Өзбекстан Республикасы

 
13-lekciya. Til bilimi hám semiotika 
 
Jobası: 
1. Til – belgiler sisteması 
2. Lingvistikalıq belgilerdiń basqa belgilerden ayırmashılıǵı
Til – adamlar ortasındaǵı eń áhmiyetli qatnas quralı. Ol obyektiv bolmıstaǵı 
belgili waqıya-qubılıs haqqında maǵlıwmat tasıwshı tiykarǵı qural. Bunday 
maǵlıwmat tasıwdıń basqa jolları da bar ekenligi málim boladı. Máselen, jol 
háreketinen maǵlıwmat beriwshi qurallar, joldan ótiw-ótpew xabarın beriwshi 
qurallar hám t.b. Bul jaǵınan til de informaciya beriw ushın xızmet etetuǵın 
joqarıdaǵı qurallar qatarına kiredi. Olardıń hámmesi ushın ulıwma nárse, eń áweli, 
ózi haqqında, sonıń menen birge, bolmıstaǵı belgili zat-qubılıslar haqqında 

---

maǵlıwmat beriw bolıp tabıladı. Bunday qurallar belgiler dep ataladı. Insan ózin 
qorshap turǵan álemdi biliw procesinde álem elementlerin obrazlar arqalı 
sanasında sáwlelendiredi hám bul sanada sáwlelengen álem elementleri belgi arqalı 
ańlatıladı. Social informaciyanıń hár qanday materiallıq ańlatıwshıları belgi 
esaplanadı. 
Tildiń belgiler sisteması ekeni onıń tiykarǵı qásiyeti hám universal tárepi. 
XIX ásirdiń aqırına shekem belgi teoriyası menen tiykarınan filosoflar 
shuǵıllandı. Tek XIX ásirdiń aqırınan baslap bul másele psixologlardıń da dıqqatın 
tarttı.
Belgi haqqındaǵı filosofiyalıq teoriya óziniń uzaq tariyxına iye. Áyyemgi 
ellinler zattıń tiykarı hám olardıń atalıwı boyınsha ilimiy tartıslarında-aq jasırın 
halda belgi túsinigine tiykarlanǵan edi. 
Semiotika, yamasa semiologiya (grekshe – «sēmeiōta» belgi) – belgiler hám 
belgiler sistemasınıń qásiyetlerin izertlewshi ilim. Yu.M. Lotmannıń pikirinshe, 
semiotikanı qarım-qatnas procesinde paydalanılatuǵın qatnaslar sisteması hám 
belgiler haqqındaǵı ilim dep túsiniw kerek.
Atama, máni (semantika) hám simvol qatnaslarınıń mashqalaları Platonnıń 
Kratil menen dialogında hám Aristoteldiń «Talqılaw» traktatında da ushırasadı. 
Semiotikanıń aspektleri Injilde de (Bibliya) jazılǵan. Ásirese, Aleksandriya 
mektebi Anagogikalıq túsindirmeni rawajlandırdı. Sonday-aq, orta ásirlerdegi 
nominalistler hám realistler ortasındaǵı básekiler de semiotika máselelerine 
baǵıshlanǵan edi. XVII ásirde Djon Lokk semiotika terminin belgiler haqqındaǵı 
táliymat mánisinde qollana otırıp, oǵan anıqlıq kiritken edi. Onıń pikirinshe, bul 
táliymat «belgiler tábiyatın, zatlardı túsiniw yamasa óz bilimlerin basqalarǵa 
jetkiziw ushın paydalanatuǵın aqıl sıpatında qarastırıw»dı óziniń baslı wazıypası 
etip alıwı kerek.