan’awa’siyat”- Qudaydın’ İsa da’ldalshılıg’ında adamlar menen jan’awa’siyatlasıw demek. “Jan’awa’siyat” 27 kiatptan, yag’nıy 4 İnjil (Evangelie- jaqsı xabar), Appostollardın’’ (İsanın’’ sha’kirtlerin’ xristianlıqtın’ da’slepki taratıwshıları) a’mellerin’ 21 risola ha’m qaramatlı alım İanın’’ “Ba’xiynaması”nan ibarat.
Xristianlıqtın’ bo’linip ketiw sebepleri birinshi nawbette Rim imperiyasındag’ı siyasiy awxal, dunyalıq ta’rtipler men belgilenedi. Xristianlıqtın’ bo’linip ketiwinin’ diniy sebepleri ha’m bar, biraq dunyalıq sebepleri birinshi orında turadı. Tariyxtan belgili 395 jılda, ishki kelispewshilıqler ha’m sırtqı xujimler na’tiyjesinde Rim imperiyası ekige bo’linedi.
-Batıs (Rim) ha’m Shıg’ıs(Vizantiya) ha’m Shıg’ıs(Vizantiya) imperiya 476 jılı bolsa Rim imperiyası tolıg’ı menen qulaydı. Rim imperiyasının’’ qulawı, tabiyiy ra’wishte, xristianlıqtın’ keyingi ta’g’dirine ta’sir etpey qalmadı. Batıs Rim imperiyası ıdıraw na’tiyjesinde oraylasqan xa’kimiyat joqqa shıqtı. Payda bolg’an ma’mleket ele xa’lsiz edi. Na’tiyjede bul awxal Rim shirkew basshısının’’ abırayının’’ sheksiz da’rejede o’siwine alıp keldi. Keyin ala Rim papası dp atala basladı.
Shıg’ıs Rim imperiyasında awxal basqasha edi. Bul jerde kushli imperator xa’kimiyatin’ın’’ saqlanıp qalg’anlıg’ı Shıg’ıs imperiya shirkewinın’’ (Konstantin’opol shirkewi) sheklenbegen xuqıqqa iye bolıw mumkinshiligin bermedi. Vizantiyada shirkew imperatorg’a boysındırıldı. Na’tiyjede Rim shirkew Konstantin’opol shirkewin o’zine boysındıra almadı. Bunnan basqa diniy taliymatlarda bayan etiwde ha’m jan’adu’zilgen shirkewlerdi qadag’alaw ma’selesine ha’m tag’ıda da’ramatlardı bo’listiriwde ha’m bul eki shirkew ortasında kelispewshilıqler kelip shıqtı. Na’tiyjede 1054 jılı Rim papası Lev IX ha’m Konstantin’opol patriarxı Kirudariy bir birine pa’nt jasadı. Xristianlıq a’ne usı sa’neden baslap ekige bo’linip ketti. Olardın’’ biri Rim papasına boysınıwshı katolik (ulıwma ja’han) shirkew, ekinshisi Konstantin’opol patriarxına boysınıwshı pravoslavie (shın isenim) shirkew dep ataladı.
Xristian dini bir neshe bo’limlerge bo’linedi. Olardın’’ en’ irileri joqarı ko’rsetilgenindey Katolitsizm ha’m Pravoslavie. Katolıqler ha’m pravoslavlar “Muqaddes ushlıqke” isenedi ha’m bul dinnin’ basqada tiyqarg’ı qag’ıydaların ta’n aladı. Biraq olar arasındag’ı ayırmashılıqlar ha’m bar. Katolıqler muqaddes Rux-Quday ha’m Quday-Atadan ha’m Quday baladan kelip shıqqan dep esaplasa, pravoslavlar muqaddes-rux tek g’ana Quday-Atadan kelip shıqqan dep seaplaydı. Katolitsizm “Bibliya”nın’’ “İnjil”di (tek g’ana latin’ tilinde jazılg’an) ha’m muqaddes an’ızlardı yamasa appostollar qag’ıydalar jıyındısın diniy taliymat derekleri dep seaplaydı. Ja’nede katolik shirkew İnjildi tek g’ana ruxaniyler bayan etiw mumkin dep seaplaydı. Katolitsizmnın’’ ja’ne bir ayırmashılıg’ı bul Rim papasının’’ jalg’ızlıg’ı haqqındag’ı dog’ma. Ol boyınsha papa katolik shirkewinın’’ baslıg’ı, İsanın’’ xa’kimi ha’m appostol Petrdin’ orınbasarı bolıp seaplanadı. Katolıq shirkewinın’’ ja’ne bir o’zgesheligi bul XIII a’sirde islep shıg’ılg’an “sawap isler” haqqındag’ı ta’liymat. Bul taliymat boyınsha ha’r adam o’z gunasın juwıw ushın shirkewden keshirim satıp alıwg’a bolatug’ın edi. Papalar usı taliymat tiyqarında orta a’sirlerde gunalardı keshiriw haqqındag’ı jarlıqlar (indulgentsiya) menen sawda etiwde alıp bardı. Katolıqlerdin’ diniy a’njumanlarında basqalarda o’zgeshe mısal ushın balanı shoqındırg’anda, olar pravoslavlarday suwg’a batırıp almaydın’ al onın’’ ustin’en suw quyadı. Shoqıntırılg’annan keyin xush-boy may balalıg’ında emes, pravoslavlarday, al er jetken’nen keyin surtiledi. Adamlar qan ha’m vino menen emes, tek g’ana nan menen prichashenie qıladılar (prichashenie degende İsanın’’ kelbeti ha’m qanı qosılg’an nan ha’m vinonı tatıw).
Shoqıng’anda ush barmaq menen emes, bes barmaq penen bejeriledi (Atanaq xristianlıqta muqaddes belgi, diniy sıyınıw predmeti). Katolıqlerdin’ meresimin da’bdebeli ha’m tantanalı bolıw menen ajıralıp turadı. Katolitsizmnin’ nızamlastırılg’an qag’ıydaları basqalardan ayırmashılıg’ı
I. diniy sıyınıw tiyqarınan latın tilinde bejerilgen. (Vatiqan olardı milliy tilde o’tiriw ruxsat etti).
II. Ruxaniylerdin’ uylenbesligi (pravoslavlarda tek g’ana monaxlar)
III. Diniy ma’rtebeden shıg’ıw mumkin emes.
IV. Qardinallar institutunı, orın alg’anı (Qardinal Rim papasına keyin joqarı ruxaniy). Olar tek Papa ta’repinen tayınlanıp, al Qardinallar awqamı Papnı saylaydı. Ha’zirgi kuni dunyada 140 qarsı Vatiqan dunya katolıq shirkewinın’’ orayı. O’z atın Rim qalası jayasqan jeti tepelıqtin’’ birinin’ atı. Ol Petr ibadatxanası ha’m XV a’sir baslap Papalar saylanatug’ın Sikstin’ qalası jaylasqan appostollar sarayı binalar birlespesi. 1170 j baslap papanın’’ ra’smiy qarargaxi 1929 j papa Piy XI menen İtaliya xukimetin’ın’’ baslıg’ı Musolin ortasında duzilip shartnamag’a muwapıq Vatiqan qala-ma’mleket statusına iye boldı. Onın’’ territoriyası 44 gektardan turadı.
Pravoslavie shirkewinin’ katolıq shirkewinen ayırmashılıg’ı, pravoslaviyada birden bir diniy oray, shirkewlerdin’ birden bir baslıg’ı joq. Bul jag’day dunyalıq sebeplerden basqa, pravoslaviyanın’’ da’slepki xristianlıqtın’ politsentrik da’stu’r a’mel qılg’an. Ha’zirgi waqıtta pravoslaviya 15 avtokafel (g’a’rezsiz) shirkew bar Bular Konstantin’opol, Aleksandriya, Antioxiya, İerusalim, Rus, Gruziya. Serb, Rumın. Bolgar, Kipr, Ellada, Alban, Polyak. Chex ha’m Amerika shikewleri. Bul shirkewler turli ja’miyetlıq sharayatlarda is ko’rgenligi ushın tu’rli siyasiy bag’darlarına iye bolıp, zamanın’’ aktual ma’selelerine tu’rli qatnaslar beriledi. Pravoslaviyada ha’r bir adamnın’’ 3 tuwılg’an ku’ni boladı degen taliymat alg’a su’riledi. Birinshi kun –bul adamnın’’ tuwılg’an kunin’ biraq bul a’xmiyetli kun emes, sebebi ol adam jaqsı adam yamasa jaman adam bolama bul belgisiz.
Ekinshi tuwılg’an kuni-bul onın’’ shoqıntırılg’an ku’ni. Bul birinshi kunnen a’xmiyetlirek. Sebebi ekinshi kuni adam ma’, gi jasaw ushın xuqıqı aladı. Biraq ol jaqsı xristian bolama bul belgisiz. Sonın’’ en’ a’xmiyetli tuwılg’an kun- bul adamnın’’ o’lgen ku’ni. Sebebi bul kuni adamnın’’ ta’g’diri yag’nıy onın’’ ma’n’gi azab shegiw ushın dozaqqa tusiw yamasa ma’n’gi ha’zlıqte jasaw ushın beyishke tusiw ma’selesi sheshiledi.
Pravoslaviyada xristianlıq 7 sırlı meresimi o’zgeshe orın iyeleydi. Bular shoqındırıw, nan ha’m vino tartıw, ruxaniydın’ atag’ın beriw, tawbe etiw, mira su’rtiw,muqaddes zaytun mayın surtiw, neke meresimi.