O`zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi A`jiniyaz atindag`i No`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti
Download 1.05 Mb. Pdf ko'rish
|
ilimge sezilerlik praktikaliq bag`it berdi. Rimlilerdin` islegen poxodlari menen ju`rgizgen sog`islari geografiya ushin og`ada bay materiallar berdi. Sol toplang`an materiallarda qayta islegen grek ilimpazlari bolip, olardin` usi da`wirdegi en` iri wa`killerinen Strabon ha`m Ptolemeydi ko`rsetiwge boladi. Strabon eramizg`a shekemgi 63-jilda tuwilg`an. Strabon o`z da`wirinin` en` iri geografi bolip, ol a`debiy mag`liwmatlar ha`m o`zinin` baqlawlari tiykarinda Geografiya dep atalg`an 17 kitaptan ibarat ilimiy miynet jazadi. Ol kitaplardin ekewi uliwma jer taniwg`a, 8 kitap Evropag`a, 6 kitap Aziyag`a ha`m bir kitap Afrikag`a arnaladi. Strabon bul miynetinde geografiyanin` predmeti menen waziypasin aniqlap ol bilay deydi, Geograf en` aldi menen adam ma`kan etken jerdin` (oykumenanin) ken`isligin, jerdin` figurasin ha`m ta`biyiy qa`siyetlerin aniqlawi kerek deydi. Rim da`wirinin` en` ko`rnekli ilimpazlarinin` biri eramizdin` 90-168-jillarinin` aralig`inda jasag`an Klavdiy Ptolemey bolip tabiladi. Onin` 13 kitaptan ibarat Astronomiyanin matematikaliq ulli du`zilisi degen miyneti Al`magest degen ataq penen belgili bolip, bul miynetinde geotsentriyaliq sistemasi tiykarlanadi. 8 kitaptan ibarat Geografiya degen ekinshi shig`armasinin da a`hmiyeti ulli. Ptolemeydin` geografiyasi ulli geografiyaliq ashiliwlar da`wirine og`ada u`lken ta`sir etti. Sol da`wirde Ptolemeydin` geografiyasi 42 ma`rtebe qayta basilg`an. 57
Eramizdin` V a`sirine shekem jer betinin` ta`biyati haqqinda og`ada ko`p mag`liwmatlar toplanip, olardi a`yyemgigi du`n`yanin` ilimpazlari qayta islep sistemag`a saldi ha`m geografiya ilimin do`retti. Uliwma alg`anda Jerdin` figurasi haqqindag`i ma`sele duris sheshilip, onin` ko`lemleri aniqlandi. Fizikaliq geografiya boyinsha tiykarg`i ilimiy miynetler kelip shiqti ha`m onin` uliwma jer taniw menen el taniwg`a bo`liniwi belgilendi.
ORTA A`SIRLER DA`WIRINDEGI GEOGRAFIYa Bul da`wirdin basinda Batis Evropa ellerinde ilimnin` ko`plegen jetiskenlikleri xristian dini ta`repinen biykarlanadi. Sol sebepli ilim ko`pshilik sharayatlarda rawajlaniwdin` ornina artqa ketedi. Jerdin` shar ta`rizli formasi xristian dinine muwapiq bolmag`anliqtan Jerdi tegis do`n`gelek dep tu`sindirdi. A`lem sistemasi haqqindag`i tu`sinik og`ada a`piuayi formag`a iye boladi. Bunin sebebi usi da`wirde u`stemlik etken diniy ideologiya bolip ol ilimnin` rawajlaniwina u`lken tosqinliq jasadi. Usi da`wirde ilimnin` qanday awhalda bolg`anin monax Kos`ma Indikoplovtin` du`n`yanin` xristian topografiyasi degen kitabinan ayqin ko`rinedi. Bul kitapta Jerdi skiniya (a`yyemgigi evreylerdin` poxodta alip ju`retug`in xrami) formasinda du`zilgen ha`m to`rt mu`yeshli bolip onin` arqa jag`i taw al qalg`an jag`i tegislik u`sti shiyshe aspan menen qaplang`an deydi. Barliq ta`biyat qubilislari ilimge qarsi da`lillengen. Arablar VII-VIII a`sirlerde og`ada u`lken territoriyani iyelep aladi. Arab ma`deniyati menen ilimi bir jag`inan a`yyemgigi grek iliminin` ta`sirinde rawajlang`an bolsa, ekinshi jag`inan joqari da`rejede rawajlang`an Orta Aziya, Zakavkaz`e, Iran, Siriya, Egipet qusag`an ellerdin` xaliqlarinin` ma`deniyatinin` ta`sirinde rawajlang`an. Arab xalifati Pireney yarim atawinan baslap, Arqa Afrikani, Mozambikke shekem ha`m Alding`i ja`ne Orta Aziyani o`z ishine alg`an. Territoriyanin` ken`ligi sayaxattin` rawajlaniwina mu`mkinshilik berdi. Arablar Ptolemeydin` Astronomiyanin` matematikaliq ulli du`zilisi miynetin arab tiline awdaradi. Arablar ilimyi maqsette sayaxatlar sho`lkemlestirdi. Arab ilimpazi Masudi (X a`sir) Shig`is Afrikag`a, Madagaskar atawina, Jaqin ha`m Orta Shig`is ellerine, Orta Aziyag`a ha`m Kavkaz benen Shig`is Evropag`a sayaxat etip ilimiy miynetler jazg`an. Onin` miynetlerinen Altin jaylimlar ha`m Xabarlaw ha`m baqlawlar degen eki kitabi bizin` da`wirimizge shekem saqlanip kelgen. Xorezm ilimi, o`zimizdin jerlesimiz 972-1048-jillardin` arasinda o`mir surgen entsiklopedist alim Abu Rayxan Muxammed Ibn-Musa al`-Beruniydin` miynetleri menen rawajlaniwdin` shinina jetti. Beruniy orta a`sirlik Shig`istin` ulli ilimpazi, astronom, geograf, minerolog, etnograf, tariyxshi ha`m shayir retinde ken` tanilg`an. Ilimpazdin miynetlerinen Al`-Asar al-Baxiyat - jer ju`zi shig`adilarinin jil sanawi haqqinda miyneti bolip, onda ha`r qiyli shig`adilardin` ma`deniyat tariyxi, filosofiyasi, astronomiya ha`m dini haqqinda og`ada bay mag`liwmatlar berilgen. Matematikaliq ha`m ta`riyplew geografiyasi - Masud qa`deleri miynetinde geodeziyaliq mag`liwmatlardan basqa og`ada bay tariyxiy geografiyaliq mag`liwmatlar bar. Ol diametri 5 metrlik globus islep Jerdin` formasi shar ta`rizli degen ideyani qayta tikleydi. XVI a`sirde jasag`an Marokkali arab sayaxatshisi Ibn-Battuta 30-jilg`a jaqin sayaxat etip 120000 km joldi basip o`tedi. Ol Evropada Vizantiya, Shigis Afrika menen Alding`i ha`m Orta Aziyadag`i musilman iyelegen jerlerdi sonday-aq Tseylon (Shri-Lanka), Hindstan ha`m Qitayg`a shekem sayaxat etedi. Ibn-Battuta sayaxatlarinin` ta`riypindegi geografiyaliq ha`m tariyxiy mag`liwmatlar usi waqitqa shekem o`zinin` bahasin joq etpegen. Skandinaviya yarim atawin ma`kan etiwshi shig`adilar-normanlar dep atalip, (arqa adamlari) olar Arqa Atlantikada iri geografiyaliq ashiliwlardi a`melge asirdi. IX a`sirde normanlar Islandiyani aship kolonizatsiyalaydi. 982-jili Erik Rauda (sari) Grenlandiyani aship oni kolonizatsiyalawdi baslaydi. XI a`sirdin` basinda Erik Raudanin` balasi Leyv Eriksson Belgisiz
58
Jerdin` jag`alarina jetedi. Ol so`ytip Xellulyand-jumir taslar elin (Baffin jeri), Marklyand-tog`aylar elin (Labrodor) ha`m Vinlyandti-jaylawlar elin (N`yufaundlendtin arqasindag`i yarim atawdi) ashadi. AQSh tin` kongressi 1964-jili Norman Lev Erikssondi Jan`a du`n`yanin` birinshi ashiwshisi dep tanidi. Amerikani Kolumbtin` ashiwin ekinshi ashiw ha`m ekonomikaliq jaqtan o`zlestiriwdi baslaw dep esaplaydi. IX a`sirde Shig`is Evropada bir neshshe mayda ma`mlekettin` orninda feodalliq a`yyemgigi rus ma`mleketi - Kiev rusi kelip shig`adi. Rus geografiyasi tariyxinda jilnamashi Nestor jazg`an Povest` vremennix let shig`armasinda Shig`is Evropanin` jer beti menen da`r`yalari jaqsi ta`riplenip jazilg`an. Mongollardin` batisqa tez o`rlep baratirg`aninan qorqqan Rim papasi menen Frantsiyanin` koroli XIII a`sirde mongol xanina Plano Karpini ha`m Gil`om Rubruk basshilig`inda o`zlerinin elshilerin jiberedi. Usi elshilerdin arqasinda evropalilar Orayliq ha`m Shig`is Aziya haqqindag`i mag`liwmatlardi toliqtirip aniqladi. Batis Evropali elshiler mongollardin` paytaxtinda ruslardi ko`rgenin aytip keledi. MARKO POLONIN` SAYaXATLARI. Venetsiyali kupets Marko Polonin` sayaxati 1271-jili burin Qitayg`a barip ju`rgen a`kesi ha`m ag`asi menen Qitayg`a sayaxat etiwden baslanadi. 1295- jili Venetsiyag`a qaytip keledi. Ol Qitayda jasap turg`an waktinda onin` ko`plegen rayonlarina baradi ha`m ko`p na`rseni o`z ko`zi menen ko`redi, esitedi. Onin` geografiyaliq tu`sinikleri Aziyanin` jag`alarin boylap u`sh jildan artig`iraq dawam etken qaytar jolinda aytarliqtay toliqtiriladi. Marko Polonin` Kitay haqqindag`i mag`liwmatlari Du`n`yanin` ha`r qiylilig`i dep atalatug`in kitabinda berilgen. Bul kitapti Marko Polonin` awzinan Pizali (Piza – Italiyanin` iri qalasi, Galileydin watani) Rustichano jazip aladi. Marko Polonin` kitabinda tiykarinan geografiyaliq mag`liumatlar o`zi ko`rgen ha`m u`lkenlerden esitken qalalardin` ha`m shig`adilardin` ta`ripi berilgen. Sonday-aq onda Qitaydin` imperatori bolg`an mongollardin ulli xani Xubilay sarayinin` turmisi ha`m minez-quliqlari da ta`riplenedi. Kitaptag`i ko`plegen mag`liwmatlar Marko Polonin` zamanlaslarina an`izday bolip ko`rinedi. Marko Polonin` kitabinda u`lken tsifrlar jiyi ta`kirarlanip turg`anliqtan og`an isenbey oni gospodin Million dep atag`an. AFANASIY NIKITINNIN SAYaXATLARI. 1466-jili Moskva knyazinin` Shirvan xanina jibergen elshilikke qosilip sawdagerler de ketedi. Solardin` arasinda Tverli kupets Afanasiy Nikitin de boladi. Moskvanin elshiligi jolda qaraqshilarg`a talanip Shirvan xanina keledi ha`m Nikitinni so`zine qarag`anda xanna ja`rdem soraydi. Olar ko`p bolg`anliktan xan hesh na`rse bermeydi. Sonnan son` elinde mal-mu`lki barlar izine qaytadi al elinde qarizi barlar ko`zi ko`rgen jaqqa ketedi. Afanasiy Nikitin elinde qarizi ko`p bolg`anliqtan sol qarizdin` qunin tapqang`a shekem el geziwdi uyg`aradi. Nikitinin` sayaxati mine usilay baslanadi. Ol Shemaxadan Bakuge keledi. Iran jerin bir jilday gezip parsi koltig`inan Xind okeanina shig`ar jerdegi Ormuz degen port qalag`a keledi. Ormuzdan ten`iz arqali Hindstang`a jetedi. Hindstanda eki jil bolip og`ada ko`p na`rseni bastan keshirip 1478-jili ol eline qaytadi. Afanasiy Nikitin evropalilardan 30 jil burin Hindstang`a barip XV a`sirdegi Tu`slik Hindstannin` shig`adilarin, dinlerin, urp-a`detlerin, tillerin ha`m ta`biyatin jazadi. ULLI GEOGRAFIYaLIQ AShILIWLAR XV a`sirde kapitalistlik xojaliq penen o`ndirislik qatnasiqlardin` payda boliwi menen baylanisli bazarg`a bolg`an talap ku`sheyedi. Sanaattin` rawajlaniwi shiyki zatti talap etedi. Ta`biyg`iy resurslarg`a jarli Evropa bul talaplardi qanaatlandira almadi. Qitay ha`m Hindstan menen bolg`an eski baylanislar shig`isqa qarap baratug`in ten`iz ja`ne qurg`aqliqtag`i jollar Konstantinopol`di 1453-jili tu`rkler basip alg`annan keyin jabildi. XV a`sirdin` ekinshi yariminan baslap evropalilar bay shig`is ellerine jan`a jollar izley basladi. Jan`a jollardi izlew ushin duris kartalar, aniq ko`rsetetug`in a`sbaplar ha`m duris geografiyaliq mag`liwmatlar za`ru`r edi. Bul jag`day uliwma alg`anda ilimnin` sonin` ishinde geografiyanin` rawajlaniwina alip keldi.
59
Sonin` ushin bul da`wirde uzaq jerlerge sayaxatlardin` jasaliwi ha`m ulli geografiyaliq ashiliwlardin` a`melge asiriliwi tan` qalarliq na`rse emes. Ulli geografiyaliq ashiliwlardi Pireney yarim atawinda jaylasqan Ispaniya menen Portugaliya baslaydi. 1487-1488-jillari Portugaliyali Bartolomeu Diash Afrikanin` tu`sligindegi tumsiqqa shekem jetip (Ol tumsiqti Dawillar tumsig`i dep ataydi, biraq oni Portugaliya koroli jaqsi niyet tumsig`i dep ataydi), oni shig`isqa qarap aylanip aytarliqtay o`rlep Hindstang`a bariw mu`mkinshiligin bilip Lissabong`a qaytip keledi. Portugaliyalilar Xindsta`nga jetemen dep ju`rgende Ispaniyalilar batista a`hmiyetli geografiyaliq ashiliwlardi a`melge asiradi. AMERIKANIN` AShILIWI. Evropanin` jag`alarinan batisqa qarap ju`rip ten`iz joli menen Qitay ha`m Hindstang`a bariw mu`mkin degen pikir Kolumbtan ko`p burin bar edi. Xristofor Kolumb 1484-jili Qitay menen Hindstang`a batis bag`itta ten`iz joli menen bariwdin` tiykarli proetin du`zedi. Da`slep proektin Portugaliya koroline usinadi (milletti italyanets biraq ko`p waqitlar dawaminda Portugalyaida jasag`an) biraq onin` proektin qabil etpeydi. Kolumbtin proekti Ispaniyada qabil etilip 1492-jildin 3/VIII da Santa-Mariya, Pinta ha`m Nin`ya atli u`sh korabl`den ibarat Xristofor Kolumb basshilig`indag`i ekpeditsiya jolg`a shig`ip, 12- oktyabr`de Bagam atawlarinin` gruppasina kiretug`in Ua`tling atawina jetedi. 28-oktyabr`de Kuba, 6-dekabr`de Gaiti atawlarin ashadi. Janadan ashilg`an atawlardin` shig`adilari olardi jaqsi qarsi aladi, Kolumbtin` moryaklari sol jerde jasawshi adamlardan altinan islengen bezew zatlarin ko`rip olardi ha`r qiyli arzimaytug`in zatlarg`a almastirip aladi. Biraq sayaxatshilar ol jerden altinnin` ken` ornin taba almaydi. Evropalilar bul jerde birinshi ma`rtebe ma`kke, juweri ha`m temeki qusag`an ma`deniy o`simlikler menen tanisip, 1494-jildin yanvarinda qaytip sol jildin mart ayinda Ispaniyag`a qaytip keledi. Kolumb da`wirinde Ispaniyada basqa jerlerdi basip aliwg`a qumar adamlar (ispansha-konkistadorlar) ko`p edi. Sonin` ushin sol jili 1493-jildin` sentyabr` ayinda 17 korabl` ha`m 1500 adamnan ibarat Kolumbtin` ekinshi ekspeditsiyasi qaytadan batisqa qarap atlandi. 1498-jili Kolumb u`lken
qiyinshiliqlar menen
o`zinin` u`shinshi ekspeditsiyasin sho`lkemlestiredi. Bul saparinda ol Trinidad atawin, Orinoko da`r`yasinin` quyar jerinde Tu`slik Amerikanin` jag`alarin sonday-aq Pariya yarim atawi menen bir neshshe mayda atawlardi ashadi. Bul ekspeditsiya da Ispaniyanin` ku`tken na`tiyjesin bermeydi. 1502-jili Kolumb o`zinin` to`rtinshi ekspeditsiyasin sho`lkemlestiredi. Bul saparinda evropalilar Orayliq Amerikanin` jag`asin Gonduras qoltig`inan Dar`en qoltig`ina shekem izertlep Tinish okeang`a o`tetug`in bug`az izleydi, biraq onday bug`azdi taba almaydi. Kolumb awirip ha`m materialliq jaqtan qiynalip Ispaniyag`a qaytip keledi. Kolumb sayaxatlarinin` geografiyaliq a`hmiyeti og`ada ulli. Ol Atlantika okeanin` subtropik ha`m tropik enlikleri boyinsha kesip o`tip Amerika Jer Orta ten`izi (Karib ten`izi) boyinsha ju`zdi. Basqasha aytqanda Kolumb Amerika Jer orta ten`izinin` barliq a`hmiyetli atawlarin aship Arqa ha`m Tu`slik Amerika qos materiginin` geografiyaliq ashiliwin baslaydi. Amerika ashilg`annan keyin sol da`wirdegi du`n`yanin` en` qudiretli ma`mleketleri bolg`an Ispaniya menen Portugaliyanin` arasinda du`n`yanin` birinshi bo`liniwi kelip shig`ip, 1494-jili kelisim boyinsha shama menen shegara 46 0 batis enlik boyinsha o`tip onnan batistag`i jerler menen suwlar ha`m endigi ashilatug`in jerlerdin` jollari Ispaniyaniki, al onnan shig`ista Portugaliyaniki boladi.
HINDSTANG`A TEN`IZ JOLININ` AShILIWI. Ispaniyalilardin` batista islegen geografiyaliq ashiliwlari, Portugaliyalilardin` shig`is joli menen Hindstang`a jetiw qumarin arttirip jiberedi. Bul waziypani Vasko da Gama basqarg`an ekspeditsiya a`melge asiradi.
60
1497-jildin` 8-iyul`inde Vasko da Gama basshilig`inda 4 kemeden ibarat flotiliya Lissabon portinan shig`ip Afrikani tu`sliginen aylanip Hind okeanina o`tedi. Onnan keyin Afrikanin` shig`is jag`alari boylap ju`rip 1498-jildin` aprel` ayinin 14 inde Malindi portina jetedi. Malindinin` ha`kimi Hindstannin` tu`slik batis jag`asindag`i Kalikutka shekem alip baratug`in isenimli lotsman (kemege jol ko`rsetkish) beredi. Ol lotsman o`z da`wirinin` ko`rnekli elshisi ha`m ilimpazi Axmed Ibn-Majid edi. Axmed Ibn-Majidtin` ko`rsetken joli menen Portugaliyanin` Vasko da Gama basqarg`an kemeleri 1498-jili 20-mayda Kalikutta portina jetip ko`shki taslaydi. Portugaliyalilar Hindstanda 3 ay bolip ol jer menen jaqsi tanisadi. Amerikanin` ashiliwi ha`m Hindstanga ten`iz jolinin` ashiliwi og`ada u`lken a`hmiyetke iye. Kolumb Amerikani ashqannan son` ispan konkistadorlari Meksikani, Perudi, Arqa And ellerin basip alg`annan keyin xaliqti talap alg`an altinlar menen gu`mis flotiliyalar (gu`mis tiyelgen kemeler gruppasi) Ispaniyag`a kele baslaydi. Al Hindstang`a ten`iz jolinin` ashiliwi tek portugaliya tariyxinda g`ana emes jer ju`zlik sawda tariyxinda da og`ada ulli waqiyalardin` biri bolip esaplanadi.
BIRINShI JER JU`ZIN AYLANIW SAYaXATI. Ispanlardin` batista ashqan jerleri Aziyag`a jatpaytug`ini ha`m ol jerdin` ekvatordan arqag`a ha`m tu`slikke qarap sozilatug`ini aniqlang`annan son` ol jer arqali batisqa qarap o`tetug`in bug`azdi izleydi. 1513-jili Vasko Nun`es Bal`boa Orayliq Amerikag`a sayaxat etip Panama moyninan batisqa qarap o`tedi ha`m batisinda ten`iz ko`redi. Oni Tu`slik ten`iz (Tinish okean) dep ataydi. 1515-1516-jillari Ispaniyali sayaxatshi Xuan Dias Solis batisqa qarap o`tetug`in bug`az izleydi. Ol Tu`slik Amerikanin` shig`is jag`alawin boylap La-Plata qoltig`ina shekem baradi. Endi usi qurg`aqliqti tu`sliginen aylanip batisqa o`tiwge bolama degen ma`sele kelip shig`adi. Bul ma`seleni Fernando Magellan sheshedi. Fernando Magellan portugaliyalilardin` Shig`is Hindstandi basip aliwg`a 1505-jildan 1511-jilg`a shekem qatnasqan Portugaliyali dvoryanin. Ol Portugaliya koroline narazi bolg`anliqtan Ispaniyag`a o`tip onin` koroline batis joli menen Molukka atawlarina bariwdin` proektin usinadi. 1519-jildin 20-sentyabrinde 5 keme Trinidad, San-Antoniya, Konseps`on, Viktoriya, Sant`yago ha`m 265 adam ekipajdan ibarat Magellan basshilig`indag`i ekspeditsiya Gvadalkvivirdin` quyar jerinen shig`ip, Kanar atawlari arqali, Braziliyanin` jag`alarina qarap bag`it aladi. Sol jildin noyabrinde Magellannin` flotiliyasi Tu`slik Amerikanin` en` shig`istag`i tochkasinan aylanip o`tip 1520-jildin` yanvar` ayinin` ortasinda La-Plata qoltig`ina jetip buring`i mag`iliwmatlarg`a isenbey batisqa qarap o`tkel tabiw maqsetinde oni qaytadan izertleydi. A`lbette Tu`slik ten`izge o`tkel taba almaydi. Magellan da`slep tu`slik-batis bag`itta ju`rip u`lken San-Matias qoltig`in ashadi ha`m son` tu`slik bag`itta jolin dawam etedi. 1520-jili 1-aprel`de tu`slik yarim shardin` qisi sezilerlik jaqinlasip qalg`anliqtan ekspeditsiya San-Xulian qoltig`inda qislaydi. Magellannin` usi qislagan jerine og`ada boyi uzin indeetsler keledi. Olardi patagonlar (ispansha-u`lken ayaqlilar) jerin Patagoniya dep ataydi. Avgust ayinin` aqirinda ten`izshiler San-Xulian buxtasinan shig`ip Santa-Krus da`r`yasinin` quyar jerine jetedi ha`m sol jerde ba`ha`rdin` shig`iwin ku`tip oktyabr` ayinin` ortasina shekem boladi. 18-oktyabr`de ekpeditsiya Patagoniyanin` jag`asin boylap jolg`a shig`adi. U`sh ku`nnen keyin yag`niy 1520-jili 21-oktyabr`de Atlantika okeaninan o`tetug`in jol tawip noyabr` ayinin` aqirinda u`sh korabl`din` birewi sog`ip apatqa ushiraydi, ekinshisi Ispaniyag`a qaship ketedi. Tinish okeang`a o`tedi. Tinish okean boyinsha o`tiu 3 ay 20 ku`n dawam etedi. Ten`izshiler sho`lden ha`m ashtan ko`p azap shegedi. Tsinga keselinen ko`p adam o`ledi. Okean usi sayaxat etiw da`wirinde og`ada tinish boladi. Sol sebepli oni Magellan Tinish okean dep ataydi. 1521-jili mart ayinda Magellanshilar Marian atawlarina mart ayinin` ortasinda Filippin atawlarina jetedi. Magellan menen onin` quli malayziyali Enriko ushin Jer ju`zin aynaliw sayaxati 61
tuyiqlanadi, sebebi olar burin bul jerlerde bolg`an edi. 1521-jildin` aprel` ayinin` aqirinda Filippin arxipelaginin` Sebu atawinda jergilikli shig`adilar menen urista Magellan o`ledi. Ekspeditsiya ta`jiriybeli ha`m abiroyli basshidan ayirilip ko`p waqitlar dawaminda Malayya arxipelaginin` atawlarinin` arasinda adasip ju`redi. Tek sol jildin` oktyabr` ayinda tutqinga tu`sken malayya ten`izshisinin ja`rdemi menen Molukka atawlarina qarap jolg`a shig`ip noyabr`din` basinda ol atawlarg`a jetedi. Bul jerde Viktoriyani gvozdika, muskat, g`oza ha`m t.b. zatlar menen toltirip Xuan Sevast`yan El`kano basshilig`inda batis jol menen Jaqsi Niyet tumsig`inan aylanip Ispaniyag`a kaytadi. Bir korabl`di o`rteydi, ekinshi korabl`din` komandasi Tinish okean arqali qaytiwdi uyg`aradi. Solay etip, tek bir g`ana keme Viktoriya 1522-jili 6-sentyabr`de 21 adami menen olardin` u`shewi (malayyali) Ispaniyaga kaytip keledi. Bul sayaxattin` a`hmiyeti og`ada ulli. Ol Jerdin` shar ta`rizligin da`lillew menen birge bir tutas Jer ju`zilik okeannin` bar ekenligin aniqladi. Sayaxat Jer ko`leminin` og`ada u`lken ekenin ko`rsetti.
ARQA-BATIS HA`M ARQA-ShIG`IS O`TKELLERDI IZLEW Ispaniya menen Portugaliyanin` ashqan jerlerinen alatug`in og`ada ko`p doxodlari Evropanin` basqa ellerinin` rawajlanip kiyatirg`an burjuaziyasin Shig`is elleri menen sawda jasawg`a barg`an sayin qiziqtirdi. Sol sebepli Arqa Amerikani jag`alap Arqa-batisqa ha`m Evropanin` arqa jag`asin boylap arqa-shig`isqa qarap jollar izley baslaydi. Arqa-batis o`tkeldi izlew 1497-jili Djon Kabot basshilig`indag`i anglichan ekspeditsiyasi baslaydi. Ekcpeditsiya Arqa Amerikanin` jag`asina jetip N`yufaundlend atawin ashadi. 1498-jili Djon Kabottin` balasi Sebast`yan Kabottin basshilig`indag`i ekcpeditsiya Arqa Amerikanin` shig`is jag`alarin aytarliqtay araliqti izertleydi. 1553-jili Angliyanin` Kupetsler ja`miyeti belgisiz jerlerge ten`iz jolin ashiw ushin ekspeditsiya sho`lkemlestiredi. Ekspeditsiya 3 korabl`den ibarat bolip onin` nachal`nigi ha`m en` jaqsi korabl`din` kapitani etip X`yu Uilloubi tayarlanadi. Ekinshi kemenin` kapitani Richard Chenslor al u`shinshi korabl`din` kapitani Korneliy Dyurfert boladi. U`sh kemenin` ekewi Barents ten`izin gezip Jan`a jer atawinin` tu`slik-batis jag`asinan Kolguenke qarap onin` qasinan Kola yarim atawina bag`it aladi. 1554-jili qista korabl`din` ekipaji 53 adam Kola yarim Download 1.05 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: |
ma'muriyatiga murojaat qiling