Өзбекстан Республикасы

2.Avtomatikalıq awdarma 
Házirgi dáwirde tekstti avtomat islew hám mashina járdeminde awdarmalaw 
kún sayın rawajlanıp barmaqta. Bul bolsa til biliminiń kibernetika menen bekkem 
baylanısı sebepli ámelga aspaqta. 

---

Avtomatikalıq awdarma (mashina awdarması) anıq bir tildegi tekstti EEM 
(elektron esaplaw mashinası) arqalı basqa tildegi mazmunı birdey bolǵan tekstke 
aylandırıw jolı menen ámelge asırıladı. Avtomatikalıq awdarmanı ámelga asırıw 
ushın EEMna programma (algoritm), awdarmalanıp atırǵan hár eki tildiń hár qıylı 
informaciyalardı bildiriwshi sózligi kiritiledi. Programma mashina yadına sonday 
kiritiledi, onıń hár bir yad uyasında sózdiń barlıq máni hám formaları hám de hár 
túrli awdarma usılları orın aladı. Awdarma qaǵıydası qısqa formulalar túrinde júdá 
anıq hám qısqa dúziliwi lazım. 
Programma kiritilgennen keyin mashina awdarma ushın tekst qabıl etiwge 
tayar halǵa keledi. Mashina tek sanlar arqalı jumıs alıp barǵanı sebepli tekst 
sanlarǵa kodlastırıladı. Hár bir hárip belgili bir san arqalı ańlatıladı. Hár eki tilde 
birdey fonemanı ańlatıwshı háripler birdey san menen ańlatıladı. Máselen, inglis 
hám ózbek tillerinde a=16; ingl. v, ózb. b=06; ingl. m, ózb. m=11; ingl. n, ózb. 
n=15 hám t.b. Solay etip, inglisshe method sóziniń háripleri 11 08 26 28 30 
sanlarına teń. Demek, bul sanlardıń izbe-izligi joqarıdaǵı sóz háripleriniń izbe-
izligin ańlatadı. Sanlar izbe-izliginiń buzılıwı basqa sózdiń ańlatılıwına alıp keledi. 
Sanlar, óz gezeginde, elektr impulslar arqalı sonday kodlastırıladı, hár bir 
hárip bes impuls kombinaciyası arqalı beriledi. Shıǵıw aqırındaǵı hárip basıwshı 
qurılma (teletayp) sanlı kodtı sózlerge aylandıradı. 
Mashina berilgen tekstti alǵannan keyin awdarmaǵa kirisedi. Awdarma ushın 
mashina tekstti, eń áweli, analizden baslaydı, soń sintezlestiredi: tekst quramındaǵı 
sóz qaysı mánide qollanılıp atır? Onı qanday sóz benen awdarmalaw múmkin? Sóz 
qaysı grammatikalıq formada turıptı hám ol awdarmalanıp atırǵan tildiń qaysı sóz 
formasına sáykes keledi? Bul sorawlarǵa juwap izlep, sáykes sóz formasın 
tapqannan soń, mashina sózdi basqa tildiń ámel qılatuǵın sóz tártibi nızamlıǵı 
tiykarında jaylastıradı. Mashinanıń hár bir háreketi «awa» – «yaq» juwaplarınan 
birin tańlaw jolı menen ámelge asadı. 
Máselen, inglisshe many sózi analizi programmasın kórip shıǵayıq. Bul sóz 
kóp mánili. Onıń qaysı mánide qollanılıp atırǵanın basqa sózler menen 
dizbeklesiwi arqalı anıqlaw múmkin. Mashina háreket programması (algoritmi) 
tómendegishe boladı: 
Tekseriw: many sózinen aldın how sózi turmay ma? 
Eger «Awa» bolsa, how many dizbegi «qansha» sózi arqalı awdarmalanadı. 
Eger «Yaq» bolsa, bul sózdiń aldında as sózi kelmay me? 
Eger «Awa» bolsa, as many «sonsha» dep awdarmalanadı. 
Alınǵan nátiyje redaktorlawǵa mútáj. Ayırım waqıtlarda mashina sóz 
formaların, sózdiń fonetikalıq variantın, gápte sózler tártibin nadurıs tańlap qoyıwı 
múmkin. 
Mashina ayırım orınlarda sózdiń optimal variantı menen qawıs ishinde 
imkaniyat dárejesindegi varianttı da keltiriwi múmkin. Sonıń menen birge, 
mashina yadında kerekli sóz bolmasa, bul sózdi awdarmastan original tildegi 
formada bere beredi. 
Kórinip turǵanınday, avtomatikalıq awdarma kibernetika menen til biliminiń 
óz ara bekkem baylanısı sebepli ámelge asadı. Bul processte programma dúziwshi 
álbette awdarmaǵa berilip atırǵan hám awdarmalanıp atırǵan tillerdiń ózine tán 

---

fonetikalıq, grammatikalıq qásiyetlerin, leksikalıq imkaniyatların, leksemalardıń 
semik dúzilislerin jaqsı iyelegen bolıwı kerek. 
Avtomatikalıq awdarma birinshi márte 1954-jılı AQShtıń Nyu-York 
qalasında sınap kórildi. Onda ayırım frazalar rus tilinen inglis tiline awdarmalandı. 
Sonnan keyin bul mashqala menen Franciya, Kanada, Rossiya sıyaqlı bir neshe 
mámleketler shuǵıllana basladı. Avtomatikalıq awdarmanıń bar qatar sistemaları 
júzege keldi: SISTRAN (AQSh, Kanada, Evropa), LOGOS (AQSh), KULT 
(Gonkong) hám t.b. 
Burınǵı Keńes Awqamı dáwirinde avtomatikalıq awdarma dáslepki márte 
I.K.Belskaya hám D.Yu.Panov tárepinen 1954-jılı Anıq mexanikalıq hám esaplaw 
texnikası institutında sınap kórildi. I.K.Belskaya algoritmniń lingvistikalıq 
tiykarların, D.Yu.Panov ámelge asırıw programmasın islep shıqtı. Sonday-aq, 
Belskayalar menen parallel ráwishte burınǵı Keńes awqamı Ilimler Akademiyası 
V.A.Steklov atındaǵı Matematika institutınıń ámeliy matematika bóliminıń 
alımları Olga Kulaginanıń bashılıǵında Aleksey Lyapunov penen birgelikte usı 
masele menen shuǵıllandı.
Házirge shekem mashina yadına kiritilgen sózlerdiń kólemi 1000 nan aspaydı. 
Bul imkaniyat penen tek ilimiy-texnikalıq hám shártli túrde rásmiy tekstlerdi 
awdarıw múmkin. 
Kóp mánililikke, obrazlılıqqa tiykarlanǵan kórkem tekstlerdi awdarmalaw 
avtomatikalıq awdarma aldında turǵan eń aktual mashqalalardan bolıp tabıladı. 
Ayırım qánigeler kórkem shıǵarmanı mashina jolı menen awdarmalaw 
múmkinligine gúman menen qaraydı. Sebebi kórkem shıǵarma tilinde on mıńlap 
sózler paydalanıladı. Sonıń menen birge, bul sózler bir neshe awıspalı mánilerde 
qollanılǵan, kórkemlik, ekspressiv-emocionallıq mánilerge bay boladı. 
Mashina menen awdarmada tekst mazmunınan tısqarı, shıǵarma avtorınıń 
ózine tán individual uslubı, kórkem-estetikalıq quwatı, qullası, shıǵarmanıń barlıq 
kórkem qásiyetlerin támiyinlep turıwshı kórkem-suwretlew quralların, hár qıylı 
leksika-grammatikalıq qurallar járdeminde dóretilgen shıǵarmanıń pútin 
gózzallıǵın beriw kerek. Bulardı formallastırıw, algoritmge salıw júdá qıyın 
keshedi. Sonıń ushın bunı ámelge asırıw ámelde múmkin emes dep oylaydı.