O’zbekstan respublikasi joqari ha’m orta arnawli biLİmlendiRİw miNİstrliGİ

9-tema: Hu’jdan erkinligi h’a’m diniy sho’lkemler.
Jobası:
1.Hu’jdan erkinligi-diniy isenim erkinligi
2.O’zbekiston Respublikasında h’u’jdan erkinliginin’ nızam jolı menen kepillengenligi
3.Diniy ekstremizmge jol qoymaw sharaların ko’riw.


Tayansh so’zler: Diniy sho’lkem, Diniy topar, Diniy birlespe, Konfessiya, İdeologiya,
Legallik h’a’m nolegallik, Diniy meresim, Hurfikrlilik, İsenim erkinligi.

O’zbekstan respublikasının’’ G’a’rezsizlıqke erisiwi Xalqımızdın omirinde ulıwma tariyxıy uakıya boldı. Birinshi prezidentimiz İslam Karimovtın basshılıgında, dunyalıq ta’jiriybege ha’m Xalqımızdın tariyxına ja’ne mentalitetin’e suyenip, ozimizge ta’n ozimizge ılayık jolımızdı belgilep aldık. Bul ha’r ta’repleme tiyqarlang’an joldı jurtbasımız a’dalatlı, adamgershilıqli, kushli demokratiyalıq, huqıqıy ma’mleketti ha’m puqaralıq ja’miyetti kurıw jolı dep belgiledi. Milliy ma’mleketshiligimiz tiklenip, O’zbekstan Respublikasının’’ xalıq aralıq qatnasıqlardın’ subektin’e aynalıwına eristik. A’konomikalıq salada elimiz tabıslı turde sotsial bagdarlang’an bazar a’konomikasına otpekte. G’a’rezsizlıq jıllarında Xalqımızdın ruuxıy qa’diriyatları qayta tiklenbekte. Xalqımızdın ozligin anlawı ha’m milliy maqtanısh sezimlerinin’ qa’liplesiw protsessi a’melge aspakta. G’a’rezsizlik ata babalarımız mın jıllar dawamında sıyınıp kelgen islam dinin’e ilmiy baxa berıwge, onın’’ ja’miyette tutqan ornın’’ durıs tusinıwge, islamiy qa’diriyatlardın’ elimizde jetik insanlardı ta’rbiyalawg’a jedel qatnasiwına jol ashtı. Bunı ayrıqsha atap ko’rsetip Prezidentimiz bılay degen edi: “Biz ata babalarımızdın mukaddes dini bolg’an islam dinin’ qa’dirleymiz, hurmet etemiz, adamzat ruuxıy dunyasında iyman isenimdi, insanıy pazıyletlerdi bekemlewde onın’’ ornı ha’m ta’sirin joqarı baxalaymız”.

O’zbekstan Respublikasında duzilip atırg’an demokratiyalıq, huquqıy ma’mleket ha’m puqaralıq ja’miyette insanlardın’ mın jıllar dawamında doretken’ ruuxıy qa’diriyatlarına bolg’an qatnaslar putkilley ozgerdi, olarg’a obektiv ilimiy adamgershilıqli qatnas ornay basladı. Ulıwma adamzatlıq ruuxıy qa’diriyatlar bugingi kunde sheshiwshi kushke iye eken’ligin biz ta’n aldık. Usı tiyqarda dinge ulıwma adamzat ruuxıy ma’deniyatının’’ ajıralmas bolegi sıpatin’da baxa berdik. Sol sebepli ja’miyettin’ agzalarının’’ barlıq qatlamlarında dinge, onın’’ problemalarına, ja’miyetlik turmısta tutqan ornı ha’m roline itibar insanıy negizge qoyıladı. Dinnin’ tarbiyalıq ta’repine bolg’an, kızıgıwshılıq arttı. Ha’zirgi da’wirde ha’r bir insan oz isenimin ozi belgilewge, diniy isenimin a’melge asırıwg’a, diniy meresimlerdi orınlawg’a huqıqı bar. Prezidentimiz aytqanınday, adam o’zinın’ rassasın, milletin’, ata anasın tanlap almaydın’ birak “dunyag’a ko’z qarasın, a’dep ikramlılıgın, ruwxıyatin’ ozi, hesh kimnin’ ma’jburlewisiz ha’m a’sirese, zorlıq zombılıqsız tanlap alıwı mumkin ha’m lazım. O’ytken’i onın’ qa’lewi hurmetlenıwi sha’rt”.
G’a’rezsizliktin’ da’slepki ka’demlerinde-ak dinnin’ ja’miyettin’ ruuxıy a’lemindegi tutqan ornı akılg’a muwapıq turde belgilenip alındı. A’sirese a’dep ikramlılıqtın ba’rinen burın xujdanlıqtin’ ha’m iyman sezimi bolıp tabılatugınlıgın durıs tusindik. İslam ata babalarımızdın dini, musılmanlardın’ sana sezimi, turmısının’’ tup ma’nisi, olardın’ omirinin’ ozegi bolıp esaplanadı. Prezidentimiz islam dinin’e joqarı baxa berip bılay degen edi: “İslam dini- bul ata babalarımızdın dini eken’ligin, ol bizin ushın isenim de, a’dep ikramlıqta, xujdan da, ag’artıw da eken’ligin umıtpawımız kerek. Bizin adamlarımız bul ag’artıwshılıqtı shın keuilden qabıl etedi ha’m onın’’ jaqsı ua’siyatların tutadı. Olar haq niyetli, miyrim sha’pa’a’tli, xujdanlı ha’m a’dalatlı bolıwg’a umtıladı”. Birinshi prezidentimiz İ.Karimov “Kewlimizde juregimizde bir Alla” ataması menen ja’riyalang’an “Turkistan-press” axborot agentligi xabarshısının’ sorawlarına bergen juwaplarında islamg’a baxa berip mına pikirlerdi tagı qaytalap aytadı: “Din bizin qan qanımızg’a, sanamızg’a sonshelli teren sinip ketken’, onı hesh qanday kush ugit penen shıg’arıp bolmaydı. Xalqımızdın mın jıllıq tariyxın bugingi ruuxıy turmısın, diniu diyanatımızdı ja’mlep aytpakshı bolsak, Alla bizin ka’lbimizde, juregimizd… Alxamdullax, bir musılman perzenti sıpatında Xalqımızg’a ta’n bolg’an islamıy tusinikler ha’m sezimler menın’’ de ka’lbimde juregimde jasaydı ha’m men ol dunya, bul dunya oz isenimimnen qaytpayman”.
Din ha’m ruuxıylıq, xujdan erkinligi- bular ja’miyetlıq turmıstin’ oz-ara tıgız baylanısqan kubılısları. Puqaralardın’ demokratiyalıq huqıqları menen erkinlikleri sistemasında xujdan erkinligi ma’selesi ayrıqsha orın tutadı. Ha’r bir elde xujdan erkinligi qanday da’rejede, qanshelli tolıq da’rejede dag’azalanıwına ha’m a’melge asırılıwına qarap usı ja’miyette demokratiyanın’ qanshelli rawajlang’anlıgı haqqında, ma’mlekettin’ siyasiy sistemasının’ huqıqlıq normalarının’ adamgershilıqli sıpatı tuuralı anık oy pikir jurgiziwge boladı. Nagız erkinliktin’ a’melge asırılıwı xujdan erkinliginın’ da’rejesi menen olshenip g’ana qoymastan ol dinnin’ ruuxıylıq ha’m a’dep ikramlılıq mumkinshiligin anagurlım tolıq paydalanıw ushın jagday duziw menen de belgilenedi.
Xujdan erkinligi mashqalaları bizin ma’mleketimizde ayrıqsha a’hmiyetke iye boldı. Bul a’hmiyetlilıq, birinshiden, bizin ma’mleketimizdin kop milletli ha’m usı sebepten kop dinli bolıwına baylanıslı ha’m ekinshiden, xujdan erkinligi mashqalası ha’zirgi da’wirde de bizin qarsılaslarımızdın a’sirese diniy a’kstremistlerdin ha’r kıylı xiylekerlik ha’reketleri ushın ba’ne bolıp, bizin respublıqamızg’a qarsı siyasiy ha’m ideologiyalıq gures kuralına aylanıwına baylanıslı kelip shıgıp otır. Ha’zirgi da’wirdin ulken’ siyasiy, huqıqıy ha’m a’dep ikramlılıq wazıypalarınan biri, bul burın orın alıp kelgen xujdan erkinliginın’ buzılıwı jagdaylarınan sheshiwshi turde saplastırıwdan, bul iste nagız ilimiy, adamgershilıqli printsiplerdi tolıgı menen qayta tiklewden ibarat boldı. Bul O’zbekstan Respublikasının’’ ha’m Qaraqalpaqstan Respublıqasının’ Konstitutsiyalarında oz sheshimin taptı.
G’a’rezsizlik ja’riyalang’an shekem O’zbekstan aymagında barlıgı bolıp 87 meshit, 2 medrese ha’reket etip, olarda 180 adam diniy bilim alatugın, al Mekkege xajıg’a ha’r jılı 10g’a shamalas g’ana adam baratugın edi. Diniy bayramlar Oraza ha’m Kurban xayıtların otkerıw putkilley qadag’an etildi. Xa’tte xalıq bayramı bolg’an Nawrızdı da dinge baylanıslı dep erkin turde otkere almadık.
Ha’zirgi kunde bul awxal keskin ozgerdi. Oraza ha’m Qurban h’ayt Xalqımızdın ullı milliy bayramları sıpatin’da Prezidentimizdin pa’rmanı menen dem alıs kunleri bolıp dag’azalandı. Bugingi kunde O’zbekstan Respublikası aymagında 2000nan aslam meshit islep tur. G’a’rezsizlikten son diniy ta’lim sistemasın qa’liplestirıwge ayrıqsha itibar berildi. Sovet da’wirinde diniy ta’lim sistemasında Buxaradagı “Mir arab” medresesi ha’m Tashken’ttegi “İmom Buxariy” atin’dagı joqarı oqıw ornı bar bolg’an bolsa bugingi kunde respublika boyınsha 10 orta arnawlı islam bilim jurtları sho’lkemlestirildi, Tashken’ttegi joqarı oqıw ornı pitiriwshilerine baqalavr da’rejesin beretugın institutka aylandırıldı. Ata babalarımızdın og’ada bay ruuxıy miyrasın tıyanaklı uyreniu, islam teoriyasın, tariyxıy, filosofiyasın, huqıqtanıwın, ma’deniyatın ha’m a’dep ikramlılıg teren biletugın joqarı maglıwmatlı kadrlar tayarlaw maqsetin’de Birinshi prezidentimiz İ.A.Karimov pa’rmani menen Vazirlir kengashining qasında Tashken’t İslam Universiteti ashıldı.
Diniy medreselerde ta’lim alıwshılar sanı 1000 g’a jetip, olardın’ 350-in xayal qızlar kuraydı. Songı jıllarda respublikamızdan 3,5-4 mın adam Ma’kkege xajı saparına barıp qayttı, muqaddes Kaabanı ziyaratladı. Elimizde islamnan basqa dinlerge de usınday qatnas ornadı. Ha’zir O’zbekstanda 15 konfessiya ha’reket etedi, shirkeuler islep turıptı. 1953 diniy sho’lkem esap otken’, adam 1779 islam dini boyınsha.
G’a’rezsizlik jıllarında bir qansha islamlıq mukaddes estelıqler ha’m tariyxıy arxitekturalıq kurılıslar diniy sho’lkemlerdin ixtiyarına berildi. Ruuxanıylarg’a ha’m din g’ayratkerlerine baspa so’zden paydalanıw mumkinshiligi tuudırıldı. Kurani Ka’rim ha’m xa’disler O’zbek tiline awdarıldı ha’m basıp shıg’arıldı. 1992 jıl aprelde Ua’zirler ma’kemesi janın’’da din isleri boyınsha komitet sho’lkemlestirildi, Xalıqara İslam ilimiy izertlew orayı islep turıptı. İslam filosofiyası ha’m taliymatı boyınsha ataklı ruuxanıy ullı babalarımızdın atları qayta tiklendi ha’m ma’ngilestirildi, yubileyler otkerildi shıg’armaları basıp shıg’arıldı. Olarg’a baylanıslı mukaddes orınlar xalıqara turistlik oraylarg’a aylandırıldı. 1990 j İmom at Termiziydin 1200 jıllıq, 1993 j Baxawatdin Nakshbandiydin 675 jıllıq, 1993 j Axmed Yassawiydin, 1993 j İmom a’l Buxoriydin 1200 jıllıgı, 1998 jılı onın’’ 1225 jıllıq, 2000 jılı Burxaniddin Marginaniydin 910 jıllıq, İmom Moturidiydin 1130 jıllıq, 1996 j Rus pravoslav shirkeuinin’ Tashken’t ha’m Orta Aziya Eparxiyasının’’ 125 jıllıq yubileyleri otkerildi. 2002 j Qarakalpakstan Respublıqası Ministrler Ken’esinin’ qararı menen tasawuıf filosofiyasının’’ ataklı ua’kili Xa’kim ata Suleyman Baqırg’aniydın yubileyi otkerildi Konırat kalasında, og’an arnalg’an ilimiy a’njuman otkerildi. Respublıqa xukimetin’in’ ja’rdemi menen Mısır, Turkiya, Malayziya x.t.b. koplegen arab elleri ma’mleketlerine jaslar bilim alıwg’a ha’m ruuxanıylar ka’nigeligin jetilistirıwge barıp atır. Birinshi prezidentimiz İ.Karimov Oliy Majlistin’ 1 sessiyasında so’ylegen so’zinde ulamalardın’, diniy xızmetkerlerdin G’a’rezsizlıkti bekkemlew, ruwxıy turmıstı rawajlandırıw tarawındagı kuta’ a’hmiyetli wazıypaları tuuralı ayta kelip, tomendegilerdi ayrıqsha atap ko’rsetti: “A’dep ikramlılıqqa ta’rbiyalaw isine diniy xızmetkerler ulke ules ko’siwı tiyis. Olar islam dinin’in qa’driyatlarının’’ ma’nisin, miyirmanlıq ha’m a’dep ikramlılıq ideyaların adamlardın’ juregine jetkeredi… Bizin hurmetli diniy xızmetkerlerimiz jigitler ha’m kızlarg’a bilimli, xujdanlı, joqarı a’dep ikramlı bolıwdı ua’siyat etiwi tiyis. Usının’’ menen birge bizin jaslarımız ha’zirgi zaman texnikasın ha’m texnologiyasın mengerıwi, putkil a’lemnin’ sırların uyreniwi tiyis”.
Jana a’wladtin’ ruuxıy jetiklıqke erisiwinde milliy qadriyatlar ha’m da’sturler negizinde ta’rbiyalawg’a Shıgıs filosofiyasınan a’sirese islam taliymatin’an maqsetke muwapıq paydalanıwımız za’rur. İslam filosofiyasının’’ yag’nıy tasawuf ta’liymatin’ın’’ ayrıqsha ta’replerinin’ biri sonnan ibarat, onın’’ ideyaları insannın’’ ishki dunyasın, ruuxıylıgın qa’liplestirıwgk qaratılg’an. Sonın’’ ushında, ol insannın’’ qa’lbinde islamlıq ha’m ulıwma adamzatlıq qa’diriyatlardı uylestirip ta’rbiyalawg’a xızmet etedi.
O’zbekstanda kurılıp atırg’an jana demokratiyalıq ja’miyet ata babalarımızdan bizge miyras bolıp kalg’an qa’diriyatlar menen birge ha’zirgi rawajlang’an ellerdin bay ta’jiriybelerine tiyqarlanadı. Bugingi tsivilizatsiyanın’’ aldıngı qatarında baratırg’an ellerdin derlıq barlıgı dunyawıy ma’mleketler. Olardın’ ta’jiriybesi sonı ko’rsetedi, dunyawıy ma’mleket diniy isenimdi putkilleyy biyqarlaytugın kudaysızlar ja’miyeti emes. Kerisinshe, dunyawıy ma’mleketlerde demokratiyalıq printsipler tiyqarında dinge hurmet islenedi, og’an eldegi ruuxıy ma’deniy tariyxıy qa’diriyatlar ha’r kıyılı ko’z qaraslar sistemasının’’ a’hmiyetli ten huqıqlı buuını dep qaraladı. Adamlardın’ kopshiligin kurawshı tupkilıqli xalıqtın yamasa xalıqlardın’ dinin’e de, bul el ushın da’sturiy emes ha’r kıylı tariyxıy ta’gdirlerge baylanıslı usı jurtka kirip kelgen basqa dinlerge de birdey qatnas jasaladı. Dinge ulıwma isenbewshilerge de hurmet ko’rsetiledi.
Dunyalıq ma’mleket oz puqaraları ushın xujdan erkinligin ja’riyalaytugın qaysı dinge tiyisli bolıwına qaramastan barlıq puqaralardın’ nızam aldındagı tenligin tolıq ta’miyinleytugın ma’mleket bolıp esaplanadı. Bunday ja’miyette din ma’mleketten, mektep dinnen ajıratılg’an boladı. Ta’lim sistemasında jaslarg’a dunyalıq ha’zirgi zaman bilimleri beriledi. Olardı uyreniu jaslar ushın ma’jburiy bolıp esaplanadı. Dunyalıq ma’mleket oz puqaralarına nızamda belgilengen ta’rtipte diniy bilim alıw mumkinshiligine de kepillik beredi. Birinshi prezidentimizdin pikirinshe, ma’mleket isi – ma’mlekettiki, dinnin’ isi- dindiki bolıwı lazım. Ma’mleket dinge iseniwshilerdin diniy inanımların ha’m huqıqların qanshelli hurmet etse ha’m sıylasa, dinge iseniwshilerde ma’mleket nızamların ha’m siyasatin’ sonshelli hurmet ha’m izzetlewi sha’rt. Sonda g’ana hesh kimnen konli kalmaydı. Solay etip dunyalıq ma’mlekette din ma’mleketten ajıratılsa da, ol ja’miyetten ajıratılmaydı. Ma’mleket Konstitutsiyasında ha’m ayrıqsha nızamlarda dinnin’ a’mel qılıw ta’rtipleri belgilep qoyıladı. Dunyalıq rawajlang’an demokratiyalıq ellerdin awkamına kiriu jolın tanlag’an O’zbekstan Respublikası din ha’m ma’mleket ara qatnasıgı ma’selesinde joqarıdagı qagıydalardı basshılıqqa aladı.
Birinshi Prezidentimiz İ.Karimov G’a’rezsizlik da’wiri ha’m rawajlang’an ma’mleketler ta’jiriybesin ulıwmalastıra otırıp O’zbekstan Respublikası dunyawıy ma’mleket sıpatında dinge qatnasta tomendegi printsiplerdi basshılıqqa alatugının’’ ko’rsetip berdi:
- dindarlardın’ diniy sezitmlerin hurmet etiw;
- diniy isenimdi puqaralardın’ yamasa olardın’ uyımlarının’’ isi dep ta’n alıw;
-diniy ko’zqaraslarg’a a’mel qılıwshı puqaralardın’ da olarg’a a’mel qılmaytugın puqaralardın’ da huqıqlarının’’ tenligine kepillik berıw ha’m de olardı qadag’an etiwge jol qoymaw;
-ruuxıy tikleniu, ulıwma insanlıq a’dep ikramlılıq qa’diriyatlardı engiziw isinde turli diniy uyımlardın’ mumkinshiliklerinen paydalanıw ushın olar menen dialog jurgiziw jolların izlew za’rurligi;
-dindi buzakılıq maqsetin’de paydalanıwg’a jol qoyıp bolmaytugının’’ moyınlaw.
Xujdan erkinligi haqqındagı ha’zirgi zaman tsivilizatsiyasına say printsipler, O’zbekstan Respublikası ha’m Qarakalpakstan Respublıqası Konstitutsiyalarında, O’zbekstan Respublikasında 1998 j 1 maydan baslap turmıska engizilgen jana redaktsiyadagı “Xujdan erkinligi ha’m diniy sho’lkemler haqqında”gı Nızamda tagıda bekkemlenedi ha’m rawajlandırıladı. O’zbekstan Respublikası Konstitutsiyasının’’ 31, 61 statyalarında ha’m suverenli Qarakalpakstan Respublıqası Konstitutsiyasının’’ 29, 59 statyalarında xujdan erkinligi tuuralı arnawlı statyalar engizildi. Bul statyalar mazmunı jagınan oz-aroa baylanısqan xujdan erkinliginın’’ siyasiy, huqıqlıq ha’m ruuxıy –a’dep ikramlılıq ta’replerin oz ishine alg’an. Ma’selen O’zbekstan Respublikası Konstitutsiyasının’’ 31 statyasında “xujdan erkinligi ha’mme ushın kepillestiriledi. Ha’r bir adam ha’r qanday dinge isenıwge yamasa hesh qaysısına isenbeuge haqılı. Diniy ko’zqaraslardı ma’jburiy turde tanıwg’a jol qoyılmaydı”,- deligen bolsa, al 51 statyada “diniy sho’lkemler ha’m birlespeler ma’mleketten ajıratılg’an ha’m nızam aldında ten. Ma’mleket diniy birlespelerdin jumısına aralaspaydı”,- dep ja’riyalag’an.
O’zbekstan Respublikası Konstitutsiyasının’’ 57 statyasında, Qaraqalpaqstan Respublıqasının’’ Konstitutsiyasının’’ 55 statyasında konstitutsiyalıq duzimdi zorlıq penen ozgertiwdi maqset etip qoyıwshı, diniy dushpanlıqtı na’siyatlawshı ja’miyetlik birlespeler, diniy belgi boyınsha siyasiy partiyalar, sonday-aqkupıya ja’miyetler ha’m birlespeler duziw qadag’an etiledi. Bul konstitutsiyalıq normalar ha’m Prezidentimizdin dunyawıy ma’mlekettin’ dinge qatnası haqqındagı pikirleri Oliy Majlistin’ XI sessiyasında “Hujdan erkinligi ha’m diniy sho’lkemler haqqındagı” Nızamının’’ jana redaktsiyasının’’ joybarın tayarlawda, sessiyada onı dodalawda ha’m qabıl etiwde basshılıqqa alındı.
Elimizdin G’a’rezsizlik jıllarında toplang’an ta’jiriybesi ha’m payda bolg’an bir qansha mashqalalar respublikamızdın puqaralarının’’ xujdan erkinligi haqqındagı Nızamın qayta redaktsiyalag’a za’rurlikler tuudırdı. Bul jagdaylar birinshi shakırık O’zbekstan Respublikası Oliy Majlisinin’ XI sessiyasında birinshi Prezidentimiz İ.Qarimovtin’ usı Nızam boyınsha shıgıp soylegen so’zinde ken’ turde talkılandı. Onda Prezidentimiz bul nızamnın’’ ne ushın qayta qarap shıgılıp atırg’anlıgına toktadı. Bunın’’ sebebi dep ko’rsetti İ.Qarimov: “bul nızam 1991 jılı bizin Konstitutsiyamız shıkpastan bir yarım jıl burın qabıl etildi. Endi bizler jana konstitutsiyag’a iyemiz, koplegen nızamlardı qayta qarap shıktık. Xujdan erkinligi haqqındagı ma’seleni de qayta qarap shıgıw uaktı jetti, ol bizin turmısız ushın bizin keleshegimiz ushın bizin babalarımızdın bekkem isenimi ushın ulken’ a’hmiyetke iye ha’m demokratiyanın’’ en a’hmiyetli sha’rti bolıp tabıladı” - degen edi. Ha’zirgi jana redaktsiyadagı bul Nızam burıngı 14 iyun 1991 jılı qabıl etilgen Nızamg’a qarag’anda anagurlım teren mazmundagı statyalardan ha’m ha’zirgi zaman rawajlanıwımızg’a say keletugın jana qagıydalardan ha’m tolıqtırıwlardan turadı. Ma’selen burıngı Nızam 30 statyadan ibarat bolsa, al jana redaktsiyadagı Nızam 23 statyadan turadın’ ol bizin konstitutsiyamızdın talaplarına anagurlım joqarı da’rejede say keledi. Sonday-aq nızamdı janadan redaktsiyalap qaytadan qarap shıgıw, onı Oliy Majlistin’ sessiyasında usınıw turmıs talabınan kelip shıktı. Oytken’i geypara iplas adamlar nızamda ko’z ko’reki kural etip alıp, a’kstremistlik ha’m fanatiklıq ruuxtagı uaxxabıylıq ha’reketin’ en jaydırdı. Olardın’ islegen ha’reketleri xujdan erkinligi Nızamında ko’rsetilgen huqıqıy talaplarg’a qayshı keledi. Bul ha’reket jaslarımızdı unamsız ha’reket penen shugıllanıwg’a alıp baradı. Bunday ja’miyetimizge qarsı ha’reketlerdin aldın alıw, og’an jol qoymaw ijeyası jana redaktsiyalang’an Nıamda oz sawleleniwin tapqan.
“Xujdan erkinligi ha’m diniy sho’lkemler haqqındagı” jana redaktsiyadagı O’zbekstan Respublikasının’’ Nızamı O’zbekstan Konstitutsiyasına, insan huqıqları haqqındagı BMSh ha’m basqa xalıq aralıq sho’lkemler qabıl etken’ hujjetlerge tolıq say keledi. Onın’’ 1 statyasında usı nızamnın’’ maqseti ha’r bir adamnın’’ xujdan erkinligi ha’m diniy isenim huqıqın, dinge muna’sibet ma’selesinde puqaralardın’ tenligin ta’miyinlew, sonday-aqdiniy sho’lkemlerdin iskerligi menen baylanıslı bolg’an qatnaslardı ta’rtipke salıp turıwdan ibarat eken’ligi ayrıqsha atap ko’rsetiledi. Jana redaktsiyadagı Nızamnın’’ 2 statyasında Qarakalpakstan Respublıqasında xujdan erkinligi ha’m diniy sho’lkemler din iskerligin ta’miyinlewge baylanıslı qatnaslar sonday-aq Qarakalpakstan Respublıqasının’’ nızam hujjetleri menen de ta’rtipke salınadı dep ayrıqsha belgilengen. Sonday-aq bul statyada eger O’zbekstan Respublikasının’’ xujdan erkinligi ha’m diniy sho’lkemler haqqındagı Nızamındagıdan basqasha qagıydalar belgilengen bolsa, onda xalıq aralıq sha’rtnamalardın’ qagıydaları ko’llanıladı delingen. Bul rede O’zbekstan Respublikasının’’ ulıwma adamzatlıq qa’driyatlardı birinshi orıng’a qoyatugınlıgın, dunyalıq tsivilizatsiyag’a qosılıwg’a bekkem bel baylag’anlıgın aykın ko’rsetip tur.
Nızamnın’’ 3 statyasında xujdan erkinligi ma’seleleri talkılang’an. Xujdan erkinligi bul puqaralardın’ ha’r qanday dinge isenıwi yamasa hesh qanday dinge isenbeuinen ibaratlıgına kepillik berilgen konstitutsiyalıq huqıq bolıp esaplanadı. Bul statyada mınalar ayrıqsha atap ko’rsetilgen: er jetpegen ospirimlerdi diniy sho’lkemlerg’a tartıw, sonday-aqolardın’ ıktıyarına ata anaları yamasa olardın’ ornın’’ basiwshı adamlardın’ ıktıyarına qarsı keletugın ta’rizde dinge oqitıwg’a jol qoyılmaydı: dinge isenim yamasa basqalarına isenim erkinligi milliy ka’uipsizlikti ha’m ja’miyetlik ta’rtipti, basqa puqaralardın’ omiri, salamatlıgı, a’dep ikramlılıgı huqıq ha’m erkinliklerin ta’miyinlew ushın za’rur bolg’an da’rejede shekleniwi mumkin, shet el puqaraları da elimizdin bul nızamınan basqalar menen tendey paydalanadın’ sonday-aqbul Nızam hujjetlerin buzg’anlıgı ushın nızamda belgilengen ta’rizde juwapker boladı.
Nızamnın’’ 4 statyasında puqaralardın’ dinge qatnasınan ga’rezsiz ten huqıqlı bolatugınlıgı haqqında rejeler keltirilgen. Puqaralardın’ dinge qatnasına qarap, olardın’ huqıqların sheklewge yamasa jenillikler belgilewge, dushpanlıq ha’m ala awızlıq oyatıwg’a jol qoyılmaydı. Sonday-aq puqaralardın’ diniy yamasa ateistlıq isenimi menen baylanıslı bolg’an sezimlerin ko’rlap kemsitiw, diniy zıyaratlaw orınların xorlaw nızamda belgilengen ta’rtipte juwapkershilikti keltirip shıg’aradı. Bul statyada diniy isenimdi sıltaw etip nızamda belgilengen minnetlerdi orınlawdan bas tartıwg’a hesh kimnın’’ haqısı joq eken’ligi de atap ko’rsetilgen.
Nızamnın’’ 5 statyasında din ha’m ma’mlekettin’ ara qatnası tuuralı nızamlıq rejeler berilgen O’zbekstan Respublikasında din ma’mleketten ajıratılg’an. Hesh bir dinge yamasa diniy isenimge basqalarına qarag’anda bir de bir jenillik yamasa sheklew belgileniwine jol qoyılmaydı. Ma’mleket turli dinge iseniwshilerdin yamasa isenbeytugın puqaralardın’ arasında oz-ara kelisim ha’m hurmettin’ ornawına ja’rdemeledi. Sonday-aq bul statyada ko’rsetiliwinshe diniy ha’m basqa da fanatizmge ja’ne ekstremizmge, turli konfessiyalar ortasında ala awızlıqtı ha’uijlendiriwge qaratılg’an ha’reketlerge jol qoyılmaydı. Ma’mleket diniy konfessiyalardın’ oz-ara tin’ısh ha’m tatıwlıgın ko’llap quwatlaydı. Statyada ayrıqsha atap ko’rsetiliwinshe bir diniy konfessiyadagı dinshillerdi basqasına kirgiziwge qaratılg’an is ha’reketler (prozelitizm), sonday-aqbasqa ha’r qanday missionerlıq qadag’an etiledi. Bul qagıydanın’’ buzılıwında ayıplı bolg’an adamlar nızamda belgilengen juwapkershilikke tartıladı.
O’zbekstan Respublikasında diniy bagdardagı siyasiy partiya ha’m ja’miyetlik ha’reketler, sonday-aq respublikadan sırtta duzilgen partiyalardın’ filialları ha’m bolimlerin duziwge ha’m olardın’ iskerlıq jurgiziwine jol qoyılmaydı.
Bul rejenın’’ durıslıgın turmıs da’lillep atır. Ma’selen 1992 jılı Ta’jikstanda “İslam oyanıw” partiyasının’’ ma’mleketlik xa’kimiyat ushın umtılıwları ol jerde puqaralar urısın keltirip shıg’arg’anı ha’mmege ma’lim.
Diniy sho’lkemler a’meldegi nızamlardı orınlawları sha’rt. Dinnen ma’mleket ha’m Konstitutsiyag’a qarsı na’siyat alıp barıw ushın, milletler aralıq ala awızlıqtı oyatıw ushın puqaralardın’ tatıwlıgın buzıw ushın paydalanıwg’a jol qoyılmaydı. Terrorizm, narko’biznes ha’m uyımlasqan jınayatshılıqqa ja’rdemlesetugın diniy sho’lkemlerdin agımlardın’ sektalardın’ iskerligi qadag’an etiledi. Jasırın diniy iskerlik nızam menen qadag’an etiledi.
Nızamnın’’ 7 statyasında ko’rsetiliwinshe O’zbekstan Respublikasında bilimlendiriw sisteması dinnen ajıratılg’an, oqıw programmalarına diniy pa’nlerdin kirgiziliwine jol qoyılmaydın’ puqaralardın’ dunyawıy bilim alıw huqıqı, olardın’ dinge bolg’an qatnasınan ga’rezsiz ta’miyin etiledi.
Jana redaktsiyadagı Nızamnın’ 8 statyasında diniy sho’lkemler O’zbekstan Respublikasının’ 18 jaska tolg’an ha’m respublika territoriyasında turaklı jasaytugın 100 den kem bolmag’an puqaralardın’ otin’ishi menen duziledi, dep ayrıqsha belgilengen.
9 statyadan ayrıqsha atap ko’rsetetugın na’rse bul joqarı ha’m orta diniy oqıw orınlarında bilim alıw ushın puqaralar O’zbekstan Respublikasının’’ “Bilimlendiriw haqqındagı” Nızamına muwapıq ulıwma majburiy orta bilim alg’annan keyin g’ana qabıllanadı. Sonday-aq bul statyada jekke ta’rtipte diniy bilim berıw qadag’an etiletugınlıgı ayrıqsha atap ko’rsetilgen.
Nızamnın’’ 11 statyasında diniy sho’lkemlerdi esapka alıwdın ta’rtibi belgilengen. Bul statyada esapka alıwdan otpegen diniy oshlkemlerdin iskerlik jurgiziwine jol qoyg’an ha’meldar adamlardın’ nızam aldında juwapker bolatugınlıgı ko’rsetilgen. Oliy Majlistin’ XI sessiyasının’’ bul nızamdı ha’reketke engiziw ta’rtibi haqqındagı qararına diniy sho’lkemlerdin jana redaktsiyada nızamg’a muwapıq ush ay muddette qaytadan dizimnen otiwleri kerekligi belgilengen.
Nızamnın’’ 14 statyasında respublıqa puqaralarının’’ (diniy sho’lkemlerdin xızmetin’degiler bug’an kirmeydi) ja’ma’a’tlıq orınlarda ibadat etiw kiyimlerinde jurıwlerine jol qoyılmaydı. Sonday-aq bul statyada diniy sho’lkemler dinge iseniwshilerden ma’jburiy pul alıw,olarg’a adamnın’’ qa’dir qımbatin’ kemsitiwshi sharalar qollanıwg’a haqılı emes eken’ligi aytılg’an.
Nızamnın’’ 19 statyasında diniy ekstremizm separatizm ha’m dogmatikalıq ideyalar menen suwg’arılg’an baspa shıg’armaların kino, foto, awdio, video o’nimlerin ha’m sol sıyaqlı basqa da o’nimlerdi tayarlaw, saqlaw ha’m tarkatıw nızam hujjetlerine muwapıq juwapkershilikke tartıwg’a alıp keletugınlıgı belgilengen.
Oliy Majlistin’ XI sessiyasında O’zbekstan Respublikasının’’ Konstitutsiyası ha’m jana redaktsiyadagı “Hujdan erkinligi ha’m diniy sho’lkemler haqqında” Nızam talaplarına muwapıq O’zbekstan Respublikasının’’ jınayat kodeksine tiyisli ozgerisler ha’m tolıqtırıwlar kirgizildi.
Jana redaktsiyadagı “Xujdan erkinligi ha’m diniy sho’lkemler haqqındagı” O’zbekstan Respublikasının’’ Nızamı elimizde insan huqıqların ko’rg’awg’a erkin pikir jurgiziwge ha’r kimnin’ o’zinin’ dunyag’a ko’z qarasın, a’dep ikramlılıgın ruuxıylıgın hesh kimnin’ zorlıgısız ozi belgilewine nızamlıq kepillik beredi. Bul nızam respublıqamızdın rawajlang’an demokratiyalıq, huqıqıy, puqaralıq ma’mleketlerdin qatarına qosılıwg’a qaray ulken’ adım atlawın ta’miyinlewshi, jurtımızda tin’ıshlıq, tatıwlıqtı ja’ne de bekkemlewshi og’ada a’hmiyetli hujjet boldı. Tagı sonı ayrıqsha atap ketiw orınlı Konstitutsiyamızdın “Xujdan erkinligi ha’m diniy sho’lkemler haqqındagı” nızamnın’’ qagıydaları, diniy ha’m ilimiy isenimge muna’sibeti islamnın’’ tiyqargı talaplarına say keledi.