Өзбекстан Республикасы

7-lekciya. Til biliminiń tariyx hám etnografiya menen baylanısı 
 
Jobası: 
1. Til biliminiń tariyx penen baylanısı 
2. Til biliminiń etnografiya menen baylanısı 
 
1. Til biliminiń tariyx penen baylanısı 
Til jámiyettiń qarım-qatnas quralı sıpatında jámiyet tariyxı menen tıǵız 
baylanısta. Sebebi jámiyette júz bergen hár bir ózgeris usı jámiyettiń tilinde óziniń 
izin qaldıradı. Sonıń ushın jámiyet tariyxınıń belgili táreplerin jarıtıwda tariyxıy 
hújjetler, jazba estelikler ázzilik qılıp qalǵan jerde lingvistikalıq materiallar 
járdemge keliwi múmkin. Házirgi payıtta, belgili bir lingvistikalıq faktlerdi 
tariyxıy materiallarǵa súyenbey turıp túsinidiriw jeterli bolmaydı. Bul bolsa 
jámiyet tariyxı menen usı jámiyet tiliniń hám olardı úyreniwshi tariyx páni menen 
til bilimi pániniń qanshelli baylanıslı ekenin kórsetedi. 
Jámiyet úzliksiz hárekette, rawajlanıwda, ózgeriste bolǵanınday, onıń tili 
tınımsız hárekette ózgeriste, rawajlanıwda. Sonıń ushın til bilimi tariyxında tildi 
úyreniwde onıń tariyxıy rawajlanıwına hár túrli qatnasta bolıp kelindi. Tiykarınan, 
salıstırmalı-tariyxıy til bilimi mektebi wákilleri tildi tariyxıy aspektte úyreniwge 
kóbirek itibar bergen bolsa, jas grammatikashılar mektebi wákilleri olarǵa sınlıq 
qatnas jasaǵan halda, tildiń statikalıq halatına, tiykarınan janlı sóylew tilin 
úyreniwge úlken itibar berdi. 
Ataqlı shveycariyalı alım Ferdinand de Sossyur bolsa tildiń eki tárepin de óz 
ara baylanısta úyreniw lazım ekenligin atap ótedi. Sonıń ushın ol tildiń eki halatın 
parıqlaǵan halda, til biliminiń izertlew metodınıń da eki túrli bolıwı lazım 
ekenligin atap ótti: sinxroniya hám diaxroniya. Házirgi kúnde til eki baǵdarda 
úyreniledi: statikalıq (sinxron) halatı hám dinamikalıq (diaxron) halatı. 
Til rawajlanıwınıń belgili bir dáwirindegi halatı sinxron halat sanaladı. Til 
sinxron halatta úyrenilgende, onıń házirgi halatı izertlew obyekti boladı. Diaxron 
úyreniwde bolsa til birlikleriniń tariyxıy rawajlanıwına itibar beriledi. Biraq 
sinxroniya menen diaxroniya óz ara baylanısta. Sinxroniya diaxroniya shınjırındaǵı 
bir halqa esaplanadı. Sonıń ushın kópshilik hallarda diaxroniyasız tildiń sinxron 
halatın túsindiriw qıyın boladı. 
Til tariyxı jámiyet tariyxınıń quramlıq bólimi, sonıń ushın til tariyxın (tildi 
diaxroniyalıq úyreniw) jámiyet tariyxınan ajıralǵan halda úyreniw múmkin emes. 
Tilde bar bolǵan bir qatar qubılıslar negizi jámiyet tariyxı tiykarında ashıladı. 
Biraq til sistemasınıń barlıq qatlamları da jámiyet tariyxı menen birdey 

---

baylanıspaǵan. Jámiyet turmısındaǵı hár qıylı jańalıqlar usı jámiyet tiliniń sózlik 
quramında óz sáwleleniwin tapqanı sebepli, til sistemasınıń leksikalıq qatlamı 
basqa qatlam birliklerine qaraǵanda kóbirek jámiyet tariyxı menen baylanıslı 
boladı. 
Tildiń leksikalıq qatlamında jámiyettiń jasaw tárizi turmısındaǵı ózgerisler óz 
sáwleleniwin tapqanı sebepli sózdi analizlew tiykarında bul til iyesi bolǵan jámiyet 
turmısına baylanıslı tariyxıy maǵlıwmatlarǵa iye bolıw múmkin. Máselen, qazan 
asıw sóz dizbegi bar. Házirgi kúnde qazannıń asılmaytuǵını, al oshaq yamasa gaz 
plitası ústine qoyılıwı belgili. Bul dizbektiń mánisin túsindiriw jámiyettiń áyyemgi 
kóshpeli turmıs tárizi haqqındaǵı túsinigimizdi keńeytedi. Áyyemde otırıqlı turmıs 
keshirmegen jaǵdayda jámiyet aǵzaları túrli orınlarda awqat pisiriw ushın astına ot 
jaǵılatuǵın qurılmaǵa awqatlıq zatlar salınǵan ıdıstı ildirgen. 
Til materialların úyreniw tariyxtıń úsh túrli mashqalasın sheshiwde járdem 
beriwi múmkin: 
1) xalıqtıń kelip shıǵıwı; 
2) tariyxıy rawajlınwdıń túrli basqıshında xalıq mádeniyatı halatı; 
3) basqa xalıqlar menen qatnası. 
Ózbek xalqı tariyxıy jaqtan bir qansha etnikalıq toparlardıń uzaq dáwirler 
dawamında birge jasap, óz ara múnásibette bolıw hám birlesiwi nátiyjesinde 
quralǵan. Qanday etnoslardan quralǵanı házirgi ózbek tiliniń jergilikli govorları 
materialları tiykarında ayqınlasadı. Máselen, sóz basında [y] nıń (j) ǵa almasıwı, 
sóz ortasında eki dawıslı aralıǵındaǵı g dawıssızınıń y ǵa (sigir // siyir) yamasa, 
kerisinshe, y dawıssızınıń g ǵa (keyin // kegin) almasıwı, usı halatta bir qatar únsiz 
dawıssızlardıń únli dawıssızǵa aylanıwı (chiqib // chiǵib) hám basqalar bul til 
iyeleriniń eski qıpshaq qáwimine tiyisli bolǵanın bildiredi.
Sonday-aq, sóz basında únsiz dawıssızlardıń únli dawıssızǵa almasıwı (toǵ // 
daǵ, tush // dush), sozımlı dawıslılardıń bar ekenligi (da: ǵ) usı tilde 
sóylesiwshilerdiń oǵuz qáwiminen kelip shıqqanınan belgi beredi.
Yamasa bir qatar etnotoponimler usı jerde jasap atırǵan etnoslardıń tariyxıy 
jaqtan qaysı urıw yamasa qáwimnen kelip shıqqanın bildirip turadı. Máselen, 
Andijan átirapında Nayman, Sulduz, Munduz, Saroy, Baxrin, Beshkal sıyaqlı 
awıllar bar. Bul awıllarda jasawshılar ózleriniń tariyxıy jaqtan qıpshaqlardan kelip 
shıqqanın házirgi kúnde bilmeydi. Tek toponimlik maǵlıwmatlar ǵana olardıń 
genetikalıq jaqtan qıpshaqlarǵa tiyisliliginen dárek beredi. Qıpshaq elementleri bul 
awıllarda jasawshı xalıq tiliniń fonetikalıq dúzilisinde de sezilmeydi. 
Til faktleri usı til iyeleriniń belgili bir dáwirdegi turmıs mádeniyatı haqqında 
da maǵlıwmat beredi. Máselen, eski turkiy-runikalıq jazba esteliklerinen 
«Kultegin» esteliginde badiz shegiw, balbal, badizchi sıyaqlı sóz hám frazalar 
ushırasadı. Eski túrk tilinde badiz «qabir ústine ornatılǵan tasqa oyıp jazılǵan 
estelik», badizchi «tasqa oyıp estelik jazıwshı», balbal bolsa bal (balshıq) «ılay» 
hám bal (sh) «bas» túbirleriniń qosılıwınan payda bolǵan qospa sóz bolıp, «byust», 
«ılaydan islengen insannıń bas bólimi» mánilerin beredi. Tekstte bayan 
etiliwinshe, Kultegin qaytıs bolǵannan soń onıń qábiri ústine badizshi tárepinen 
badiz shegilip balbal qoyıladı. Usı til faktiniń ózi-aq sol dáwirdegi túrkiy qáwimler 
ataqlı tulǵalar qábirine estelik jazılǵan qábir tası qoyǵanı hám byust ornatqanları 

---

haqqında maǵlıwmat beredi. 
Lingvistikalıq materiallar til iyeleriniń basqa etnoslar menen ótmishtegi 
qarım-qatnasları haqqında informaciya beredi. Máselen, ózbek tiliniń leksikalıq 
qatlamında bir qatar parsısha-tájikshe, arabsha leksemalar bar. Máselen, barg, 
gwsht, musht, ǵisht; máni, rano, vaqt, kitob, qalam hám t.b. Bul leksemalar ózbek 
xalqınıń áyyemnen parsı-tájikler menen bir aymaqta tuwısqan bolıp jasaǵanı, sonıń 
menen birge, arab basıp alıwınan soń islamnıń tásiri haqqında maǵlıwmat berip 
turadı. 
Ayırım waqıtları tariyxıy mashqalalardı sheshiwde tariyxshı menen tilshi 
alımnıń birge islesiwi zárúr boladı. Tiykarınan, xronologiya mashqalaları kóbinese 
áne usı jol menen óz sheshimin tabadı. 
Ótken ásirdiń 50 – 60-jıllarında til materiallarınıń jasın anıqlaw boyınsha 
Amerika alımı Morris Svodesh tárepinen usınıs etilgen hám leksikostatistikalıq 
metod dep atalǵan metod keń qollanılmaqta. 
Ol biologiya ilimlerindegi radiouglerod járdeminde jastı belgilew metodın til 
bilimine alıp kirdi. Hár qanday tiri organizmde (haywanlarda, ósimliklerde hám 
basq.) belgili muǵdarda radioaktiv uglerod bar. Bul zat organizm óliwi menen áste-
aqırın belgili bir tezlikte tarqala baslaydı. Óli organizmdegi uglerod muǵdarın 
ólshew arqalı onıń ólgenine qansha waqıt bolǵanın anıqlaw múmkin. Bul jol 
menen arxeologiyalıq estelikler jası anıqlanadı.