Өзбекстан Республикасы

n menen tekseriw itimallıǵı aldıńǵı (n – 1)diń tekseriw nátiyjeleri arqalı 
anıqlanadı. 
Áne usı tiykarda til biliminde tekst quramınan túsip qalǵan ayırım birliklerdiń 
ne ekenin shamalaw múmkin boladı. Bunda tekst mazmunı tekst strukturasınan 
neden keyin ne túsip qalǵanın bayqaw hám zárúr hallarda onı tolıqtırıw imkaniyatı 

---

tuwıladı. Máselen, Men shembi kúni keshqurın saat segizde Tashkentten 
ushaman gápin mazmundı tolıq saqlap qalǵan halda túrli qısqarǵan formalarda 
bayanlaw múmkin. 
Sonday-aq, 
informaciyanı 
qısqa formalarda bayanlaw imkaniyatı 
«artıqshalıq» itimalı menen de tıǵız qatnaslı. Máselen, Axmet keldi gápinde 
úshinshi bet túsinigi eki márte tákirarlanadı. Sonıń ushın «artıqshalıq» itimallıǵı 
tiykarında, eger kim kelgenine ayrıqsha sóylewshiniń dıqqatı tartılmasa, gáp 
mazmunına zıyan jetkizbegen halda Axmet sózin túsirip qaldırıw imkaniyatı bar. 
Sonday-aq, Men xattı jazdım gápinde de birinshi bet formasındaǵı jazıw feyili 
hám xat túsinikleri eki márte tákirarlanadı. Sebebi jazıw leksemasınıń ózinde xat 
seması bar. Sonıń ushın bul gápti de joqarıdaǵı sıyaqlı qısqartıw itimalı bar. 
Bul operaciyalar, ásirese, házirgi kúnde informaciya uzatıwshı mashinalar 
ushın programmalar dúziwde úlken áhmiyetke iye. 
12-lekciya. Til bilimi hám kibernetika 
 
Jobası: 
1. Til bilimi hám kibernetika 
2. Avtomatikalıq awdarma 
Til bilimi kibernetika ilimi menen de baylanıslı. Kibernetika grekshe 
kybernetike tehne sózlerinen alınǵan bolıp, basqarıw óneri degendi ańlatadı. Ol 
XX ásir ortalarında mashina hám tiri organizmlerdegi qatnas, basqarıw hám 
qadaǵalawdı úyreniwshi ilim tarmaǵı sıpatında maydanǵa keldi. Kibernetika 
haqqındaǵı dáslepki ideya amerikalı alım N.Viner tárepinen berilgen bolsa, keyin 
ala 
rus 
matematikleri 
A.A.Markov, 
A.M.Lyapunov, 
A.N.Kolmogorov, 
A.Ya.Xinchin, amerikalı alımlar K.Shennon, Fisher bul ideyanı rawajlandırdı. 
Kibernetika iliminiń qáliplesiwi hám rawajlanıwında tek matematikler ǵana 
emes, al fiziologlar, fizikler, tilshi alımlar, psixologlar, logikler de belsendi 
qatnastı. 
Solay etip, kibernetika sintetik ilim esaplanadı hám ol matematika, fizika, 
logika, fiziologiya, psixologiya, til bilimi maǵlıwmatların sintezlestiredi. 
Kibernetika ilimi tiri organizm menen mashinalar ortasında qatnas, basqarıw 
hám qadaǵalaw procesinde qandayda bir ulıwma belgiler bar ekenligine 
tiykarlanadı. Bul, ásirese, insan nerv sistemasına, onıń pikirlew hám refleks 
iskerligine tiykarlanǵan házirgi elektron mashinalarda ayqın kózge taslanadı. 
Házirgi texnika rawajlanıw basqıshında insannıń awır miynetin ańsatlastırıw 
maqsetinde insan orınlawı lazım bolǵan bir qatar wazıypalar mashinalarǵa 
júkletilmekte. Bul processte insanǵa tán intellektual iskerlik mashinalarǵa 
kóshiriledi. Nátiyjede mashinalar insannıń tek fizikalıq miynetin ǵana emes, al 
aqılıy miynetin de jeńillestiredi. Máselen, jıllar dawamında sanaw múmkin bolǵan 
nárselerdi mashina járdeminde bir neshe minutta orınlaw múmkin. Bunday 
mashinalar elektron esaplaw mashinalar. (EEM). 
EEM búgingi kúnde turımısımızdıń túrli tarawlarına kirip bardı. Onıń 
járdeminde hár túrli tekstlerdi qısqa múddette teriw, hár qanday informaciyanı 

---

uzatıw, qabıl etiw hám saqlaw, hátte muzıka dóretiw, shaxmat oynaw imkaniyatı 
bar. 
Bunday mashinalardıń oylap tabılıwında mashina xızmeti menen tiri 
organizm xızmeti ortasındaǵı uqsaslıq tayanısh noqat bolıp xızmet etedi. Tiri 
organizmde de, mashinada da sırttan alınǵan signallarǵa juwap beretuǵın 
basqarıwshı hám basqarılıwshı quramlıq bólimler bar. Signallar insan xızmeti hám 
mashinalar jumısın belgilewshi belgili informaciyalardı tasıydı. Informaciya hám 
signal túsinikleri kibernetikanıń oraylıq túsinikleri bolıp tabıladı. 
Informaciya hár qıylı bolǵanınday, signallar da hár túrli. Ol kóriw, esitiw, 
jaqtılıq sıyaqlı signallarınan ibarat bolıwı múmkin. Máselen, joldaǵı svetofor nurı 
da signal, mashinanıń burılıw shıraǵın jaǵıw da signal, urıs maydanında aq 
bayraqtıń kóteriliwi de, áskerlerdiń quralın taslap qol kóteriwi de signal. Elektr 
impulsları, telegraf lentasındaǵı tire, noqatlar da signal. Olardıń hámmesi belgili 
informaciya tasıydı. Bul jaǵınan sózler de signal. Ol da bolmıstaǵı zat hám 
qubılıslar haqqında informaciya beredi. Sonıń ushın ataqlı rus alımı I.Pavlov sózdi 
signallar signalı degen edi. 
Belgili informaciya tasıwda qollanılatuǵın signallar sisteması kod esaplanadı. 
Kodlar EEM ushın úlken áhmiyetke iye. Ol da tiri organizm signallarına analogiya 
jolı menen jaratıladı. 
Tiri organizm xızmeti hám mashina jumısı ortasındaǵı uqsaslıqtı 
tómendegishe túsindiriw múmkin. 
Insan seziw aǵzaları arqalı sırtqı álem haqqında túrli informaciya beriwshi 
signallardı qabıl etedi. «Kiriw signalı» ataması menen júritiliwshi bunday signallar 
nerv tarmaqları arqalı miyge uzatıladı. Qabıl etilgen informaciya yadta saqlanadı, 
qayta islenedi hám onıń xızmeti belgilenedi: háreket arqalı anıq reakciya 
shaqırıladı yamasa hár qıylı jańa informaciya qayta islenedi. «Kiriw signalları» 
«shıǵıw signalları»na aylandırıladı. 
Máselen, «Ótken kúnler» romanın kim jazǵan?» degen sorawdı til járdeminde 
kodlastırılǵan hám ses signalları – sózler arqalı uzatılǵan informaciya sıpatında 
qaraw múmkin. Esitiw aǵzaları bul signallardı qabıl etip, miyge uzatadı. Bul 
informaciya miydegi yad uyalarına qabıl etiledi hám qayta qáliplesedi. 
Miy bólegi menen tap sonday til járdeminde oraylıq baylanıs kanalları arqalı 
kodlastırılǵan jańa informaciya uzatıladı: juwabı – Abdulla Qodiriy. Abdulla 
Qodiriy sóylewshi ushın «shıǵıwshı signal», bir waqıttıń ózinde, tıńlawshı ushın 
bolsa «kiriwshi signal» esaplanadı. Solay etip, jańa informaciya qabıl etiwde 
«kiriwshi signal» menen «shıǵıwshı signal» shınjırı tákirarlanıp turadı. 
Mashina da dál usı princip tiykarına qurılǵan. Onıń wazıypası informaciyanı 
qabıl etiw, saqlaw, qayta qáliplestiriw hám uzatıwdan ibarat. 
Házirgi kúnde mashinalar járdeminde insan miynetin jeńilletiwshi hár qıylı 
isler ámelge asırılmaqta. Áne usılardan biri avtomatikalıq awdarma bolıp tabıladı.