Өзбекстан Республикасы
-lekcya. Til bilimi hám geografiya
Download 1.15 Mb. Pdf ko'rish
|
Til bilimi hám tábiygıy ilimler (lekciya) @kitapxana 2021
|
14-lekcya. Til bilimi hám geografiya
Jobası: 1. Lingvistikalıq geografiya 2. Areallıq lingvistika 1. Lingvistikalıq geografiya Til bilimi geografiya menen de tıǵız baylanısta. Sebebi dáwirler ótiwi menen belgili bir tilde sóylesiwshi etnik toparlar túrli orınlarǵa tarqalıp, otırıqshıǵa aylanadı. Demek, tillerdiń de tarqalıw orınları bar. Olardıń tarqalıw orınların kartaǵa túsiriw imkaniyatı bar. Solay eken, til bilimi menen geografiya ortasında qanday da bir baylanıs bolıwı tábiyǵıy. Bunday baylanıs, ásirese, anıq lingvistikalıq qubılıslardıń tarqalıw zonaların belgilewde, lingvistikalıq hám dialektikalıq atlaslar dúziwde ayqın kózge taslanadı. Til bilimi menen geografiyanıń áne usınday qatnasına itibar qaratılıwı nátiyjesinde lingvistikalıq geografiya yamasa lingvogeografiya hám areal lingvistika maydanǵa keldi. Lingvistikalıq geografiya lingvistikalıq qubılıslardıń tarqalıw zonaların úyreniwshi til biliminiń ayrıqsha bólimi sıpatında XIX ásir aqırlarında dialektologiyadan bólinip shıqtı. Túrli tillerde dialektlik parıqlanıwlar haqqındaǵı materiallardıń jınalıwı bul parıqlanıwlardıń belgili bir til aymaǵında sáykes keliw yamasa sáykes kelmew shegaraların anıqlaw mashqalasın júzege shıǵaradı. Demek, lingvistikalıq geografiya dialektologiya materiallarına súyenedi. Lingvogeografiya menen dialektologiya orın hám waqıt faktorlarına hár túrli múnásibette bolsa da, orın faktorı lingvogeografiyada da, dialektologiyada da birdey áhmiyetke iye. Ásirese, territoriya faktorı lingvogeografiyanıń tiykarın quraydı. Sebebi lingvogeografiya keń territoriyaǵa iye bolıwı hám bir waqıtta kóplegen faktlardı qamtıp alıwı, ulıwmalastırıw kóleminiń teńsizligi menen kórsetpeli túsindiriw hám analizlew qásiyetine iye bolǵan dialektologiyadan ajıralıp turadı. Dialektologiyada belgili bir tildiń dialektlik qásiyetlerin anıqlaw, bul qásiyetlerdi sáwlelendiretuǵın dialektlik atlaslar dúziw sıyaqlı mashqalalar úyreniledi. Dialektlik atlaslar dúziliwi dialektologiyadan lingvistikalıq geografiyaǵa ótiw dáwiri esaplanadı. Demek, lingvistikalıq atlas dúziw dialektologiya materiallarına tiykarlanadı. Bunı tildiń barlıq yarusları boyınsha baqlaw múmkin. Máselen, «j» hám «y» lasıw qásiyetleri boyınsha govorlardıń parıqlanıwı hám olardıń tarqalıw geografiyasın kartada belgilew; húrmet mánisin ańlatıwda -lardıń qollanılıw sheńberin anıqlaw hám onı kartaǵa túsiriw; I bet kóplik qosımtası -vuz dıń tarqalıw orınların anıqlaw hám olardı kartada kórsetiw; do’ppi, takya, kallapo’sh leksemalarınıń qollanılıw aymaqların anıqlaw, olardı kartada belgilew hám t.b. Joqarıdaǵılardan kórinip turǵanınday, dialektlik qásiyetlerdi kartalastırıw máselesi geografiyanıń topografiya bólimi menen tıǵız baylanısadı hám onıń jetiskenliklerine tiykarlanadı. Lingvistikalıq geografiyada izoglossa hám til landshaftı túsinikleri oraylıq orın iyeleydi. Sáykes qubılıslardıń anıw yaki mınaw aǵzası tarqalǵan eń shetki noqatlardı tutastırıwshı atlas kartasındaǵı sızıq izoglossa dep ataladı. Belgili bir til ushın málim bolǵan izoglossalar jıyındısı hám olardıń usı til aymaǵında jaylasıw xarakteri til landshaftı sanaladı. Belgili bir tildiń anıq aymaǵında tarqalǵan izoglossalar jıyındısı yamasa «til landshaftı» lingvogeografiyanıń úyreniw obyekti esaplanadı. Lingvistikalıq geografiyanıń payda bolıwı hám rawajlanıwı tildegi dialektlik ózgesheliklerdi kartalastırıw hám dialektologiyalıq atlaslar jaratıw menen baylanıslı. Bunday atlaslar hár túrli bolıwı múmkin; ayırım aymaqtı sáwlelendiriwshi atlaslar, túrli sistemaǵa tiyisli tillerdiń tarqalıwın sáwlelendiriwshi atlaslar hám t.b. Lingvistikalıq geografiya XIX ásirdiń 70 – 80-jıllarında dúnyaǵa keldi. Ayırım tillik qubılıslardıń aymaqlıq bir-birine sáykes kelmew halatlarınıń baqlanıwı lingvistikalıq geografiyanıń maydanǵa keliwine tiykar boldı. Bunıń menen baylanıslı ráwishte dialektlik shegaralardıń joq ekenligi haqqındaǵı túsinik |
