Өзбекстан Республикасы

4. Til biliminiń ilimler sistemasındaǵı ornı 
Joqarıda bayan etilgenlerden belgili bolǵanınday, til bilimi basqa ilimler 
menen belgili dárejede qatnast. Bul bolsa til biliminiń ilimler sistemasındaǵı ornın 
belgilewde bir qansha qıyınshılıq tuwdıradı.
Til bilimin anaw yaki mınaw ilimler qatarına kiritiwde usı pán úyrenetuǵın 
obyekttiń tábiyatı tiykar etip alınadı. Bul jaǵınan onıń úyreniw obyekti de kóp qırlı, 
quramalı esaplanadı. Birinshiden, til adamlardıń eń áhmiyetli qarım-qatnas quralı, 
bilimlerin saqlawshı hám keleshek áwladqa jetkiziwshi, adamlarda estetikalıq 
zawıq oyatıwshı qúdiretli qural. Áne usı wazıypalardı itibarǵa alǵanda, til 
jámiyetlik qubılıs esaplanadı. Sebebi ol belgili bir jámiyet ushın xızmet etedi. Eger 
usı jámiyet bolmasa, onıń tiline de zárúrlik qalmaydı. Jámiyettegi hár bir ózgeris 
onıń tilinde óz sáwleleniwin tabadı. Tildi áne usınday jámiyetlik qubılıs sıpatında 
úyreniw til bilimin jámiyetlik ilimler quramına kiritiwge tiykar boladı. 
Ekinshiden, negizinen jámiyetlik xarakterge iye til belgili bir fizikalıq hám 
fiziologiyalıq processler tiykarında materiallasadı. Tildiń áne usı materiallasıw 
tárepin úyreniw til bilimin tábiyǵıy ilimler qatarına kiritiw imkaniyatın payda 
etedi. Sonıń ushın A.Azamov til bilimin tábiyǵıy ilimler qatarında sanaydı.
Úshinshiden, til hám oylaw óz ara ajıralmas. Til pikirdi qáliplestiriwshi hám 
sáwlelendiriwshi materiallıq qural esaplanadı. Bul jaǵınan til hám oylaw forma 
hám mazmun dialektikasın ózinde sáwlelendiredi. Tildiń áne usı táreplerin úyreniw 
máselesi til bilimin filosofiya, logika, psixologiya ilimleri sistemasına kiritiwge 
tiykar boladı.
Tórtinshiden, til úzliksiz rawajlanıp, jetilisip barıwshı qubılıs. Bul jaǵınan ol 
janlı organizmge uqsaydı. Tildiń áne usı dinamikalıq qásiyetlerin úyreniw 
tárepinen til bilimi biologiya ilimleri menen ulıwmalıq belgilerge iye. 
Bulardıń hámmesi tildiń qanshelli quramalı, kóp qırlı qubılıs ekenliginen 
dárek beredi. Sonıń ushın til bilimi tariyxında onı túrli ilimler qatarına kiritiwge 
urınıwlar bolǵan. 
Ele til bilimi óz aldına ilim bolıp ajıralıp shıqpastan aldın oǵan tiyisli 
mashqalalar filosofiya quramında úyrenildi. Tiykarınan, Aristotel, Platon, Farabiy 
sıyaqlı alımlardıń til mashqalaları menen shuǵıllanıwı áne usı aspektte alıp barıldı. 
Arab til biliminde orta ásirlerde-aq til bilimi filosofiyadan ajıratıldı. Til 

---

biliminiń leksikografiya, etnografiya, grafika sıyaqlı tarawları menen 
shuǵıllanatuǵın belgili qánigeler dúnyaǵa keldi. Lekin bul islerdiń hámmesi 
ulıwma filologiyalıq baǵdarda alıp barıldı. 
Til bilimi óz aldına ilim tarawı sıpatında XIX ásirde ǵana ajıralıp shıqtı. Lekin 
onıń filosofiya, psixologiya, logika pánleri menen tıǵız baylanıslılıǵı saqlanıp 
qaldı. Sonıń ushın ulıwma hám salıstırmalı-tariyxıy til biliminiń tiykarın 
salıwshılar bolǵan Yakov Grimm, Rasmus Rask, Vilgelm Gumboldt sıyaqlı alımlar 
bir waqıttıń ózinde kórnekli filosof ta edi. Sonıń menen birge, barlıq kózge 
kóringen filosoflar til bilimi máseleleri boyınsha da báseki júritedi. Mısal sıpatında 
J.Russo, V.Chernishevskiydi kórsetiwimiz múmkin.
Til bilimi hám filosofiyanı bunday tıǵız baylanısta úyreniw hár eki ilimdi 
bayıtıw ushın úlken xızmet qılsa da, biraq olardıń anıq shegarasın belgilew, ózine 
tán qásiyetlerin tereń analizlew ushın kesent eter edi. Nátiyjede til bilimi hám 
filosofiya óz aldına, sonıń menen birge, bir-biri menen baylanıslı ilimler sıpatında 
úyrenile basladı. 
Tábiyǵıy ilimlerdiń rawajlanıwı, bul ilimlerde úlken ashılıwlar bolıwı 
nátiyjesinde til bilimin de tábiyǵıy ilimler qatarına kiritiw, usı ilim úyreniwshi tildi 
bolsa biologiyalıq qubılıs sıpatında qaraw halatları júzege keldi. Tiykarınan, XIX 
ásir ortalarında Ch.Darvin táliymatı tiykarında tábiyattanıw ilimleriniń gúllep-
jasnawı dáwirinde darvinizmniń til bilimine de tásiri kúsheydi. Til biliminde nemis 
alımı A.Shleyxer basshılıǵındaǵı naturalistlik baǵdar júzege keldi. Bul baǵdar 
tárepdarları biologiya nızamların tildiń ishki dúzilisi tariyxıy rawajlanıwına qarata 
qollanıwǵa umtıldı. Tildi biologiyalıq qubılıs, til bilimin bolsa biologiya ilimleri 
quramındaǵı ilim sıpatında qarawǵa umtıldı. Nátiyjede til bilimi tábiyattanıw 
ilimleri qaramaǵında qaldı. 
XIX ásir baslarında bolsa til bilimin basqa ilimlerden ajıratıwǵa, onıń izertlew 
obyektin anıq belgilewge itibar qaratıldı. Bunday háreket, ásirese, ataqlı 
shveycariyalı alım Ferdinand de Sossyur miynetlerinde ayqın óz sáwleleniwin 
taptı. Onıń tildi «ózinde hám ózi ushın» úyreniw lazım degen uranı áne usı 
hárekettiń ayqın kórinisi esaplanadı. 
F.de Sossyur lingvistikanı sırtqı hám ishki lingvistikaǵa ajıratqan halda til 
menen baylanıslı qubılıslardı sırtqı lingvistikanıń úyreniw obyekti esapladı. 
Máselen, tildiń usı til iyesi bolǵan jámiyettiń mádeniyatı, tariyxı, oylawı hám 
basqalar menen qatnası. Tildiń ishki dúzilisi, dúzilis birlikleri ortasındaǵı qatnaslar 
hám olırdıń ózine tán qásiyetleri sıyaqlı máseleler ishki lingvistikanıń úyreniw 
obyekti sıpatında ajıratıldı. Ol tilshilerdi ishki lingvistikadan sırtqa shıqpawǵa 
shaqırdı. Áne usı shaqırıq tiykarında til bilimi tariyxında strukturalıq til bilimi dep 
atalǵan baǵdar dúnyaǵa keldi. 
Sonıń menen birge, F.de Sossyur tildi belgiler sisteması dep esaplaydı hám 
lingvistikalıq belgilerdiń basqa belgiler menen ulıwmalıq tárepleri bar ekenligin 
esapqa alǵan halda, ulıwma, belgilerdi úyreniwshi ayrıqsha ilim tarawı – 
semiologiya bolıwı lazım ekenligin bayan etedi. Demek, til bilimi de semiologiya 
(semiotika) pánleri quramına kiritiledi. 
Strukturalıq til bilimi wákilleri ishki lingvistika sheńberinde xızmet kórsetiwi 
menen ulıwmalıqtı qurasa da, biraq olar tildiń ishki dúzilisi birlikleriniń qaysı 

---

táreplerine kóbirek itibar beriwleri kózqarasınan óz ara parıqlanadı. Tiykarınan, 
Praga til bilimi mektebi wákilleri strukturalıq birliklerdiń funkcional tárepine, 
Kopengagen mektebi wákilleri bolsa olardıń immanent (zatlıq) tárepine kóbirek 
itibar qarattı. 
Strukturalistler izertlewdiń jańa metodların izledi. Bul jolda fizika hám 
matematikanıń izertlew metodlarına jaqınlasıwǵa háreket etti. Nátiyjede fizika hám 
matematikanıń izertlew usılına bir qansha jaqın bolǵan jańa izertlew sistemasın 
jarattı. 
Sońǵı dáwirlerde informaciya teoriyasınıń kúsheyiwi, avtomatikalıq 
awdarıwdıń keńeyiwi nátiyjesinde ayırım Batıs Evropa alımları tárepinen til 
bilimin anıq ilimler – texnika ilimlerine kiritiwge urınıw halatları sezilmekte. 
Til ózi menen baylanıslı bir qansha qubılıslar menen qanshelli tıǵız baylanısta 
bolmasın, eń áweli, jámiyetlik qubılıs esaplanadı. Sebebi ol jámiyettiń qarım-
qatnas mútájligin qanaatlandırıw talabı menen júzege kelgen hám áne usı 
jámiyettiń táǵdiri, tariyxıy rawajlanıwı, jasaw tárizi, mádeniyatı hám basqalar 
menen baylanıslı ráwishte rawajlanadı. Solay eken, onıń jámiyetlik ilimler qatarına 
kiriwi tábiyiy. Basqa jámiyetlik ilimlerden parıqlı ráwishte tábiyǵıy ilimler menen 
tutas noqatları bar. Demek, jámiyetlik ilimler sistemasında til bilimi shegara orındı 
iyeleydi. Bul shegara tábiyǵıy ilimler menen jámiyetlik ilimlerdiń aralıǵın quraydı.