Өзбекстан Республикасы

4. Fonetikanı úyreniwde tájiriybelik usıllar 
Til sesleriniń fizikalıq, fiziologiyalıq táreplerin anıqlaw ushın hár túrli 
tájiriybe usıllarınan keń tarqalǵanı belgili bir fizikalıq ásbaplardan, mashinalardan 
paydalanıw esaplanadı.
Házirgi kúnde til sesleriniń tikkeley baqlawda ádettegi esitiw jolı menen 
anıqlaw múmkin bolmaǵan belgili bir táreplerin anıq tájiriybege tiykarlanıp 
úyrenetuǵın til biliminiń arnawlı baǵdarı yaǵnıy eksperimental fonetika dep 
atalǵan jańa baǵdarı payda boldı. 
Eksperimental fonetika metodlarınan eń áhmiyetlisi sesti belgili bir ásbaplar 
járdeminde izertlew bolıp tabıladı. Bunday izertlew instrumental fonetikalıq 

---

izertlew usılı esaplanadı. Fonetikanıń bunday izertlew usılı fizika menen tikkeley 
baylanısta.
 
4.1. Intonografiyalıq metod 
1. Tildiń fonologiyalıq sistemasın eksperimental usılda izertlew jollarınan biri 
intonografiyalıq metod dep ataladı. 
Eksperimental-fonetikalıq izertlewler alıp barılǵan dáslepki dáwirde 
artikulyaciya nızamları fiziologiyalıq, psixologiyalıq qurallar, jay baqlaw, esitiw 
jolı menen úyrenilgen edi. Bul usıllar eksperimental fonetikada pnevmatikalıq 
metod dep ataladı. Bul metod ámeliy fonetika rawajlanıwında áhmiyetli rol 
oynaydı, sebebi, onıń járdeminde kóp ǵana fonetikalıq processler (nazalizaciya, 
aspiraciya, assimilyaciya, sonantizaciya, dissimilyaciya, metateza, dizreza, 
singarmonizm sıyaqlılar) diń tiykarı anıqlandı. 
2. 30-jıllarǵa kelip, prof. V.A.Artyomov intonaciya, pauza, buwın sıyaqlı 
fonetikalıq qubılıslardı úyreniwde elektroakustikalıq metodlardan paydalanıw 
jumısın baslap jiberdi, bul bolsa aldın qollanılǵan pnevmatikalıq metodtan bir 
qansha abzallıqlarǵa iye edi. V.A.Artyomov tildiń fonetikalıq qásiyetlerin 
izertlewge arnalǵan elektrodinamikalıq rekardyor, spektrograf sıyaqlı jańa 
apparatlar oylap taptı.
1
Bunıń menen alım eksperimental fonetikalıq izertlewlerden 
elektroakustikalıq metodlardıń bekkem orın iyelewin támiyinledi. 
3. Intonograf elektroakustikalıq izertlewler ushın arnalǵan ásbaplardan biri. 
Ol izertlew ushın zárúr materialdı fizikalıq jaqtan anıq, tolıǵı menen jazıp aladı 
hám elektromagnit lentalarǵa túsiredi. I-67 sanlı usınday intonograf 70-jıllarda 
Ózbekstan Ilimler Akademiyası Til hám ádebiyat institutı janındaǵı eksperimental 
fonetika laboratoriyasında ornatılǵan bolıp, A.Mahmudov, S.Otamirzaev, 
H.Yuldasheva sıyaqlı alımlar usı ásbap járdeminde ózbek tiliniń fonetikalıq 
qásiyetlerin úyreniw menen shuǵıllanǵan. Áne usı ásbap járdeminde tildiń seslik 
qásiyetleri, ózbek ádebiy tiliniń bay intonaciyalıq sistemasına tiyisli anıq 
eksperimental materiallar toplandı. 
Al, qaraqalpaq til biliminde bolsa bul tarawda akademik A.Dáwletovtıń 
qosqan úlesi ayrıqsha boldı. Ol 1972-jılı Leningrad mámleketlik universitetinde 
“Házirgi qaraqalpaq tiliniń vokalizmi” degen temada kandidatlıq dissertaciyasın 
jaqladı. Onıń bul dissertciyasında qaraqalpaq tilindegi dawıslı seslerdiń fonemalıq 
quramı anıqlanǵan, olardıń artikulyaciyalıq hám akustikalıq ózgeshelikleri birinshi 
ret obyektiv usıllar tiykarında eksperimentlik izertlew arqalı úyrenilgen. Akad. 
A.Dáwletovtıń 
akad. 
L.V.Sherba 
atındaǵı 
eksperimentallıq 
fonetika 
laboratoriyasında stajirovkadan ótiwi hám aspiranturada oqıwı qaraqalpaq tiliniń 
fonetikasın izertlewge obyektiv usıllardıń engiziliwine múmkinshilik berdi.
Intonograftıń tiykarın funcional bloklar quraydı. Bul bloklardıń shıǵıw 
klemmalarındaǵı elektr kúshleniwi sóylew tolqınınıń oscillogrammasına, tiykarǵı 
ton jiyiliginiń háreketine hám de magnit lentasına jazıp alınǵan hám tekserilip 
1
Артёмов В.А. Экспериментальная фонетика. М., 1965.

---

atırǵan signaldıń ses basımı dárejesine muwapıq keledi. Intonografiyalıq metod 
járdeminde fonetikalıq qubılıslar izertlener eken, ayrıqsha blok arqalı waqıt 
signalları da jiberilip turıladı. Bunday signallardı intonografta analizlew hám 
alınǵan maǵlıwmatlardı registraciya qılıw tómendegi eki usılda ámelge asırıladı: 
A) ásbaptıń ishine ornatılǵan magnitofon járdeminde sóylew signalı 
intonografqa uzatıladı. Analiz nátiyjeleri bolsa 12 sm keńliktegi fotolentaǵa jaqtılıq 
nurı oscillograf arqalı sóylew oscillogramması, til sesi basımınıń ortasha dárejesi, 
ses perdeleri tiykarǵı tonınıń jiyiligi, waqıt belgileri iyrek sızıqlar tiykarında jazıp 
alınadı; 
B) alınǵan eksperimental materiallar (magnitofon lentaları) segmentator 
járdeminde tekserip kóriledi. Segmentator islep turǵan payıtta elektron nur 
trubkasınıń uzaq waqıt jaqtılanıp turatuǵın ekranında oscillogramma, tiykarǵı 
tonǵa, ses basımınıń dárejesine yamasa waqıt belgilerine sáykes iyrek sızıqlarlan 
biri operatordıń qálewine qarap payda boladı. Segmentatordıń bunday halattaǵı 
jumıs ciklı 2-4 sekundqa teń keledi, bul bolsa onı qayta-qayta kóriw imkanın 
beredi. Nátiyjede izertlewshi materialdı tolıǵı menen fotoregistraciya qılmay turıp 
qayta kórip shıǵıw imkaniyatına iye boladı. Ulıwma, intonografiyalıq metod til 
seslerin, buwın, sóz, sóz dizbekleri yamasa gáp quramında izertlew ushın tiykar 
jaratadı.