Өзбекстан Республикасы

«Oń zaryadlanǵan atom yadrosı menen keri zaryadlanǵan 
elektronlardan quralǵan elektrneytron bólekshe atom» esaplanadı. 
Atom-molekulyar táliymatta ximiyalıq element túsinigi de úlken áhmiyetke 
iye. Bul táliymatqa muwapıq, «yadrosınıń oń zaryadı birdey bolǵan atomlardıń 
belgili bir túri ximiyalıq element» sanaladı. Házirgi kúnde 107 element belgili. 
Fizika hám ximiya ilimindegi elementlerdiń (zatlardıń) ishki dúzilisi 
haqqındaǵı bul juwmaqlar basqa ilimler, sonıń ishinde, til bilimine de kúshli tásir 
etti. 
Eń áweli, bóliniwdiń kóp basqıshlılıǵı (zattıń) molekulalardan, 
molekulalardıń atomlardan, atomlardıń neytron hám protonlardan quralıwı 
haqqındaǵı teoriya tildiń ontologiyalıq tábiyatın jarıtıwǵa qolay imkaniyat jarattı. 
Til biliminde de tábiyǵıy ilimlerge salıstırǵan halda birlikler túsinigi payda 
boldı. Birlikler ulıwmalıq hám jekkelik dialektikası boyınsha til hám sóylew 
birliklerine bólindi. Hár eki birlik ishki dúzilis qásiyetine, bóliniwsheńlikke iye. 
Til hám sóylew birlikleriniń ishki dúzilisi (poǵonali) kóp basqıshlı qásiyetke 
iye. Olardıń kóp basqıshlılıǵı sonda kórinedi, úlken (makro) pútinlik kishi 
pútinliklerge, kishi pútinlikler bolsa, óz gezeginde, jáne kishi pútinliklerge 
bólinedi. Hár bir pútinlik óz quramındaǵı kishi elementlerge (pútinliklerge) 
qaraǵanda salıstırmalı pútinlik, quramınan ajıralıp shıǵıwshı bólekler bolsa onıń 
elementi bolıp xızmet etedi.
Olardıń salıstırmalılıǵı sonda kórinedi, elementke qaraǵanda pútinlik 
esaplanıwshı birlik ózinen úlkenirek pútinlik quramında element sıpatında 
qatnasadı. Kerisinshe, belgili bir pútinlikke qaraǵanda bir element bolıp kelgen 
birliktiń ózi jáne bóliniwsheńlik qásiyetine iye bolıp, bul bólingen elementler ushın 
pútinlik wazıypasın atqaradı. Máselen, sóz forma morfemalardan quraladı. 
Morfemalar sóz forma elementi bolıp xızmet etedi. Sonday-aq, morfema 
fonemalardan quraladı. Fonemalar bolsa morfemanıń elementi sıpatında onıń 
quramında belgili bir wazıypa atqaradı. Fonema da misli atom sıyaqlı jáne ishki 
dúzilis qásiyetine iye. Parıqlawshı (differencial) belgiler fonemanıń elementleri 
esaplanadı. 
Kórinip turǵanınday, til birlikleri joqarıdan tómenge qarap basqıshlı qásiyetke 
iye. Hár bir basqıshta joqarı basqısh birligi tómengi basqısh birligi ushın pútin, 
tómengi basqısh birligi bolsa joqarı basqısh birligi ushın bólek, element 
wazıypasın atqaradı. Bólek, element pútin quramında funkciyalasadı. 
Tildiń bunday ontologiyalıq tábiyatı, til dúzilisiniń kóp (sathliligi) yaruslılıǵı 
ximiya iliminiń atom-molekulyar teoriyası hám biologiya iliminde 20-jıllardan 

---

rawajlanǵan tiri sistemanıń yaruslı dúzilisi koncepciyası tásirinde kelip shıqtı. 
Tildiń kóp yaruslılıǵı, onıń yaruslı dúzilisi túsinikleri til biliminde XX ásirdiń 
20-jıllarınan baslap dáslep Amerika deskriptiv tilshi ilimpazları miynetlerinde 
payda boldı. 
Keyin ala polyak tilshi alımı Emil Benvenist hám rus tilshi alımı 
S.D.Kocnelson tárepinen rawajlandırıldı. Aldın tildiń dúzilis yarusı menen analiz 
yarusı aralastırılǵan bolsa, keyin ala bul eki túrdegi yarus bir-birinen ajıratıla 
baslandı. 
Atom-molekulyar táliymatınıń til bilimine tásiri tilge sistema sıpatında 
qarawda da kórinedi. 
Til biliminde sistemalıq izertlewler XX ásir baslarınan payda bola basladı. 
Onıń qáliplesiwinde V.Gumboldt, F.de Sossyur, I.A.Boduen de Kurtene sıyaqlı 
ilimpazlardıń xızmeti ullı. N.S.Trubeckoy, A.Elmslev, E.Benvenist, Sepir, 
Blumfild, Xarris, T.P.Lomtev, V.M.Solncev, X.Nematov, I.Qwchqortoev, 
N.Mahmudov, R.Rasulov, A.Berdialiev sıyaqlı tilshi ilimpazlar sistemalı-
strukturalıq táliymattı rawajlandırdı. 
Til biliminde sistema hám struktura degende neni túsinemiz? 
Óz ara baylanıslı hám shártlengen eki hám onnan artıq elementlardiń 
qatnasınan payda bolǵan hám jańa sapaǵa iye bolǵan turaqlı pútinlik sistema 
esaplanadı. 
Til birlikleri reallasıw belgisi boyınsha da, dúzilis (ontologiyalıq) tábiyatı 
boyınsha da sistema esaplanadı. Máselen, hár bir morfema tikkeley baqlawda bir 
qansha formalıq hám mazmunlıq variantlar (allomorflar, morfema variantları) 
arqalı kórinetuǵın ulıwmalıq sıpatında sistema boladı. Sonday-aq, hár bir fonema 
da tikkeley sóylew procesinde bir neshe variantlar (allofonlar) arqalı kórinetuǵın 
ulıwmalıq, pútinlik sıpatında sistema esaplanadı. Bunnan tısqarı, morfema hám 
onnan joqarı birliklerdiń hámmesi dúzilis (ontologiyalıq) tábiyatı jaǵınan qurılma 
(konstrukciya) sıpatında belgili bir kurılıs (konstruktiv) birliklerdiń óz ara turaqlı 
sintagmatikalıq qatnasınan quralǵan sistema esaplanadı. Máselen, morfema eki 
hám onnan artıq fonemalardıń óz ara sintagmatikalıq qatnasınan quralǵan hám jańa 
sapaǵa iye pútinlik sıpatında (morfema) bir fonemanıń jańa sapaǵa iye bolıp, 
morfemalıq yarusqa kóteriliwi nátiyjesinde de júzege keliwi múmkin. Máselen, 
ózbek tilinde u sesi dawıslılılar qatarında fonema, biraq usı fonema siltew almasıǵı 
yamasa III bet betlik almasıǵınıń materiallıq tiykarı bolıp xızmet etiwi múmkin. 
Eki yarus birligi bolǵan fonema hám morfema ortasında sapa ózgerisi júz beredi). 
Sistemanıń áhmiyetli dúzilis belgileri: 1) quramlıq bólimlerge bóliniwi: 2) 
quramlıq bólimlerdiń pútin quramındaǵı óz ara hám pútin menen bólek, túr menen 
tek ortasındaǵı shártlengen qatnastıń bolıwı; 3) kóbinese túr hám pútinniń kúramlıq 
bólimlerinde bar bolmaǵan jańa sapaǵa iye bolıwı. 
Birinshi belgisi boyınsha, hár qanday sistema belgili bir qurılıs birliklerinen 
quraladı, bul bolsa onıń ishki bóleklerge bóliniw qásiyetine iye ekenin kórsetedi. 
Ekinshi belgisi pútin quramındaǵı elementlerdi bir-biri menen hám 
elementlerdiń pútin menen bolǵan qatnasın sáwlelendiredi. Hár eki qatnas zárúrli 
hám óz ara shártlengen. Máselen, fonemasız morfemanıń bolıwı múmkin emes. 
Morfema fonemalardan quraladı. Fonema morfema quramına onıń qurılı birligi 

---

sıpatında kiredi. Sonday-aq, sóz forma morfemalardan quraladı. Morfema bolsa 
sóz forma quramında onıń qurılıs birligi sıpatında xızmet kórsetedi. Olardıń 
qatnası pútin hám bólek ortasındaǵı qatnas bolıp tabıladı. Bunnan tısqarı, bólek 
penen bólektiń, pútin menen pútinniń de qatnası bar. Máselen, san kategoriyası 
quramında birlik kópliksiz bolıwı múmkin emes. Birlik forma kóplikke qaraǵanda, 
kóplikke qarama-qarsı qoyılǵanda anıqlanadı. 
Úshinshi belgisi boyınsha, sistema dep qaralıp atırǵan pútinlik quramlıq 
bólimleriniń ápiwayı jıyındısınan ibarat emes. Ol quramlıq bólimlerinde sistemaǵa 
kirgenshe bar bolmaǵan jańa sapaǵa da iye. Máselen, eki túrli gaz – vodorod hám 
kislorodtıń birikpesinen suw payda boladı. Sonday-aq, fonemalardan quralǵan 
morfema fonemalarǵa qaraǵanda jańa sapaǵa iye boladı. Fonemalar mánini 
parıqlaw ushın xızmet qılıwshı mánisiz birlikler bolsa, olardıń qosılıwınan júzege 
kelgen morfema bolsa mánili birlik esaplanadı. Sonıń ushın hár qanday sistemada 
payda etiwshi hám sistemada kóriniwshi belgiler boladı.