Өзбекстан Республикасы

9-lekciya. Til biliminiń biologiya hám nevrologiya menen baylanısı 
 
Jobası: 
1. Til biliminiń biologiya menen baylanısı 
2. Til biliminiń nevrologiya menen baylanısı 
 
1. Til biliminiń biologiya menen baylanısı 

---

Til bilimi biologiya páni menen de tıǵız baylanısta. Eń áweli, til biliminiń 
úyreniw obyekti bolǵan til sesler dizbegi járdeminde materiallasadı. 
Sesler bolsa sóylew birligi sıpatında belgili sólyew aǵzalarınıń xızmeti 
nátiyjesinde júzege shıǵadı. Til seslerin payda etiwde qatnasatuǵın sóylew aǵzaları 
sóylew apparatı esaplanadı. 
Sóylew apparatı quramına kiriwshi sóylew aǵzaları insan organizminiń 
quramlıq bólegi bolıp tabıladı. Hár qanday sóylew aǵzası eki túrli wazıypanı 
atqaradı: 1) birinshi wazıypası insannıń fiziologiyalıq aǵzası. Bunday aǵza 
sıpatında olar insan organizminiń normal jasawı ushın zárúr tábiyǵıy talaplardı 
qanaatlandırıwǵa xızmet etedi; 2) ekinshi wazıypası sóylew aǵzası. Bul tek homo 
sapienske tán qásiyetler bolıp, birinshi wazıypası ústine qosımsha wazıypa – 
belgili til seslerin aytıw wazıypası qosıladı. Solay etip, bul aǵzalar hám 
biologiyanıń, hám til biliminiń izertlew obyekti boladı. 
Hár bir til sesi úsh belgini ózinde jámleydi: 1) akustikalıq; 2) artikulyaciyalıq; 
3) wazıypalıq (funkcional). 
Dawıslı sesler de, dawıssız sesler de artikulyaciyalıq belgige iye. Dawıslı 
yamasa dawıssız seslerdiń júzege shıǵıwında qatnasatuǵın sóylew aǵzaları belgisi 
artikulyaciyalıq belgi esaplanadı. Bul belgi boyınsha til sesiniń sıpatlaması 
artikulyaciyalıq (fiziologiyalıq) sıpatlama esaplanadı. Máselen, dawıslılar 
sıpatlamasında erin qatnası belgisi, awızdıń ashılıw dárejesi (tildiń kóteriliw 
dárejesi) belgisi fiziologiyadıq sıptalama ushın tiykar bolıp xızmet etedi.
Dawıssızlar sıpatlamasında bolsa dawıssızlardıń payda bolıw ornı belgisi 
(kómekey sesleri, til sesleri – til artı, til orta, til aldı sesleri, erinlik sesler, qos 
erinlik, erinlik-tislik sesler, murınlıq hám awızlıq sonor sesler) fiziologiyalıq jaqtan 
sıpatlama tiykarı boladı. 
Dawıslı hám dawıssız seslerdi aytıwda qatnasatuǵın sóylew aǵzaları 
áyyemnen tilshi alımlar dıqqatın tartıp kelmekte. Tiykarınan, babamız 
enciklopedist alım Ibn Sina fonetikaǵa baǵıshlanǵan arnawlı miynetinde seslerdiń 
fiziologiyalıq tárepi haqqında tolıq maǵlıwmat beredi. Bunday anıq maǵlıwmat 
beriwinde alımǵa insan fiziologiyasın jaqsı bilgeni úlken imkaniyat jaratqan.