Өзбекстан Республикасы

5. Zat quramınıń turaqlılıǵı nızamı hám til bilimi 
Quramnıń turaqlılıǵı nızamı ximiyanıń tiykarǵı nızamlarınan biri. Buǵan 
muwapıq, hár qanday taza zat, alınıw usılına qaramastan, ózgermes sapa hám 
muǵdarlıq quramǵa iye boladı. Máselen, karbonat angidrid (SO
2
) kóp túrli 
usıllar menen sintezleniwi múmkin: 1) uglerod (II-oksid penen kislorodtan (CaCO
3
= CaO + CO
2
), 2) karbonatlarǵa kislotalar tásir ettiriw arqalı hám t.b. 
Biraq barlıq jaǵdaylarda SO
2
nıń sapalıq quramı (uglerod hám kislorod) hám 
muǵdarlıq quramı (uglerodtıń muǵdarı 27,27%, kislorodtıń muǵdarı 72,73%) 
ózgermes halda saqlanıp qaladı. 
Ásirese, bul nızamdı túsindiriwge atom-molekulyar táliymatı úlken járdem 
beredi. Bul táliymat boyınsha, atomlardıń massası ózgermes bolǵanı sebepli 
zattıń massalıq quramı da ulıwma ózgermes boladı. 
Tábiyǵıy ilimlerde keń qollanılǵan hám úlken tabısqa erisken zat quramınıń 
turaqlılıǵı nızamı til bilimine de óziniń belgili dárejede tásirin tiygizdi. 
Bul teoriyanıń eń kórnekli wákili bolǵan Lui Elmslev til hám sóylew 
birliklerin bir-birine salıstırar eken, turaqlı (konstant) hám ózgeriwsheń 
birliklerge ajıratadı. Tikkeley baqlawda seziw aǵzalarımız járdeminde túsiniletuǵın 
birlikler ózgeriwsheń birlikler, olardıń tiykarında jasırınǵan hám hár birinde 
tákirarlanıw qásiyetine iye bolǵan tiykar turaqlı birlikler esaplanadı. Máselen, i, ı, 
i: sıyaqlı tikkeley esitken sesler bir fonemanıń – erinliklespegen, qısıq dawıslı 
fonemanıń tikkeley kórinisleri esaplanadı. Olar neshe kóriniste aytılmasın, 
hámmesinde bir tiykar tákirarlandı. Joqarıda tikkeley baqlawda seziw aǵzalarımız 
arqalı qabıl etilgen bir neshe sestiń hámmesinde qısıqlıq, erinliklespegenlik belgisi 
belgili dárejede saqlanadı. Bolmasa, basqa fonemanıń variantı boladı. 
Kórinip turǵanınday, til biliminde invariant – variant túsinikleriniń payda 
bolıwında algebradan tısqarı, ximiya iliminiń de roli bar.