Өзбекстан Республикасы

 

---

 
 
2.Salıstırmalılıq teoriyası hám til bilimi 
Házirgi 
barlıq 
ilimler 
matematikanıń 
salıstırmalılıq 
teoriyasınan 
paydalanǵanınday, til biliminde de bul teoriya kóp hallarda qollanılmaqta. Ásirese, 
til birlikleriniń jiyilik dárejesi anıqlanǵannan soń olardıń basqa birliklerge birigiw 
itimallılıǵı itimallıqlar teoriyasınıń usılların qollaǵan halda aldın ala aytıw 
múmkin. Máselen, jılaw sózin esitiwimiz benen onıń adam lekseması menen 
baslanıwın aldına ala boljay alamız. Yamasa nan sózinen keyin jew, jabıw, uslaw, 
sındırıw sıyaqlı awıspalı feyiller keliwin shamalaymız. 
Fonetikalıq yarusta da belgili bir sestiń basqası menen birige alıw yamasa 
birige almaw nızamlıqları bar. Áne usı nızamlıqlarǵa tiykarlanıp qaysı sesten soń 
qanday sestiń keliwi yamasa kele almawın shamalap biliw imkaniyatı boladı.
Áne usı imkaniyat itimallıqlar teoriyasınan paydalanǵan halda ámelge 
asırıladı. Máselen, ózbek tilinde tereń til artı dawıssızlarınan keyin til artı yamasa 
til orta dawıssızları kele almaydı. Yamasa tereń til artı q, ǵ dawıssızları menen 
tamamlanǵan sózdiń tiykarǵı bólimine k hám g dawıssızları menen baslanǵan 
affiksler qosıla almaydı. Singarmonizmdi ózinde tolıq saqlap qalǵan túrkiy tillerde, 
erin únlesliginiń talabına muwapıq, quramında erinlik dawıslı bolǵan sózdiń 
tiykarǵı bólimine tek erinlik dawıslı qatnasqan affiksler qosıladı. Tańlay únlesligi 
talabına muwapıq, quramında qatań dawıssızlar qatnasqan sóz tiykarlarına tap 
sonday dawıssızlı affiksler qosıladı. Kerisinshe bolıwı múmkin emes. Bunı 
matematikalıq atamalar járdeminde tómendegishe ańlatıw múmkin: 
Eger x birligi bolsa, onnan keyin keliwi múmkin bolǵan y yaki z tiń itimallıǵı 
qanday? 
Yamasa: eki birliktiń birigiwi berilgen bolsın – xy, onday waqıtta bul 
birikpeden keyin keletuǵınn z yamasa w niń itimallıǵı qanday? 
Itimallıqlar teoriyasınıń bir halatın rus matematigi A.A.Markov (1856 – 1922) 
túsindirip berdi. Sonıń ushın ol «Markov procesi» yamasa «Markov shınjırı» atı 
menen ataladı. 
A.A.Markov óz ara baǵınıńqılı birlikler izbe-izligin úyrendi. Eger ji 
sistemasınıń belgili bir waqıttaǵı halatı eki waqıt aralıǵında t sisteması ji halatında 
bolıwı itimallıǵın belgilese hám bul itimallıq keyingi dáwir procesi aǵımına 
baylanıslı bolsa, bunday process Markov procesi sanaladı. 
Markov procesi boyınsha, hár qanday waqıttıń ózinde sistemanıń hár qanday 
halatınıń keleshekte bolıw itimalı tek házirgi halatına baylanıslı boladı hám 
sistemanıń bul halatqa qalay kelip qalǵanına baylanıslı bolmaydı. (procestiń 
“keleshegi” “ótmish” penen tek “házirgi” arqalı ǵana baylanısadı) 
Solay etip, Markov procesi sonday tekseriw izbe-izligi, onda belgili waqıyanı