O'zbekstan Respublikasi joqari ha'm orta arnawli bilimlendiriw

3. Ónim ózine túser bahasın tómenletiwdiń dárekleri hám faktorları
Miynet ónimdarlig'in asırıw, shiyki zat hám material, janar may hám elektroenergetika qárejetlerin kemeytiw, xizmet kórsetiw hám basqarıw juwsaliwlarin kemeytiw, óndiris shıǵarıwdan tısqarı, qárejetlerdi tejew sanaat ónimi ózine túser bahasın tómenletiwdiń eń zárúrli dárekleri esaplanadı.
Miynet ónimdarlig'in asırıw ushın jańa texnika, texnologiya processlerin hám islep shıǵarıwdı ósiriw yamasa shólkemlestiriwdiń aldıńǵı usılların engiziw arqalı hár bir miynetshi tárepinen tayarlanıp atırǵan ónimdi kóbeytiw kerek boladı. Bul jag'dayda hár bir ónim birligine sarplanatuǵın mıynet haqı qisqaradı, biraq jumısshınıń ulıwma mıynet haqı bolsa artıp baradı. Miynet ónimdarlig'i mıynet haqına salıstırǵanda jedel ósiken kezde g'ana ózine túser bahası paseyedi.
Miynet ońimdarlıǵınıń ósiw mánisi sonnan ibarat, bunda ónim óndiriske ketetuǵın janlı miynet úlesi azayadı, ilgeri sarplanǵan miynettiń úlesi bolsa artadı, biraq ónim birligi ushın ketetuǵın miynet sarpı qisqaradı.
Material, janar may hám elektr energiya ǵárejetlerin kemeytiw ushın olardı tejep jumsaw, qımbat bahalı materiallardı arzan, Lekin jaqsı materiallar menen almastırıw, olardı satıp alıw hám kárxanaǵa keltiriw menen baylanıslı bolǵan sarplawlardi kemeytiw kerek boladı. Xizmet kórsetiw hám basqarıw ushın ketetuǵın qárejetlerdi kemeytiwge bolsa tarmaq hám kárxanalardaǵı basqarıw apparatınıń sarp etiwlerin kemeytiw, ásbap -úskene, jay hám imaratlardı saqlaw, jaqtılandıriw, qizdırıw ushın ketetuǵın aqshalardı tejep jumsaw arqalı erisildi.
Paydasız qárejetlerdi (járiyma tólew, penya hám taǵı basqalar ) tamamlaw ónim ózine túser bahasın tómenletiwde zárúrli áhmiyetke iye boladı. Texnika rawajlanıwı islep shıǵarıwdı shólkemlestiriwdiń social formaların jetilistiriw, islep shıǵarıwdı rasional jaylastırıw, islep shıǵarıw hám miynetti kárxananıń ishinde sho'lkemlestiriwdi jaqsılaw ónim ózine túser bahasın tómenletiwdi támiyinleytuǵın faktorları bolıp esaplanadı. Mısalı, texnika rawajlanıwı ónim ózine túser bahasın tómenletiwdiń barlıq dáreklerine tásir kórsetedi. Islep shıǵarıwdı elektrlestırıw hám elektronizasiyalaw hám de kompleks avtomatlastırıw, ximiyalaw ónim tayarlaw ushın sarplanatuǵın salıstırma qárejetlerdi azaytadı.
Hár bir kárxanada ónim ózine túser bahasın tómenletiw dárejesin esaplaw ushın bárinen burın odaǵı rezervlerdi, yaǵnıy paydalanilmaytug'in múmkinshiliklerdi anıqlaw kerek. Olar kózge taslanatuǵın, júzeki, júdá quramalı, kóz ilmeytug'in bolıwı múmkin. Tek tereń, hár tárepleme ekonomikalıq -texnikalıq analizden keyin olardı anıqlaw, tabıw múmkin boladı. Rezervler hár túrlı belgilerge qaray gruppalarǵa ajratılıwı múmkin. Olar eń áwele toplanıw jayına qaray ishki islep shıǵarıw hám sırtqı rezervlerge ajraladi.
Sırtqı rezervlerge tarmaqlar boyınsha rezervler, regional (aymaqlıq ) hám tábiyekologik rezervler kiredi. Rezervler saparbar etiliwi múddeti boyınsha ámeldegi hám perspektivalı rezervlerge ajraladi. Rezervlerdi islep shıǵarıw processleriniń elementleri boyınsha da gruppalarǵa bolıw múmkin. Bunday rezervlerge miynet, materiallıq hám tiykarǵı fondlardan paydalanıw rezervleri kiredi.
Kárxana yamasa tarmaq iskerligin analiz etiw ushın rezervlerdi ekige bolıp kóriw múmkin:
- shólkemlestirilgen-texnikalıq rezervler;
- sociallıq-ekonomikalıq rezervler.
Mine sol joqarıda keltirilgen barlıq rezervler, yaǵnıy paydalanilmaytug'in múmkinshiliklerdi jóneltiriw, jumısqa salıw hám de sol tiykarda ózine túser bahasın keskin tómenletiw ushın bir qatar faktorlardan keń paydalanıw hám olardı esaplab shıǵıw kerek.
O'nimnin' o'zine túser bahası jobası tómendegi bólimlerdi óz ishine aladı : 1. Ónim ózine túser bahasın tómenletiw jobası ; 2. Ónim ózine túser bahasın kalkulyasiya etiw;
3. Islep shıǵarıw qárejetleri smetasi;
4. Tavar hám satılatuǵın ónim ózine túser bahasınıń esabı.
Ózine túser bahası jobası, eki basqıshda islep shıǵıladı. Birinshi basqıshda, bárinen burın, esap beriw jılında jobalardıń atqaralıwı analiz etiledi, ónim ózine túser bahasın tómenletiw, payda hám rentabellikni asırıw rezervleri anıqlanadı hám anıqlanǵan rezervlerden paydalanıw ilajları belgilenedi, joba joybarı islep shıǵıladı. Ekinshi basqıshda bolsa rejaning úzil-kesil joybarı islep shıǵıladı jáne bul joba tapsırmaları kárxana bólimlerine jetkiziledi.
Ónim ózine túser bahası jáne onı tómenletiw tapsırmaları mámleket hám kárxana rejesinde joqarıdan belgilenbeytug'in, kerisinshe, kárxanalardıń ózinde esaplanatug'in kórsetkish esaplanadı.
Soǵan qaramay, ónim ózine túser bahası sanaat kórsetkishlerinen biri bolıp qolaberadi. Sebebi sanaat ónimi ózine túser bahasın tómenletiw óndiristiń rentabellik dárejesin asırıw rezervlerinen biri esaplanadı. Ónim ózine túser bahası qanshellilik tómen bolsa, álbette, basqa shárt-shárayatlar birdey bolǵan jag'dayda( mısalı, tap sol ónimdiń bahası turaqlı bolǵanda ) onı Satıwdan kelgen payda da sonshalıq kóp boladı.