O`zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi A`jiniyaz atindag`i No`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti
Download 1.05 Mb. Pdf ko'rish
|
|
bo`legin to`gedi, otlar ha`wjirep qaladi. Jawingershilik da`wiri baslaniwi menen olar tezde japiraq jazadi ha`m gu`lleydi. Bazi terekler kerisinshe qurg`aqshil da`wirde vegetatsiyada boladi. Jawingershilik da`wirinin` uzin-qisqalig`ina qarap subekvatorliq tog`aylar, a) tiykarinan japiraq to`giwshi ha`m, v) japiraq to`giwshi turaqli jasil aralas tog`aylarg`a bo`linedi. O`simliklerdin` tu`rli-tu`rliligi gileyalardag`ig`a qarag`anda kemeyedi bir tu`r tereklerden ibarat tog`aylar da ko`p ushiraydi, ma`selen Hindistandag`i tik ha`m sandal tog`aylari sonday tog`aylar. Lianalar ha`m epifitler kemeyedi putalar ko`birek tikenli putalardin` sani artadi. Tog`aylardin` hasildarlig`i gektarina 30-15 tonnag`a tu`sip qaladi. Savanna o`simlikleri kserofil xarakterdegi ot o`simlikleri savannalarda otlardan basqa qurg`aq tog`aylar siyrek tog`aylar tikenli putazarlar ha`m jeke-jeke terekler de bar. Savannalardin` otlari boyi 1-3 m bolg`an g`a`lle gu`llerden ibarat. Olar kserofil o`simlik japiraqlari jinishke qatti ha`m kishi bolip ren`i onshaliq jasil emes, gu`lleri joq. Otlaqlar uliwma kon`ir tu`ste boladi. O`simlik payalari bekkem bolg`aninan ju`riw qiyin. Bul zonanin` terekleri kserofil xarakterge iye. Olar eki shakali tikenli boladi yaki u`lken bolip denesine suw jiynap aladi ha`m o`sedi. Afrika savannalarina ta`n terek. Bul terek ju`da` u`lken biyikligi 25 m ge diametri 9 mge jetedi, ol 4-5 min` jil jasawi mu`mkin. Avstraliya savannalarinda evkamept ko`p ushiraydi, Qubla Amerika l`yanalarinda ig`al ko`birek bolg`aninan pal`malar o`sedi. Braziliya tawlig`inin` katingalarinda denesi shiyshege uqsag`an terek kavanillezil ken` tarqalg`an. Savannalardin` qurg`aq tog`aylari siyrek tog`aylari ha`m shen`gelzarliqlarinda qurg`aqshil ma`wsimde japirag`in to`giwshi mayda japiraqli, iymek-iymek o`siwshi pa`s terekler tarqalg`an. Terekler tu`binde tikenli putalar o`sedi. Amerika savannalarinda kaktus ha`mde agavalar ju`da` ko`p. Torpikaliq aymaqlar. Tropikaliq aymaqlar materiklerde okenalarda da tropikaliq antitsiklonlar payda bolatug`in qurg`aq ha`m issi tropikaliq hawa hu`kimran bolg`an geografiyaliq ken`likler. Bul aymaqlarda passatlar payda boladi, ha`m shig`is samallar baslanadi. Bul samallar materiklerdin` batis jag`alawlarinan jawinlar alip ketedi, shig`is jag`alawlarina bolsa ig`al keltiredi.
77
Sonin` ushinda zonalliq orin tipleri meridian bag`itta emes ba`lki batistan shig`isqa qaray o`zgerip baradi. Regionlardin` u`sh turi bar, batis jag`alawlardag`i sho`l ha`m shala sho`lleri materikler ishindegi sho`ller, shig`is jag`alawlardin` ma`wsimli ig`alli ha`m geybir oirnlarinda ig`alli tropikaliq tog`aylari ko`rsetilgen. Sho`ller menen tog`aylar aralig`inda siyrek tog`aylar ha`m savannalar boladi. Arqa ha`m Qubla tropikaliq aymaqlar maydani ten` emes. Arqa tropikaliq aymaq uzinliq boylap 120 0 qa qubla tropikaliq aymaq 85 0 sozilg`an lekin olar arasindag`i sipatli uqsasliqlar ele aniqlanbag`an. Shig`is okean boyi ma`wsimli ig`alli ha`m turaqli ig`alli tog`aylar Floridada, Yukatanda Braziliya jag`alawlarinda Rio-de Janeyrodan arqa ha`m qublada Arqa shig`is Avstraliyada o`sedi. Savanna ha`m siyrek tog`aylar Orayliq Amerikada Zambezl ha`wizinde ha`m de shig`is Avstraliyada tarqalg`an. Tropikaliq aymaqtin` qalg`an u`lken bo`limlerinde atmosferanin` antitsiklon passat tsirkulyatsiyasi ta`sirinde qurg`aq ha`m issi hawa hu`kmrondir Materiklerdegi a`ne usinday jerlerde sho`ller payda bolg`an Kaliforniya Saxral Kabir Arabstandag`i Suriya ha`m Nefud Hind da`r`yasi basseynlerindegi Tar, Ataqaliya, Kalaxari Avstarliya sho`lleri. Arqa tropikaliq aymaq Saxrai Kabirnin` qublasinda 14 0 arqa ken`likke shekem qubla tropikaliq aymaq Kalaxaridin arqasinda 18 0
qubla ken`likten Avstarliyada 30 0 ken`likke shekem sozilg`an. Orta parallel derlik aniq tropiklerge tuwri keledi. Lekin joqarida sanap o`tilgen territoriyalardan ko`rinip turipti tropik ken`likler ha`mme waqitta tropik aymaqlarg`a tuwri kele bermeydi. Hindstan, Hindiqitayda tropikaliq ken`liklerde subekvatorlik aymak jaylaskan. Bul hal Eski du`n`yadag`i materikler ta`biyatinin` batistan shig`isqa qaray asimmetrik ekenligin ko`rsetedi. Pa`seyip atirg`an hawa massalari qurg`aq boladi hawa bultsiz kelip jawinlar ku`tilmegende jawin jawip qaladi, jilliq jawin mug`dari ju`da` kem (100mm den aspaydi) mu`mkin bolg`an puwlaniw Saxrai Kabirde 5000 mm ge Avstraliyada 3500 mmge Arabstan, Tar ha`m Kaliforniyada 3000 mmge Kalaxaride 2500mm ge jetedi. Atmosferadan ig`allaniwdin` jilliq mug`dari 0 den 10 protsentke shekem baradi ha`m tek Kalaxaride 25 protsentke jetedi sonin` ushin da Kalaxaride ko`birek shala sho`lden ibarat. Tropikaliq sho`llerde quyash gorizonttan biyik turatug`in ha`m hawa bultsiz sha`rayatta quyashtin` uliwma radiatsiyasi maksimal mug`darg`a jilina 160-220 kkal/sm kv ge jetedi. Nur qaytiwida ju`da` u`lken sol sebepli sho`llerde de temperatura keskin o`zgerip turadi. En` joqari temperatura 58 0 g`a jetedi minimal temperatura 10 0 tan pa`seyedi ortasha ayliq temperaturalar 12 0
0 qa shekem baradi. Ma`wsimler temperaturasinda pariqlar bar. Tropikaliq aymaqta jer u`sti turaqli ag`in suwlar jergilikli da`r`ya ha`m ko`ller joq. Siyrek bolatug`in qisqa mu`ddetli jalalar na`tiyjesinde a`dette qurg`aq alaplarda ko`lmekler payda boladi. Da`r`yalar tek tranzit da`r`yalari, fizikaliq uniraw ha`m eol protsessler jedel ju`z beredi. Ha`mme orinda rel`eftin` deflyatsiya ha`m eol akkumlyatsiyasi tu`rleri tarqalg`an. Topiraq qatlami yaki ju`da` juqa yaki pu`tinley joq. Birinshi gezekte ana jinislardag`i pariq ko`zge taslanadi – sho`ller joqarida ko`rsetilgenindey qumli gilli taslaq (xamada) boladi. Topiraq aymaqtin` materiklerdin` batis jag`alawlarindag`i regionlarinda Kaliforniya Ataqama Saxrai Kabirnin` okean boyi bo`limlerinde Kalaxari ha`m Avstraliyada hawanin ig`allig`i u`lken bolg`an temperaturasi turaqli ha`m biraz g`ana o`simlikler o`setug`in shala sho`l ha`m sho`ller payda bolg`an. Ha`mme sho`ller ha`tte ta`biyati qatti sho`llerde de o`simlikler boladi, lekin hawa qurg`aq bolg`anliktan olar tutas qatlam payda etpeydi ha`m o`mirge sa`ykeslenip o`zine ta`n tu`rlerge kirgen. Bir-birinen uzaq araliqtag`i materiklerde ju`da` u`lken maydanlarda jaylasqan tropikaliq sho`l aymag`i o`simlikleri xarakterine qaray regionlarg`a bo`linedi. 78
Saxroi Kabir ha`m Arabstan sho`lleri jer ju`zindegi en` qurg`aqshil sho`ller. Olarda o`simlikler ju`da` siyrek bazi jerlerinde bolsa pu`tinley joq. En` xarakterli o`simlikleri xurma ha`m akatsiya. Tibesti ha`m Axaggar a`tirapindag`i o`simlik ha`m haywanlar a`sirese kem. Saxrai Kabirnin` shetlerine savannalardan ha`m Orta ten`iz boyinan biraz tu`rli-tu`rli o`simlikler kirip kelgen. Qubla Afrikada torpikadan arqadag`i jag`ininan salqin ag`is o`tetug`in jag`alawlar g`ana sho`llerden ibarat. Bul jerlerde sukkulent o`simlikler su`tleme gulliler menen aloe bar. Kalaxari g`a`lle gu`lliler ha`m akatsiya o`setug`in shala sho`l.
Amerika sho`llerine ta`n o`simlik kaktus. Avstarliyanin` ishki rayonlarindag`i sho`llerde dog`al japiraqli g`a`lle gu`lliler galofit sukkulentler ha`m tikenli akatsiya putalari ko`p tarqalg`an. Tropikaliq sho`llerdin` tawlar jawinlari tutip qalatug`in bo`limlerinde o`simlikler bayraq ma`deniy o`simlik tu`rleri de ko`p. Arabiyanin` qubla-batis bo`limi a`ne usinday. Subtropikaliq aymaqlar. Subtropikaliq aymaqlar tropikaliq Aymaqlar menen turaqli aymaqlar aralig`inda jaylasqan. Bul aymaqlardan subtropikaliq aymaqqa o`tiw klimattin` ha`m pu`tin ta`biyattin` a`ste-aqirin mug`darli o`zgeriwi menen barmastan ba`lki tropik hawa (jazda) menen turaqli hawa (qista) hu`kimliginin` almasiwi menen baradi. Subtropikaliq klimattin` a`hmiyeti sonnan ibarat. Biraq subtropikaliq ta`biyat xarakteri tek klimatqa emes ko`p jag`inan litosferag`a da baylanisli. Subtropikaliq ken`liklerdin` ortasha paralleli 35 0 arqa ha`m qubla ken`likler yag`niy jer beti jariqlarinin` Orta ten`iz regioni paralleli. Jer qabig`i jariqlarina sa`ykes keliwshi arqa subtropikaliq aymaq Evraziya ha`m Afrikada geografiyaliq uzinliq boyinsha 133 0 qa ha`mde subtropiklerdin` jer qabig`i jariqlari menen baylanislilig`i onsha ko`zge taslanbaytug`in Arqa Amerikada shama menen 45 0 sozilg`an. Uliwma subtropikaliq aymaq jer aynalasinin` derlik yarimin orap turadi. Joqarida aytip o`tilgenindey jariqlar aymag`i geomorfologiyaliq jag`inan tawlar ten`izlerdin` opirilma batiqlari ku`shli jer silkiniwler ha`m vulkanizm menen ko`rsetilgen. Qurg`aqliqtin` uzaqliq boyinsha u`lken araliqqa sozilg`anlig`i regoinlar u`sh tu`r tipinin payda boliwina sebep bolg`an. Bular batis materik ishkerisindegi orayliq ha`m shig`is regionlar. Subtropikaliq ta`biyattin` arqa shegaralari Al`p burmalaniwi aymag`indag`i tawlar Pireniya Al`p Balkan Qirim Kavkaz Alding`i Aziya ha`m Orayliq Aziya tawlari boylap o`tedi. Subtropiklerlin pu`tin ta`biyatinda jag`alardin` oyilip ketkenligi ha`m rel`eftin` oyli-biyikligi aniq iz qaldirilg`an. Subtropikaliq aymaqtin` en` arqa shegarasi Adriatika ten`izinin` Balkan yarim atawi jag`alawlarinda (46 0 arqa ken`lik) bolip en` qubla shegarasi shig`is Qitayda tropike jaqin keledi. Qurg`aqliqtag`i qubla subtopikaliq aymaq arqa subtropikaliq aymaqqa qarag`anda biraz kishi ol Qubla Amerika Afrika ha`m Avstraliyada u`sh kishi maydandi iyelep, uzaqliq boylap tek 76 0 araliqqa sozilg`an. Bul jerde aymaqtin` batis orayliq ha`m shig`is regionlari bir-birinen u`lken pariq qilmaydi. Qubla subtropiklerdin` arqa subtropiklerden tiykarg`i geografiyaliq parqi sol olar materiklerdin` ishinde emes ba`lki shetlerinde jaylasqan ha`m olardi okeanlar orap turadi. Subtropikler atmosferasinin` xarakterli belgisi o`zgeriwshen` tsirkuyatsiyalan basqa solyar temperaturanin` faktliq (haqiyqiy) temperaturag`a ten` ekenligi. Bul aymaqta issi aymaqlardag`i siyaqli issiliq artiqsha da emes ha`m turaqli ha`m de suwiq aymaqlardag`i siyaqli qista issiliq jetpey de qalmaydi. Hawanin` ortasha temperaturasi jerdegi ku`ndiz ku`ngi ortasha temperaturag`a (2 m biyiklikte) ten` yag`niy 14 0 S. Lekin jazg`i tropikaliq hawa 26 0 S g`a shekem qisqi turaqli hawa temperaturasi 5-6 0 S g`a shekem tu`sedi, en` suwig`anda 0 0
Subtropikaliq aymaqtin` batis regionlarinda ta`biyat orta ten`iz boyi tipinde bul regionlarga Kaliforniya shtati Orta ten`iz Sanktyago rayoni Keyptaun a`tirpalari Qubla batis Avstarliya ta`biyati kiredi. Jawin (jilina 900mm a`tirapinda) derlik tek qista batis hawa
79
massalari kelgende turaqli hawa frontinda jawadi. Orta ten`iz sebepli Atlantika ten`iz hawasi qurg`aqliq ishine suriyag`a shekem yag`niy uzinliq boyinsha 60 0 araliqqa kirip kelip jawin beredi. Jaz qurg`aq kelgeninen atmosferada ig`allaniw uliwma alg`anda jil boyi ta`n qis ig`allaniw 59 protsentten aspaydi. Aridlik (qurg`aqshiliq) orta ten`iz boyi ta`biyatinin` pu`tin ko`rinsinde sa`wlelengen. Orta ten`iz tipindegi da`r`yalar uliwma az suwli jazda sayizlanip qaladi, qista suw qa`ddi ko`teriledi. Rel`efi bo`leklenip ketkenliginen ko`ller az. Topiraqlar ig`alli subtropiklerde sari ha`m qizil topiraqlardan kserofit tog`aylar ha`m putazarlarda bawir ren` topiraqlardan ha`mde subtropikaliq dashtlarda sur-bawir ren` topiraqlardan ibarat. Ta`biyiy o`simlikleri terek puta ha`m dasht o`simliklerinen ibarat, u`lken maydanlarda ma`deniy o`simlikler o`siriledi. Shig`is okean boyi subtropiklerinde Qitay Yaponiyanin` qublasi AKSh tin` qubla-shig`isi Argentinanin` arqa-shig`isi Qubla Afrika menen Avstarliyanin` shig`is bo`limlerinde jawin ko`p tu`sedi ha`m ol jil boyi jawadi. Da`r`yalar jil boyi suwli boladi. Aziyada bolsa jazg`i musson waqtinda suw qa`ddi ko`teriledi. Ig`al subtropikaliq tog`aylardin` sari ha`m qizil topiraqlari tarqalg`an. Qubla yarim sharda arqa yarim shardag`i siyaqli materiklerdin` shig`is bo`limlerinde Braziliyada Urugvayda ha`m Shig`is Avstraliyanin` onsha u`lken bolmag`an bo`liminde turaqli ig`alli tog`aylar o`sedi. Orta ten`iz tipindegi batis subtropiklerde Kap oblasti, Sant-Yago a`tirapi ha`m Avstraliyanin` qubla-batis bo`liminde kserofil putazar formatsiyalar tarqalg`an, Kap oblasti o`simligi o`zine ta`n bolip gu`ller ju`da` ko`p. Arqa turaqli aymaq. Subtropikaliq ken`liklerden basqa ortasha ken`liklerde jer rel`efi antisimmetrik arqa yarim sharda materik, qubla yarim sharda okean u`stin turadi. Sol sebepli turaqli aymaqlar bir-birinen pariq qiladi, olardi ayrip-ayrip su`wretlewge tuwri keledi. Arqa turaqli aymaq Irlandiyadan Kamchatkag`a shekem uzinliq boyinsha 175 0 qa Alyaskadan N`yufaundlendke shekem bolsa 100 0 qa sozilg`an. Onin` quba shegarasi Arqa Qitayda 33 0 arqa ken`likte en` arqa shegarasi Skandinaviya yarim atawinda 70 0 arqa
ken`likte jaylasqan, aymaqtin` ken`ligi meridian bag`iti boyinsha 37 0 qa jetedi yag`niy yarim shardin` 1/3 bo`liminen artiq. Aymaqtin` geografiyaliq ken`likler boyinsha pariqinin` o`zide ta`biyatinin` tu`rli boliwina alip keledi. Radiatsiya balansinin` qaldiq issilig`i jilina qublada 60 kkal/sm kv ta`n arqada 20 kkal/sm kv ka shekem kemeyedi. Iyul` ayinda radiatsion issiliq mug`dari tropiklerdegiden (ayina 8 kkal/sm kv) az bolmag`an halda. Yanvar` ayinda radiatsiya balansi manfiydir. A`ne sonin` na`tiyjesinde to`rt aniq ha`m bir onshaliq jalg`iz bolmag`an ma`wsim ajiralip turadi. Bular ba`ha`r jaz gu`z qis ma`wsimleri. Jildin` suwiq da`wirinde hawani radiatsion issiliqqa qarag`anda advektiv (tropik ken`liklerden kelgen) issiliq ko`birek isitadi.Advektiv issiliq atmosfera arqali (batis samallar front ha`reketleri tsiklonlar arqali) keliwi sebepli tuarqli aymaqta geografiyaliq qabiqtin` ha`r tu`r boliwinda okeanlar menen materiklerdin` o`z-ara ta`siri ha`m ta`biyiy materikler maydaninin` ko`lemi u`lken rol` oynaydi. Bul aytilg`anlar ig`al ayliniwina da tiyisli. Joqarida tastiyiqlang`an sebeplerge qaray arqa turaqli aymaqta basqa ha`r qanday aymaqtag`ig`a qarag`anda issiliq ha`m ig`alliq gradienti (parqi) u`lken sektorlar ju`da` aniq tu`rlengen materiklerde batis okena boyi materik ishki bo`limi ha`m shig`is okean boyi okeanlarda salqin ag`isli batis ha`m jilli ag`isli sektorlar bar. Ta`biyattin` gorizontal zonallig`i da a`ne sonday aniq ko`rsetilgen. Okean boyi sektorlari uliwma tog`aylar menen qaplang`an. Batis okean boyi sektorinda arqadag`i tayga zonasi qublada aralas ha`m ken` japiraqli tog`aylar menen almasadi. Materiklerdin` shig`isinda shig`is okean boyi taygasi qublag`a qaray ken japiraqli tog`aylar ha`m ig`alli dasht ha`mde tog`ay-dashtlar menen almasadi.
80
Materiktin ishki sektorlarinda zonalliq landshaftlar en` tu`rli-tu`rli. Arqadan qublag`a qaray kontinental tayga ken` japiraqli ha`m mayda japiraqli tog`aylar dashtlar qurg`aq dashtlar shala sho`l ha`m sho`ller almasip keledi. Pu`tin aymaq ta`biyatina ta`n uliwma belgiler menen birge ha`r bir zonag`a ta`n qa`siyetlerde ju`da` ko`p. Turaqli aymaqtin` hesh bolmag`anda onin` materik bo`liminin` bir tu`r emesligin ko`rsetiwshi ta`biyiy belgiler de ko`p. Bulardan aniq ko`rinip turg`ani topiraq payda etiw tipleri ha`m o`simlikler qatlami. Ta`biyattin` bul eki za`ru`r faktori onin` basqa komponentleri de pariq qiliwin ko`rsetedi. Turaqli aymaqti keminde eki aymaqqa ajiratiw za`ru`rligin ta`n aliwg`a tuwra keledi. Bular a) turaqli jilli ha`m qurg`aq ha`m de b) turaqli suwiq ha`m ig`alli. Turaqli suwiq aymaq o`z ishine aralas tog`aylar ha`m tayga zonalarin aladi. Turaqli jilli ha`m suwiq aymaqlar ortasindag`i parq topiraq ha`m o`simlik qatlaminda g`ana emes klimatta de gu`zetiledi, olardan biri joqari basim kontinental orinan qublada payda boladi, sonin` ushinda ol qurg`aqshil ekinshisi bolsa bul bag`itta arqada jaylasqanlig`inan ig`allaniwi artiqsha boladi. Bul aymaqlar arasindag`i shegara iyul` ayinin 20 0 S izotermasina shama menen tuwri keledi. Turaqli jilli aymaqtin` kontinental sektori arid xarakterge iye. Onin` arqasinda atmosferadan ig`allaniw jeterli 100 protsent. Bul jerde zonag`a topiraq ig`allig`inin` qararsizlig`i dashttag`i suw ayirg`ishlarda tog`ay ha`m koloklar o`siwi juwilg`an qara topiraqlar menen podzollasqan topiraqlardin` dasht ha`m tog`ay o`simliklerinin` birge unirawi ta`n. Evropadag`i bul zona tog`aylarinda ken` japiraqli terekler ko`birek dub (emen) Sibir`de mayda japiraqli qayin taw terek tog`aylari o`sedi. Qublaraqta (Amerikadan batisiraqta) ig`allaniw jetispeydi ha`m ju`da` az boladi. Ig`allaniw Orta Aziya sho`llerinde ha`m u`lken bassende 13 protsentke shekem ha`m onnan da pa`ske tu`sedi. Dasht zonasi klimat turaqli jilli bolip atmosferadan ig`allaniw 100protsentten kemirek Evraziyada dasht zonasi Dunay basseyninen Mongoliyag`a shekem sozilg`an bul zona shig`is Evropanin` qublasinda ha`m Batis Sibir`de a`sirese tipik dashtlardan ibarat. Arqa Amerikada dashtqa uqsag`an formatsiyalar bar - preriyalar bolip olar Missisipi da`r`yasi menen Kardilbera tawlari aralig`inda arqadan qublag`a qaray sozilg`an. Dasht fetotsinozlari tereksiz sho`llerden ibarat bolip otlaqlardan sa`l g`ana kserofilligi menen parq qiladi ha`m qara ha`m de kashtan topiraqlarda payda boladi. Dashtlar ko`rinisi aridliktin` asiwi menen o`zgerip baradi. Aymaqtin` arqasinda bolg`an qalin` ha`m qara topiraqlarda jer betindegi en` bay ken` japiraqli g`a`lle gu`lliler o`setug`in ha`r tu`rli sho`pli dasht kishi zonasi sozilg`an. Dashtlardin` ko`p bo`limi shu`digar qiling`an. Qubla Qazaqstanda Orayliq Aziyada ha`m u`lken basseynde arqa dashtlar qurg`aq dasht ha`m shala sho`ller menen almasadi. Bul orinlar topirag`i kashtan topiraqlar bolip shortaplar da ushiraydi. O`simlikleri siyrek betaga chalov shuvok ha`m shuralardan ibarat. Materiklerdin` ishki arid regionlarinda Orta Aziya menen Orayliq Aziyada u`lken basseynde turaqli aymaqtin` sho`l zonasi bar. Tropikaliq aymaq sho`llerinen pariq qilip bul sho`llerde jawinlar erte ba`ha`rde muntazam tu`rde jawadi. Sho`llerdin` rel`efi ha`m gidrografiyaliq tarmaqlari ju`da` o`zine ta`n bolip tiyisli baplarda su`wretlep o`tiledi. Turaqli aymaqtag`i sho`llerdin` derlik pu`tin jer beti tropikaliq sho`llerden pariq qilip o`simlikler menen bekkemlengen. Tazima qumlar waqtinshaliq tuwindilar. Turaqli aymaq sho`llerinde qon`ir ha`m sur-qon`ir sho`l topiraqlari qublada bolsa boz topiraqlar tarqalg`an. Olardin` ishkori sa`l juwilg`an quraminda aziqliq elementler mug`dari ko`p bolip potentsial hasildarliqqa iye. Shor grunt suwlari shig`atug`in kishi rel`ef formalarinda shorli ha`m shurxoklar payda boladi. Turaqli aymaq sho`llerinin` o`simlikleri biraz tu`rli. O`simlikler xarakterine qarap to`mendegi sho`l tu`rleri ajiratiladi. Subtropikler qasindag`i gilli tegisliklerdin` efel`er sho`lleri qum massivlerindegi g`a`lle gelli sho`pler ha`m putalar o`setug`in sho`ller arqa kishi zonanin` gil 81
topiraqlarindag`i shuvok sho`lleri shorli ha`m shurxoklardin` galofit sho`lleri, tasli (hamada) lardag`i shuvok shura sho`lleri. Turaqli jilli aymaqtin` okean boyi gumid rayonlarinda atmosferadan ig`allaniw jeterli (100 protsentten sa`l g`ana artiq) qis turaqli qar qatlami saqlanbaydi. Da`r`yalardin` suw rejimi biraz bir tegis olar muz benen qaplanbaydi. Qara ha`m kashtan topiraqlar biraz az hasildar tog`ay qon`ir topiraqlari menen almasadi. O`simlikler jazda jasil bolip turatug`in ken` japiraqli dub (emen) yasen` juqa tog`aylarinan ibarat. Bunday tog`aylar Pireniya Al`p Karpat tawlarinan Baltika ten`izine shekem, Arqa Qitaydan Sixote- Alin ha`m Orta Yaponiyag`a shekem sozilg`an Appalachi tawlari Atlantika boyi pa`s tegisligi ha`m Kardil`era tawlarinin` batisinda iyelegen. Turaqli salqin ha`m ig`alli aymaqta iyul` temperaturasi 20 0 tan az arqada bolsa 10 0 g`a shekem tu`sedi. Bul temperatura tog`aylardin` arqa shegarasina tuwra keledi. Atmosferadan ig`allaniw ha`mme orinda artiqsha - 100 protsentten 150 protsentke shekem. Download 1.05 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|