O'zbekstan Respublikasi joqari ha'm orta arnawli bilimlendiriw

4. Sanaat kárxanalarında ónim ózine túser bahasın tómenletiw jolları
Ónim islep shıǵarıw qárejetleriniń úzliksiz tómenlewi bazar ekonomikasında islep shıǵarıw usılınıń nizami bolıp tabıladı. Ol Miynet ońimdarlıǵınıń toxtawsiz ósiwi, Miynetkeshler materiallıq, texnikalıq dárejesin rawajlanıwı, materiallıq hám miynet resurslarınan rasional paydalanıw, xojalıq júrgiziw usıllarınıń jetilistiriwi menen támiyinlenedi.
Islep shıǵarıw qárejetlerin' tómenletiwdiń áhmiyeti jıldan jılǵa asıp barmaqda, sebebi onı tómenletiwdiń ha'r bir procenti absolyut kólemdi asırıp jiberedi.
Yaǵnıy kárxanada islep shig'arilip atirilg'an ónimdiń ózine túser bahasın 1 % ge kemeytiw ornına kárxana talay mug'darda finanslıq resurslarin tejewge erisedi. Bul har qanday kárxananıń aldına turǵan eń aktual máselelrdan biri esaplanadi.
Islep shıǵarıw qárejetleriniń tómenletiwdiń jollarinin ko' rip shig'amiz. Islep shıǵarıw qárejetleriniń tómenletiwde óndiristiń texnikalıq dárejesin asırıw úlken tásir kórsetedi. Jańa texnikanı ámeldegi etiw hám ónim tayarlaw texnologiyasın jetilistiriw processalarin' azayıwına kompleks tásir kórsetedi. Olar materiallıq resurslardan jáne de nátiyjelirek paydalanıw, buyımlardı tayarlawǵa ketetuǵın miynet sarpın kemeytiw imkaniyatın beredi.
Ámeldegi buyımlardı zamanagóylestiriw ha'mda qollanilip atirg'an texnikadan paydalanıw esabinan islep shıǵarıw qárejetlerin ádewir kemeytiwge erisiw múmkin. Jańa texnika hám progressiv texnologiya tiykarında utgan hám janlı miynetti tejewge erisiledi. Materiallıq resurslarda buyımlasqan miynetti tejew tap sol mug'dardagi shiyki- buyımlar hám materiallardan ko'prek ónim islep shıǵarıw imkaniyatın beredi; janlı miynet sarpın tejew ónim o'nimdarlig'in asırıw imkaniyatın beredi, yaǵnıy har bir jumisshig'a esaplag'anda ónim islep shıǵarıwǵa múmkinshilik jaratadı. Buǵan pán-texnika rawajlaniwi járdem beredi. Jańa texnika hám aldıńǵı texnologiya islep shıǵarıwdı basqarıwdı jetilistiriw tiykarında miyne tónimliligi asıp baradı bul bolsa islep shıǵarıw qárejetlerin kemeytiwge alıp keledi.
Materiallıq hám pul qarjların jumsawda qatan' ekonomikaliq tejewge ámel etiw úlken áhmiyetke iye. Ásbap úskenelerdi asırawǵa tiyisli sarp etiwlerin kemeytiw, material sonıń menen birge islep shıǵarıw shig'indilarin maksimal paydalanıw.Sapasiz nátiyjesinde ju'z beretuǵın joq boliwlardi kemeytiw fondlarining nátiyjelililik dárejesin asırıw, jumıs haqi fondina rasional jumsaw sex hám uluwmazavod qárejetlerin kemeytiw - bulardıń barlıǵı ol yamasa bul darejesinde ónimniń arzanlawina tásir kórsetedi.Resurs bahası har qıylı xızmet haqinin' shayqalıwı kárxana qalewlerine qaramastanq qárejetlerdi ózgertiredi. Kárxanada islep shıǵarıw ko'lemi keneyse, resurslar sarplaniwi qiskaradi, sebebi olar kemrek ısırap etiledi. Resursların tejewshi texnologiya ámeldegi qárejetler keskin qiskaradi. Ortasha qárejetler miynet ónimdarlig'ina salıstırǵanda teris sáykeslikte ózgeredi. Miynet o'nimdarlig'inin' artiwi ha'm materiallıq ham miynet sarplaniwin qiskartiradi bazarda baha sonlıqtan tavar turaqlı sharayat miynet o'nimliligi qárejetleri tómenletiw arqalı paydanı ko'beytiredi.
Qarejetlerdi turaqlı túrde tómenletip barıw kárxana paydasın asırıwdıń tiykarǵı quralı bolıp xızmet etedi. ónim bahası quramınıń tiykarǵı elementleri bul qárejet hám payda bolıp tabıladı. Sonlıqtan qarejetler qanshellilik qisqarip barsa, soǵan uyqas payda asıp baradı.
Islep shıǵarıw qárejetlerin tómenletiw tiykarǵı baǵdarlarınan biri bul pán texnologiyadan sanali turde paydalanıwǵa erisiw bolıp tabıladı. Pán texnika rawajlaniwinan paydalanıw ámeldegi islep shıǵarıw quwatlarınan, shekli onim materiallarınan yokilgi resurslarınan jáne de tolig'raq paydalanıwǵa múmkinshilik beredi. Sonıń menen birge jańa ónimliligi joqari bolǵan natiyjelili mashina, qurılmada jańa texnologiyalıq processler jaratıw, onı islep shıǵarıw engiziw sońı nátiyjede kárxanada islep shıǵarıw natiyjeliligin asırıwǵa sharayat jaratadı. Pán texnika rawajlaniwinıń 20 -ásir ekinshi yarımı daǵı ayriqsha ta'repi principal jańa texnologiyalıq usılǵa otiwi menen xarakterlenedi. Onıń ámeldegi texnologiyalıq islep shıǵarıw usıllarınan ústinligi tek salıstırǵanda joqari ekonomikaliq natiyjeliliginde emes, bálki sapa ta'repinende materiallıq hám xızmetlerdi islep shıǵarıw múmkinshiligi bolıp tabıladı. Qarejetlerdi tómenletiw tiykarǵı jónelislerden biri bul islep shıǵarıw hám miynet shólkemlestiriwdiń jetilistiriw bolıp tabıladı. Bul jónelis óndiriste jog'altiwlardi kemeytiw joli menen qarjatlerdi tómenletiw bul bolsa óz gezeginde janlı miynetti rawajlandiriwg'a yaǵnıy islep shıǵarıw ónimliligin asıwına alıp keledi.
Nátiyjelilik ekonomikaliq kategoriya retinde adamlardı ayırım mútájliklerin qanaatlandirig'a qaratilg'an ónimler qabiletlerin ańlatadı. Nátiyjelililik mug'darliq o'lshew darejesinde iye boladi.
Ekonomikada bárinen burın joqari nátiyjelilik ko'binshe múmkinshilikleri menen birgelikte payda bolǵan nátiyjeliliktiń rawajlanıwın an'latadi. Barlıq nátiyjelilikler kompleksi eń joqari maksimal nátiyjeliklerden ibarat ekenin ko'rsetiw qiyin emes. Har bir paydalanilip atirilg'an jańa tavar óziniń eń joqari nátiyjelilik dárejesine teń nátiyjelilik dárejesin keńeytiredi.
Sonday eken, bir olshewge tuwrı keliwshi qosımsha o'nimler payda etiw nátiyjesi aldınǵı basqısh de alınǵan nátiyjelerden pasrek boladı.
Ekonomikaliq natiyjelik bir neshe ekonomikaliq ko'rsetkishler arqalı xarakterlenedi. Nátiyjeliktiń ulıwma korsetkishi miynet ónimliligi bolıp tabıladı. Ol uluwma onim mugdarinin janlı miynet sarpına salıstırǵanda ańlatpalanadı. Janlı miynet sarpı kúnlerde
saatlarda esaplanadi. Miynet ónimliligi menen birge miynet siyimliligi degen natiyjelik korsetkishide qollanadi. Miynet siyimlilig'i janlı miynetti ónim mugdarina salıstırǵanda arqalı aniqlanadi. Ónimdiń material siyimliligi degen ekonomikaliq korsetkishte biziń dáwirimizde úlken áhmiyet iye.
Material siyimlilgi materiallıq buyımlar sarpın ónim mugdarina salıstırǵanda aniqlanadi. Islep shıǵarıw fondlarini natiyjeliligi ónimdiń fond siyililigi yamasa fondlar qaytimi korsetkishleri arqalı olshenedi. Ko'rinib turıptı, olda turaqli korsetkish nátiyjeliik ulıwma ańlatpasın anıqlaw formasında bul koefficientlerde ónimler mug'dari korsetkishleri orninda jámi ónim jalpı milliy ónim, jámi ishki ónim, sap ónim, qosımsha ónim, onıń pul formalarınan biri payda milliy dáramat sıyaqlı kategoriyalar qollaniladi.
Bazar ekonomikasına ótiw dáwirinde , respublikamizdin' házirgi sharayatında nátiyjelikti asırıw júdá saldamlı másele bolıp tabıladı. Gáp sonda, házirgi dáwirde koplegen resurslar shegaralanǵan olardıń kópshilik bólegi shet elden keltiriledi, zamanagóy texnologiya jetispeydi, kadrlar ilmiy tájriybesi joqari emes. Sol sebepli resurslardan qolaylı paydalanıw, miynet ónimliligin asırıw milliy hám shet el qarjılardı eń zárúr tarawlarǵa jaylastırıw yukori maman kadrlar tayarlaw sıyaqlı nátiyjelikti asırıw qurallarına jetkiliklishe itibar beriw talap qiliinadi.
Biraq aqırǵı jıllarda mámleketimizde ilajlar programması tiykarında jumıslar nátiyjesinde ónimislep shıǵarıw ózine túser bahası 18 procentke túsiriwge erisildi. Bul jahon finanslıq ekonomikaliq inkirozi keship atırǵan bir waqıtta kútá úlken nátiyje bolıp tabıladı. Bunday jumıslar álbette kárxanalar turaqlılıǵındı jáne de asıradı. Sebebi islep shıǵarıw ózine túser bahası pasaytirilsa, ónim satıw bahasıda salıstırǵanda tómenletiliwi múmkin, bul bolsa bunday sharayatta mámleketimizdegi qarıydarları ushin ulken imkaniyat boladı.