Өзбекстан Республикасы

Til biliminde logikalıq baǵdar 
Til bilimi filosofiya quramında qálipleskeni, til hám logika óz ara tıǵız 
baylanısqanı sebepli bir qatar ilimpazlar til kategoriyaların logika kategoriyalarına 
salıstırıp úyrendi. Nátiyjede til biliminde logikalıq baǵdar júzege keldi. 
Tildi oylawǵa qatnası tiykarında úyreniwshi tilshi alımlar aǵımı logikalıq 
baǵdardı quraydı. 
Logikalıq baǵdar til bilimindegi tómendegi mashqalalar boyınsha pikir 
júritedi: 1) tildiń gnoseologiya menen baylanısın ashıw: 2) tildiń ózine tán dúzilis 
qásiyetlerin emes, al barlıq tiller ushın universal táreplerin jarıtıw; 3) 
grammatikalıq kategoriyalardı logikanıń universal kategoriyaları tiykarında 
anıqlaw: sózdi túsinik tiykarında, gápti (hukm) pikir tiykarında túsindiriw hám 
basqalar; 4) qanday til formasına iye bolıwına qaramastan, birden bir analiz 
principin islep shıǵıw; 5) diaxroniyalıq analizden góre sinxroniyalıq analizdi ústin 
qoyıw, usı menen baylanıslı ráwishte tariyxıy hám salıstırmalı-tariyxıy 
grammatikaǵa qaraǵanda sıpatlama grammatikaǵa itibar beriw; 6) kóbirek gáp hám 
semantika analizine dıqqat qaratıw. 
Til bilimi hám logika ózleriniń dáslepki dáwirlerinde-aq óz ara qatnasta payda 
bolǵan, grekshe logika, arabsha mantiq atamalarınıń negizinde sóz (logos) hám 
sóylew jatqanı da pikirimiz dálili esaplanadı. 
Logika ataması ilimiy qatnasıqqa stoiklar tárepinen pikirdiń sóz járdeminde 
ańlatılıwın bildiriwshi atama sıpatında kiritildi. Aristotel bolsa oylaw nızamların 
úyreniwshi ilim ushın analitika atamasın qollaǵan edi. 
Áyyemgi dáwirlerden baslap-aq grammatikalıq kategoriyalar logikalıq 
kategoriyalar tiykarında túsindirdi. Gáp sózler járdeminde ańlasılǵan pikir dep 
táriplendi. Sóz benen gáp ortasındaǵı parıqlawshı belgi sıpatında qaysı logikalıq 
kategoriyalardı ańlatıwı belgilendi: sóz túsinikti, gáp pikirdi bildiriwi atap ótildi. 
Gáptiń dúzilis birlikleri de kóbinese oylaw formalarınan biri bolǵan pikirdiń 
dúzilis birlikleri arqalı túsindirildi. Ásirese, bunday halat bir bas aǵzalı gáplerdi 
túsindiriwde ayqın sezildi. Máselen, rus tilshi alımı Babayceva bir bas aǵzalı 
gáplerdi logikalıq jaqtan aǵzalarǵa bóliw múmkin ekeni menen túsindiredi. Bir bas 
aǵzalı gáplerdiń tómendegi modellerin kórsetedi: 
X-R (subyektsiz predikat ańlatılǵan gáp, yaǵnıy baslawıshsız bayanlawıshlı 
gáp) 
S-X (predikatsız subyekt ańlatılǵan gáp, yaǵnıy bayanlawıshsız baslawıshlı 
gáp) 
Áne usı logikalıq baǵdardıń tásiri prof. I.Rasulov tárepinen jazılǵan «Házirgi 
ózbek ádebiy tilinde bir sostavlı gápler» monografiyasında da seziledi. 
Tildi logikalıq kategoriyalar tiykarında úyreniw, ásirese, XVII ásirden XIX 
ásirdiń birinshi yarımına shekem óz shıńına kóterildi. Bul dáwirde sóylewdiń 
logikalıq kategoriyalarǵa tolıq sáykes halda qáliplesiwin esapqa alǵan halda, barlıq 
tiller ushın ulıwma, racional grammatika jaratıw háreketi kúsheydi. Áne usınday 
gúrestiń baslawshısı inglis filosofı F.Bekon (1561 – 1626) edi. Ol barlıq tiller ushın 
ulıwma, filosofiyalıq grammatika jaratıwǵa urındı. Bunday grammatika jaratıwda 

---

ózi islep shıqqan biliwdiń ámeliy, induktiv metodına súyendi. F.Bekon túrli 
tillerdiń salıstırmalı grammatikasın jaratıw tiykarında onıń negizinde barlıq 
tillerdiń abzal táreplerin qamtıp alǵan hám insan oylawı hám de sezimlerin ózinde 
ideal jámlestiriwshi ulıwma bir tildi jaratıw múmkin degen ideyanı alǵa súrdi. 
Kórinip turǵanınday, ol dúnyaǵa keńirek tarqalǵan Evropa tilleri negizinde 
barlıq xalıqlardıń jetilisken qatnas quralı bolǵan –esperanto sıyaqlı – bir tildi 
jaratıw haqqında pikir júritedi. 
Logikalıq kategoriyalar tiykarında barlıq tiller ushın ortaq grammatika jaratıw 
ideyası francuz alımı Rene Dekart (1596 – 1650) hám onıń ideyası tiykarında 
dúnyaǵa kelgen kartezian filosofiyası tárepinen rawajlandırıldı. Negizinde, 
kartezian ataması Dekart familiyasınıń latınsha (Cartesins) jazılıwı tiykarında 
payda bolǵan. 
Onıń pikirinshe, barlıq insanlarǵa tán bolǵan quramalı túsinikler sisteması bir 
qansha az muǵdardaǵı elementar birliklerge jámleniwi múmkin. Máseleniń 
sheshimi insan oylawınıń barlıq baylıqların quraytuǵın eń kishi, basqa mayda 
bólekke bólinbeytuǵın logikalıq birliklerdi anıqlaw dárejesine, shın filosofiyaǵa 
tiykarlanǵan filosofiyalıq til sistemasın tabıwǵa baylanıslı. 
Dekart misli tábiyǵıy san qatarları sıyaqlı insan pikir-ideyalarınıń da sanın 
shıǵarıw múmkin ekenin boljaydı. Onıń pikirinshe, ózine belgisiz bir tilde barlıq 
sanlardı bir kúnde jazıw hám oqıw múmkin bolǵanınday, insan sanasındaǵı túsinik 
hám ideyalardı da áne usınday muǵdarlarǵa keltiriw, nátiyjede sol túsinik hám 
ideyalardı ańlatıwshı sózler sistemasın jaratıw múmkin. Bunday tildi jaratıw, eń 
áweli, shın filosofiyaǵa baylanıslı. Dekarttıń pikiri boyınsha, tek usı filosofiya 
ǵana insannıń barlıq pikir-ideyaların sanawı hám olardı ápiwayı halda anıq etip, 
shıraylı tártipte jaylastırıwı múmkin. Bunday til, onıń atap ótiwinshe, sózlerdiń bir 
qıylı túsleniw, túrleniw hám dúzilisine iye bolıwı lazım. 
Ulıwma grammatika jaratıw ideyasın alǵa súrgen alımlardan jáne biri nemis 
alımı Gotfrid Vilgelm Leybnic (1646 – 1716). Ol ilimiy jańalıq ashıwǵa imkaniyat 
beretuǵın ulıwma ilimiy metodtı izlew procesinde tilge múráját etti. 
G.V.Leybnic tek dálillew menen ǵana sheklenip qalıwshı dástúriy, formalıq 
logikanı sınǵa alǵan halda, «ilimiy oylap tabıwlardı ámelge asırıw óneri»ne iye 
bolǵan jańa logikanı jaratıw zárúrligin atap ótedi. Áne usınday logikanı jaratıw 
jolın ol tildiń logikalıq analizinde kóredi. Tildiń logikalıq analizi, ilimpazdıń 
pikirinshe, universal logikalıq simvollardı jaratıw hám bul simvollar járdeminde 
oylaw elementlerin ańlatıw múmkin boladı. Solay etip, Leybnic jasalma simvollıq 
tildi jaratıw ideyasın kóterip shıqtı. Ol bunday jasalma tildiń logikalıq-filosofiyalıq 
hám matematikalıq qurılmalarǵa maksimal jaqın bolıwı lazım ekenligin atap ótti. 
Leybnictiń 
pikirinshe, 
barlıq quramalı ideyalar ápiwayı ideyalar 
kombinaciyasınan, barlıq bóliniwshi sanlar bólinbeytuǵın sanlardan quralǵanın 
esapqa alǵan halda, quramalı túsiniklerdi ápiwayı túsiniklerge bóliw waqtında 
kombinatorika principlerine ámel qılıw lazımlıǵın uqtıradı. Birinshi qatardaǵı 
atamalar ápiwayı túsinikler, ekinshi qatardaǵı atamalar ápiwayı túsinikler juplıǵı, 
úshinshi qatardaǵı atamalar bolsa birinshi qatardaǵı úsh atamanıń yamasa birinshi 
qatardaǵı eki atama menen ekinshi qatardaǵı bir atamanıń kombinaciyası ekenin 
ayrıqsha atap ótedi.

---

Solay etip, barlıq quramalı túsinikler máni «atom»larınan quralǵanın ańlaydı. 
Nátiyjede oylaw bólimlerin algebralıq ańlatpalar menen belgilew imkaniyatı 
jaratıladı. Leybnic awızeki hám jazba tilde qollaw múmkin bolǵan 
simvollastırılǵan til joybarın usınıs etti. Bul tildiń tómendegi simvollardı óz ishine 
alıwı názerde tutıldı: a) toǵız izbe-iz kelgen san latın álipbesindegi dáslepki toǵız 
dawıssız háripti belgileydi: 1=b, 2=s, 3=d, 4=t, 5=g, 6=h, 7=l, 8=m, 9=n... b) 
onlıqlar bes dawıslıǵa sáykes keledi: 10=a, 100=e, 1000=i, 10000=o, 100000=u. 
Leybnictiń bul ideyası keyin ala matematikalıq logika hám kibernetikanıń 
qáliplesiwi hám rawajlanıwı ushın úlken áhmiyetke iye bolǵan simvolikalıq 
logikanıń rawajlanıwı ushın túrtki berdi. 
Bekon, Dekart, Leybnicler logikalıq kategoriyalar tiykarında ulıwma 
grammatika jaratıw ideyasın bergen bolsa da, biraq olar bul ideyalardı filosofiya 
sheńberinde bayan etti. Belgili bir tillerdiń ishki dúzilisi hám tábiyatı haqqında sap 
lingvistikalıq izertlewler alıp barmadı. 
Logika materialları tiykarında til dúzilisin túsindiriw hám racional 
grammatika jaratıw dáslepki márte francuz alımları A.Arno hám K.Landsloǵa 
nesib etti.