Өзбекстан Республикасы

B. Dialektikalıq kategoriyalar hám til bilimi 
Bolmıstaǵı hámme nárse hám qubılıslar óz ara baylanıslı. Olar bir-birine tásir 
hám keri tásir etip turadı. Tábiyat hám jámiyettegi hesh bir zat hám qubılıs 
basqalardan ajıralǵan halda ómir súrmeydi. Biraq biz álemdi biliw procesimizde 
onı quraǵan óz ara qatnastaǵı ayrıqsha zat hám qubılıslardı ulıwma baylanıslardan 
ajıratamız. Bul processte onıń ózine tán tárepleri hám qásiyetlerin ashıp beriw 
maqsetinde bul zat hám qubılıslardıń basqa zat hám qubılıslar menen barlıq qatnas 
hám baylanısların, hámme baylanıslılıqların bilip baramız. 
Zat hám qubılıslardı ilimiy biliw ushın onıń barlıq táreplerin, barlıq qatnas 
hám baylanısların birge alıp úyreniw lazım. Buǵan hesh qashan tolıq erisip 
bolmasa da, olardı qatnaslarda kórinetuǵın qásiyetler kompleksi sıpatındı 
túsindiriwdiń ózi zat hám qubılıslardı biliwde hár túrli qáteliklerden saqlap qaladı. 
Dialektikada zat hám qubılıslar ortasındaǵı óz ara baylanıslılıqtıń hár qıylı 
kórinisleri bar bolıp, bul qatnasıqlar til birlikleri ushın da tán bolıp esaplanadı. 
Ayrıqshalıq, jekkelik hám ulıwmalıq bolmıstaǵı zat hám qubılısardıń hár 
qaysısına tán ayrıqsha, belgili toparına tiyisli arnawlı hám hámmesine tán ulıwma 
tárepleri, qásiyetleri hám olar ortasındaǵı baylanıslardı sáwlelendiredi. 
Tikkeley baqlawda berilgen ayrıqsha zat hám qubılıslardan parıqlaytuǵın 
belgi hám qásiyetler birligi ayrıqshalıq esaplanadı. 
Biliw procesi ayrıqshalıqlardı úyreniwden baslanadı. 
Ayrıqshalıqlardıń ózlerine tán belgi hám qásiyetlerin bir-birine salıstırıw 
arqalı ulıwmalıq payda etiledi. Bunday túrdegi bir qansha zat hám qubılıslarǵa tán 
óz ara uqsaslıq, olardıń hár birinde tákirarlanıwshı belgi hám qásiyetler birligi 
ulıwmalıq esaplanadı. 
Ayrıqshalıq penen ulıwmalıq ortasında jekkelik kategoriyası da bar. Jekkelik 
kategoriyası zat hám qubılıslardaǵı ayrıqshalıq hám ulıwmalıq ortasındaǵı 
ayrıqshalıqqa qaraǵanda ulıwma, ulıwmalıqqa qaraǵanda ayrıqsha belgi hám 
qásiyetler hám de baylanıslılıqlardı sáwlelendiredi. 
Dialektikadaǵı baylanıslılıqtıń bunday bóliniwi formal logikadaǵı úshinshisin 
jibermew nızamın biykarlaydı. Bunıń menen hár qanday zat hám qubılıslardıń 
tariyxıy rawajlanıwında aralıq halat bolıwı múmkinligin tastıyıqlaydı. 
Ayrıqshalıq, jekkelik, ulıwmalıq óz ara dialektikalıq qatnasta boladı. Olar 
biri-birisiz ómir súriwi múmkin emes. Ayrıqshalıq penen ulıwmalıq jekkelik arqalı 
baylanısadı. Jekkelik ayrıqshalıqlardan quraladı, bir waqıttıń ózinde, ulıwmalıqtı 

---

ayrıqshalıq penen baylanıstıradı. 
Ulıwmalıq bolsa ayrıqshalıqtan ajıralǵan halda bolmaydı. Ol hár bir 
ayrıqshalıqta onıń ulıwma qásiyetleri, belgileri, baylanısları formasında ómir 
súredi. Bunnan kórinip turǵanınday, biziń seziw aǵzalarımızǵa beriletuǵın hár bir 
ayrıqsha zat hám qubılıslar ayrıqshalıq, jekkelik hám ulıwmalıq birliginen ibarat. 
Ayrıqshalıq, jekkelik hám ulıwmalıqlardıń óz ara baylanısların dialektikalıq 
kózqarastan tusiniw obyektiv álemdi tuwrı biliwde úlken áhmiyetke iye.
Sonı da atap ótiw kerek, dialektikada aralıq halattı tán alıw zat hám 
qubılıslardı mudamı ózgeriste, rawajlanıwda úyreniw imkaniyatın beredi. 
Bul kózqarastan ayrıqshalıq, jekkelik, ulıwmalıq dialektikasında bir-birine 
ótiw halatların bóliwi múmkin. 
Belgili bir sharayatta ayrıqshalıq jekkelikke, jekkelik bolsa ulıwmalıqqa, 
kerisinshe, olar bir-birine ótiwi múmkin. Bul bolsa tariyxıy rawajlanıw, dinamika 
procesin kórsetedi. 
Dialektikadaǵı bul kategoriya tilde de óz sáwleleniwin tabadı. Til 
birliklerindegi ayrıqshalıq, jekkelik hám ulıwmalıqlar ortasındaǵı qatnas hám 
baylanıslardı til biliminde dáslepki márte dialektikalıq logika principleri tiykarında 
jumıs alıp barǵan S.N.Ivanov ashıp berdi.
Ilimpazdıń atap ótiwinshe, anaw yaki mınaw hár qıylılıq negizin biliw usı hár 
qıylılıqtıń ulıwma tiykarın biliwge alıp keledi. Ámeliy biliwde bir-birinen 
ajıralǵan, bir-birinen uzaq bolıp kóringen qubılıslar negizin biliw konkretlikten 
abstraktlıqqa principi tiykarında belgili obyekt haqqında ilimiy túsinik qáliplestiriw 
boyınsha dialektikalıq logikanıń mańızın quraydı. 
Dialektikalıq logika ayrıqshalıq penen qatnasta bolǵan ulıwmalıqqa sistema 
sıpatında qaraydı hám ayrıqshalıqlar usı sistema sheńberinde funkciyalasadı dep 
esaplaydı. 
Eger ayrıqsha zatlar negizinde jasırınǵan tiykar usı ayrıqsha elementler 
qatnaslarınan quralǵan belgili bir sistema esaplanar eken, onday waqıtta tiykardı 
túsindiriw ushın áne usı sistemaǵa sıpatlama beriw, onıń quramındaǵı 
ayrıqshalıqlardı úyreniwden baslaw kerek boladı. Máselen, belgili bir sepliktiń 
barlıq máni náziklikleri hám olar ortasındaǵı qatnaslardı baqladıq. Bul waqıtta 
ayrıqsha mániniń belgili bir sistemadaǵı hár qıylılıǵı haqqında túsinikke iye 
bolamız. Biraq bunday halatta mánini tek ápiwayı sanaw boladı. Negizinde, seplik 
morfologiyalıq jaqtan qaraǵanda sintaktislik funkciyası jaǵınan anıqlanǵan boladı. 
Bunday sheńberden qalay shıǵıp ketiw jolın S.N.Ivanov dialektikalıq logikadan 
izleydi. Belgili bir quramalı sistema haqqındaǵı túsinikti ol haqqındaǵı túsinikke 
aylandırıw lazım. Bunıń ushın belgili bir qatnaslar sisteması tiykarın túsindiriw 
kerek. Eger onı seplik mısalında kórsek, grammatikalıq formanıń ayrıqsha mániler 
sisteması tiykarın usı topar qubılıslardıń ulıwma tiykarı sıpatında túsindiriw lazım. 
Belgili bir tiykardıń ayrıqsha kórinisleriniń ulıwma negizi bul tiykar ózinde ózi 
bolǵan birden bir, anıq qatnaslar esaplanadı. 
Predmetti anıqlaw, demek, onı basqalarınan shegaralaw, basqalardan qanday 
da bir tárepi menen parıq qılıwın belgilew, onıń óz-ózine, bir waqıttıń ózinde, 
basqa predmetlerge qatnasın anıqlaw espalanadı. 
Predmet, qubılıslardı ulıwma qatnasta, basqa predmet, qubılıslar menen 

---

baylanısta qaraw lazım degen dialektikalıq talap bul predmet ózine-ózi qanday 
tiyisliligi haqqındaǵı konkret bilimge alıp keliwi kerek. Bunday ulıwma baylanıstı 
úyreniwdiń konkret tolıqlıǵı baylanıslardan tısqarıdaǵı predmetti biliwge alıp 
keledi. Anıqraǵı, bul orındaǵı baylanıslar ishke, predmettiń ózine qaratılǵan boladı. 
Bul bolsa usı predmettiń substanciyasın, tiykarın, ózine-óziniń birdeyligin 
biliwimiz boladı. Sonıń ushın morfologiya grammatikalıq kategoriya hám 
formalardıń substancional mánisi haqqındaǵı ilim bolıwı lazımlıǵın kórsetedi. 
Joqarıdaǵılardan kórinip turǵanınday, biliw procesi ayrıqshlıqtan baslanadı. 
Biz dáslep seziw aǵzalarımız járdeminde ayrıqshlıqtı, jekke zat hám qubılıslardı, 
Máselen, barıs sepliginiń hár túrli forması hám mazmunlıq variantın túsinemiz 
(tiykarınan, -ǵa, -ge, -qa, -ke, -na, -ne, -a, -e sıyaqlı). Sońın ala sanamızda usı 
sezimlik túsiniwden júzege kelgen bar faktlardı analiz hám sintez qılıp, olardın 
áhmiyetli táreplerin áhmiyetsiz táreplerden, ulıwmalıq táreplerin ayrıqsha 
táreplerinen ajıratamız. Olardı óz ara bir-biri menen birlestiremiz, bir-birine 
salıstıramız. Solar tiykarında sanamızda olardı ańlatıwshı túsinikti payda etemiz. 
Bul payda bolǵan túsinikte zat hám qubılıstıń, joqarıdaǵı halatta barıs sepliginiń 
hám jekke tárepleri, hám olardıń belgili bir túrge, yaǵnıy seplikke tán tárepleri hám 
de usı zat hám qubılıslardıń pútin bir klassqa, yaǵnıy sóz ózgertiwshi qosımtalarǵa 
tiyisli ulıwma tárepleri sáwlelenedi. 
Bolmıstaǵı zat hám qubılıslar ortasındaǵı óz ara qatıslılıq, baylanıslılıqlardan 
biri tiykar hám qubılıs esaplanadı. 
Tiykar zat hám qubılıslardıń ishki, eń áhmiyetli óz ara baylanısları, usı 
baylanıslardıń nızamlı qatnasıqların qurawshı tárepler, qásiyetler hám 
baylanıslardıń kóriniw forması esaplanadı. 
Biz obyektiv bolmısta tikkeley qubılıslardı kóremiz. Olardı seziw aǵzalarımız 
arqalı sezemiz. Tiykar obyektiv álemdegi zat hám qubılıslardıń óz ara baylanısları, 
qatnaslılıqların sáwlelendirgeni ushın onı tikkeley janlı baqlawda kóriw, uslaw 
múmkin emes. Ol zat hám qubılıslardıń áhmiyetli belgisi sıpatında bul zat hám 
qubılıslardıń óz ara qatnasların úyreniw, tereń analizlew arqalı ańlanadı. Máselen, 
tikkeley baqlawda hár túrli tiri organizmlerdi kóremiz. Olardı bir-birine salıstırıw, 
tereń analizlew tiykarında olardıń hámmesi ushın ulıwma bolǵan áhmiyetli belgini 
anıqlaymız. Bul belgi barlıq tiri organizmler ushın tán, olardıń hár birinde 
tákirarlanıwı kerek. Áne usı áhmiyetli belgi zat almasıw belgisi esaplanadı. 
Demek, konkret túrli kórinistegi tiri organizmler qubılıslar bolsa, olardıń 
hámmesi ushın ulıwma tiykar zat almasıw bolıp tabıladı. 
Tiykar menen qubılıs óz ara tıǵız baylanıslı bolıwı menen birge bir-biri 
menen qarama-qarsı qásiyetke de iye. Olardıń qarama-qarsılıǵı bolmıstaǵı zat hám 
qubılıslardıń óz tábiyatınan kelip shıǵadı. Tiykar qubılısta jasırın hám onı tikkeley 
seziw aǵzalar arqalı biliw múmkin emes. Qubılıs zatlardıń kóriniw forması 
esaplanadı. Olar hesh qashan muǵdar jaǵınan bir-birine sáykes kelmeydi. Eger 
zatlardıń kóriniw formaları bolǵan qubılıslar menen tiykar óz ara sáykes kelgende 
edi, hár qanday ilim artıqmash bolıp kalar edi. 
Hár qanday ilimniń wazıypası qubılıslar túbinde jasırınıp jatqan, olardıń 
negizin quraytuǵın tiykardı anıqlawdan ibarat. 
Áne usıdan kelip shıqqan halda, til biliminde de tilshiniń wazıypası seziw 

---

aǵzalarımız járdeminde sezetuǵın sóylew birlikleri negizinde jatqan ulıwma máni, 
tiykardı tabıwdan ibarat bolıwı kerek. Til biliminde tildegi áne usınday tiykar-
qubılıs qarsılasıwı til-sóylew dixotomiyası arqalı sáwlelenedi. Sóylew birlikleri 
ataması qubılıslardı ańlatsa, til birlikleri tikkeley seziw aǵzalarımız arqalı 
sezetuǵın sóylew birlikleri tiykarında jasırınǵan tiykardı ańlatadı. Til birlikleri - 
ema menen tamamlanatuǵın (fonema, morfema, leksema sıyaqlı) atamalar arqalı 
ańlatıladı. Bul atamalar menen ańlatılǵan birliklerdi biz hesh qashan seziw 
aǵzalarımız járdeminde sezbeymiz. Yaǵnıy onı aytpaymız hám esitpeymiz. 
Hár qanday til birlikleri tikkeley baqlaw astında bir qansha sóylew birlikleri 
arqalı materiallıq jaqtan sáwleleniwin tabadı. Áne usınday konkret materiallık 
birlikler variantlar esaplanadı: fonema variantı, morfema variantı, leksema variantı 
sıyaqlı. Olardı Amerika tilshi alımları allofon, fon: allomorf, morf: alloleks, leks 
atamaları menen de atap kelmekte.
Tildegi joqarıdaǵıday qarsılıqtı ayırım tilshi alımlar emik hám etik birlikleri 
atamaları arqalı da ataydı. Emik birlikler -ema menen tamamlanǵan atamalar 
(fonema, morfema, leksema sıyaqlı) arqalı ańlatılǵan birliklerdi óz ishine alsa, etik 
birlikler variant yaki allo- menen baslanǵan (allofon, allomorf, alloleks) atamalar 
arqalı ańlatılǵan birliklerdi óz ishine aladı. 
Bolmıstaǵı zat hám qubılıslar ortasındaǵı qatnastıń jáne bir túri pútin hám 
bólek qatnası esaplanadı. 
Pútin óz ara dialektikalıq qatnasta bolǵan bólimler, bóleklerdiń tıǵız birliginen 
ibarat bir pútinlik bolıp tabıladı. Bólek bolsa usı pútindi quraǵan, onıń quramındaǵı 
belgili bir element, bólim sanaladı. Bolmıstaǵı hár bir zat hám qubılıs, processler 
áne usı pútin hám bólektiń dialektikalıq birliginen ibarat.
Bul sonı kórsetedi, álemdegi hár bir zat hám qubılıs, úlken-kishiligine 
qaramastan, ishki bóliniw qásiyetine iye. Bunday bóliniw kóp basqıshlı xarakterga 
iye. Úlken pútinliktiń quramlıq bólimleri bolǵan, úlken pútinlik ushın bólek 
wazıypasın atqarıwshı bólim, óz gezeginde, keyingi bóliniw ushın pútin bolıp 
keledi. Bunday pútin-bólek tiykarında bóliniw bóliniwdiń aqırǵı noqatına shekem 
dawam etedi. 
Eger bunı til materialları tiykarında kórip shıqsaq, gáp pútinlik sıpatında gáp 
aǵzalarına, gáp aǵzaları sóz formalarına, sóz formaları morf (allomorf)larǵa, 
morflar bolsa fonlarǵa, (allo)fon bolsa akustikalıq hám fiziologiyalıq qásiyetlerge 
bólinedi. Bóliniwdiń hár bir basqıshı pútin-bólek dialektikasın ózinde 
sáwlelendiredi. Sonday-aq, tillik birliklerdiń hár qaysısı (fonemadan basqa) 
mazmunlıq jaqtan da belgili bir máni elementleriniń óz ara qatnaslarınan quralǵan 
bir pútinlik esaplanadı. Máselen, mánili birlikler ishinde eń kishisi esaplanǵan 
morfema da eki hám onnan artıq semalardıń óz ara qatnasınan quralǵan pútinlik 
esaplanadı. Mánili birlik bolmaǵan hám forma jaǵınan eń kishi birlik esaplanıwshı 
fonema da naǵız atom sıyaqlı bóliniwsheńlik qásiyetine iye. Onıń quramlıq 
bólimleri parıqlawshı belgiler sanaladı. Sonıń ushın fonema differencial belgiler 
kompleksi sıpatında bahalanadı. 
Ataqlı daniyalı tilshi alım L.Elmslev pútin-bólek qatnasın til birlikleriniń hám 
forma, hám mazmun tárepi mısalında izshil jarıtıp berdi. 
Forma tárepin tekst-period-gáp-sóz-buwın-fonemalarǵa bólgen bolsa, 

---

mazmun tárepine de bunday bóliniwdi qollaǵan halda onıń eń kishi birligi 
sıpatında figuranı ajıratadı. 
L.Elmslevtiń figura túsinigin til bilimine alıp kiriwi glossematika teoriyasınıń 
F.de Sossyur teoriyasınan bir qansha parıq qılıwın kórsetedi. Sossyur hár qanday 
lingvistikalıq belgi belgilewshi hám belgileniwshiniń dialektikalıq birliginen ibarat 
dep esaplaǵan bolsa, L.Elmslev belgileniwshi tárepin jáne bóliwdi dawam etedi. 
Onıń pikirinshe, lingvistikalıq birliklerdiń mazmun planında lingvistikalıq belgiden 
basqa belgi bolmaǵan elementlerdi de ajıratıw múmkin. Belgiler sistemasına 
belginiń quramlıq bólimi sıpatında kiriwshi áne usınday belgi bolmaǵanlar 
figuralar esaplanadı. Til sonday dárejede dúzilgen, bir uwıs figuralar járdeminde 
hám olardıń hár túrli jaylasıwı sebepli belgiler legionın qurıw múmkin. 
L.Elmslev ajıratqan figuralar elementar mánige, semaǵa tuwra keledi. 
Semalar kombinaciyası belgi mazmunın quraydı. Máselen, ul belgisi tómendegi 
figuralardan quraladı: [insan] + [jas] + [erkek]. Aqırǵı figuranıń ózgeriwi bolsa qız 
belgisin bildiredi. 
Bunnan kórinip turǵanınday, pútin-bólek múnásibeti tiykarında lingvistikada 
tıǵız (komponent) analiz metodı maydanǵa keldi. 
Sonı da atap ótiw lazım, pútin quramındaǵı hár bir bólim pútinniń ózine tán 
tárepin belgili dárejede sáwlelendiredi. Biraq pútindi quraǵan bul bólimler pútin 
quramında hár biri jeke-jeke emes, al pútinniń bólekleri sıpatında kórinedi. 
5. Álemdegi zat hám qubılıslar ortasındaǵı qatnas, baylanıstıń túrlerinen jáne 
biri forma hám mazmun dialektikası bolıp tabıladı. 
Formasız mazmun bolmaǵanınday, formanıń jasaw usılı, strukturası, dúzilisi 
de mazmunsız bolmaydı. 
Kórinip turǵanınday, forma hám mazmun belgili bir zat yamasa qubılıstıń óz 
ara dialektikalıq baylanıslı bolǵan eki tárepi. 
Bul dialektikalıq baylanıslılıq tilde de jarqın sáwleleniwin tabadı. Til birlikleri 
de forma hám mazmun birliginen ibarat. Tek buǵan fonologiyalıq qatlam birlikleri 
kirmeydi. Sebebi fonologiyalıq birlikler bir tárepleme tiykar bolıp, tek formaǵa 
iye. 
Forma hám mazmun óz ara baylanıslı bolsa-da, biraq olar bir nárseniń eki 
tárepi bolǵanıday, hár qaysısı ózine tán qásiyetke de iye. Olardıń ózine tánligi 
sonda, hár qaysısı óz aldına strukturaǵa iye. 
Bul strukturalıq elementler bir-birine sáykes keliwi shárt emes. 
Tillik birlikler ortasındaǵı forma hám mazmun qatnasın tómendegishe 
kórsetiw múmkin: 
1) M=F 
2) M>F 
3) MJoqarıdaǵılardan birinshisinde mazmunlıq dúzilis penen formalıq dúzilis 
ortasında sáykeslik bar. Ekinshi halatta bir neshe máni bir formaǵa iye 
(omonimiya). Úshinshi halatta bolsa, bir máni bir neshe forma arqalı ańlatıladı 
(sinonimiya). Keyingi hár eki halatta da forma hám máni ortasında sáykessizlik 
bar. 

---