Өзбекстан Республикасы

11-lekciya. Til biliminiń matematika menen baylanısı 
 
Jobası: 
1. Til biliminiń matematika menen baylanısı 
2. Salıstırmalılıq teoriyası hám til bilimi 
Hár qanday ilim matematika menen tıǵız baylanıslı bolǵanda ǵana joqarı 
nátiyjelerge erise aladı. Til bilimi de bunnan awlaq emes. Sonıń ushın XX ásir 
ortalarına kelip til biliminde bir qatar lingvistikalıq túsiniklerdi anıqlastırıwǵa 
bolǵan talaptı qanaatlandırıw ushın matematikalıq lingvistika ataması menen 
atalıwshı ayrıqsha baǵdar júzege keldi. 
Anıq matematikalıq apparatlardan paydalanılatuǵın lingvistikalıq izertlew 
usılı matematikalıq lingvistika dep júritiledi. 
Házirgi kúnde bul atama astında eki túrli ilim tarawı túsinilmekte. Birinshisi 
matematikanıń bir bólimi bolǵan matematikalıq lingvistika. Onıń izertlew 
metodları kóp tárepinen matematikalıq logika, ásirese, onıń algoritm teoriyası 
bólimleri menen hár tárepleme ulıwmalıqka iye. 
Ekinshisi lingvistika baǵdarı bolǵan matematikalıq lingvistika. Matematikalıq 
usıllardan paydalanǵan halda alıp barılatuǵın hár qanday lingvistikalıq izertlew 
metodı til biliminde matematikalıq lingvistika dep ataladı. 
Tildi matematikalıq jol menen klassifikaciyalaw F.de Sossyurdıń til 
haqqındaǵı táliymatına, tilge usı til iyeleriniń sóylew iskerliginde wazıypa 
orınlawshı mexanizm sıpatında qarawına tiykarlanadı. 
Sóylew iskerligi nátiyjesinde «tuwrı tekst» dep júritiliwshi sóylew birlikleri 
izbe-izligi júzege keledi. Bul sóylew birlikleri anıq nızamlıqlarǵa boysınadı hám 
olardıń kópshiligine matematikalıq sıptalama beriledi. 
Gáplerge matematikalıq sıpatlama beriw usılların islep shıǵıw hám úyreniw 
matematikalıq lingvistikanıń tiykarǵı wazıypalarınan biri. Bunday wazıypa 
matematikalıq lingvistikanıń sintaksislik strukturaǵa sıpatlama beriw usılları 
teoriyası bólimi shegine túsedi. 
Gáptiń sintaksislik strukturasın sıpatlaw ushın eki túrli usıldan paydalanıladı: 
1) gáp quramınan onıń óz aldına sintaksislik birlik sıpatında ámel qılatuǵın 
qatnasıwshıların ajıratıw; 
2) gáp quramındaǵı sózlerdiń baǵınıńqı baylınısın sıpatlaw. Máselen, 
Oqıwshılar mektebimiz baǵında hár qıylı miywelerdi ósirdi gápi birinshi usıl 
boyınsha, eń áweli, bir pútin halda anıq belgi menen belgilenedi hám ol izbe-iz 
ráwishte qatnasıwshılarǵa bólinedi. 

---

Onı tómendegishe kórsetiw múmkin: 
G 
ǀ 
ǀ 
O 
Ósirdi 
A
OB OV OG
Oqıwshılar mektebimiz baǵında hár qıylı miywelerdi 
D E 
O O O O 
Mektebimiz baǵında hár qıylı miywelerdi 
(strelka tikkeley qatnasıwshılardı kórsetedi) 
Ekinshi usıl menen joqarıdaǵı gáp tómendegishe sıpatlamaǵa iye boladı: 
O O 
Oqıwshılar mektep baǵında hár qıylı miywelerdi ósirdi 
f 
(Bunda strelka baǵınıńqılıqtı kórsetiwshi simvol bolıp xızmet etedi). 
Bul usıllar Amerika strukturalıq til biliminde keń qollanıldı hám birinshisi 
«Tikkeley qatnasıwshılar grammatikası», ekinshisi bolsa «Baǵınıńqılıq 
grammatikası» atı menen ataldı. Olardıń hámmesi transformaciyalıq 
grammatikanıń túrli kórinisleri sanaladı. 
Matematikalıq lingvistikanıń jáne bir tarmaǵı formal grammatika teoriyası 
bolıp esaplanadı. Bul grammatika da ataqlı Amerika tilshi ilimpazı, 
transformaciyalıq grammatikanıń tiykarın salıwshı Naum Xomskiy atı menen 
baylanıslı. Formal grammatika bólek-bólek tekstlerdi emes, al bir qansha tuwrı 
tekstlerdi hám nızamlıqlardı sıpatlaw usılların úyrenedi. Bul nızamlıqlar formal 
grammatikanıń abstrakt simvolları arqalı belgilenedi. Usı tiykarda «Tuwdırıw 
grammatikası» yamasa «generativ lingvistika» maydanǵa keldi.
Bunnan tısqarı, til biliminde invariantlıq teoriyası da matematika tásirinde 
júzege kelgen. Matematikada invariant ataması arqalı ózgeriwsheń sanlar astındaǵı 
ózgermes, turaqlı muǵdar túsinigi ańlatıladı.
Sonday-aq, til biliminde keń qollanılıp kiyatırǵan statistikalıq metodlar da 
matematika iliminiń tásiri arqalı dúnyaǵa kelgen.