O`zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi A`jiniyaz atindag`i No`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti

esaplanadi.  Avtotrof  bakteriyalar  sostavinda  bir    qansha    birikpelerde  oksidleniw  protsessleri  ju`z 

beredi. Basqa tu`r bakteriyalar kerisinshe, tikleniw reaktsiyalarinda katnasadi. 

     Organizmler  jer  pustinda  ken`  tarqalg`an    ko`pten-ko`p    elementler,  uglerod,    kislorod,    azot, 

kaliy, kremniy, fosfor, altin ku`kirt, temir, mis marganets, natriy, yod, radiy ha`m basqalardin bir 

orinnan ekinshi  oring`a  ko`shiwin de ha`m de toplaniwinda qatnasadi. 

Tiri organizmler ko`p g`ana taw jinislarin payda etedi. 

     Jer  pustinda  uglerod  toplaniwi  ayiriqsha  a`hmiyetke  iye.    O`simlikler  fotosintez  protsessinde 

jilina  40  mlrd.t.  organikaliq  zat  payda  etedi.  Biraq  pu`tin  geologiyaliq  da`wir  dawaminda  payda 

etilgen  organikaliq  zatlardin`  995  ke  jaqin  bo`leklenip  ketken,    olardin`    15  g`ana  qazilma 

kaustobiolitler ta`rizinde saqlanip qalg`an.Eger o`simlikler jer pustindag`i barliq uglerodti o`zlestire 

alg`anda  edi.  Ol 300000 jilda o`zlestirilip bolar  edi.  Jerdegi pu`tin uglerod o`simlikler ta`repinen 

bir qansha o`zlestiriliw ha`m  minerallasiw  tsiklin o`tegen. 

     V.I.Vernadskiy  Barliq jer posti kem degende  ondag`i  zatlar 

awirlig`in  995i,  o`zinin`  za`ru`r  geoximiyaliq  qa`siyetleri  jag`inan  tirishilik  tuwindisi  dep 

tastiyiqlaydi. 

     Jer postinin`  tiri zatlar rawajlaniwindag`i roli belgili,  ol 

tirishilik  ushin  za`ru`r  ximiliq  elemetlerdi  jetkizip  beredi.  Jer  betinin  rel`efi  o`simlik  qatlami  ha`m 

haywanat du`n`yasina  jer u`sti ha`m  grunt suwlari, topiraq-grunt ha`m de mikroklimat arqali ta`sir 

ko`rsetedi. 

     Jer  postinin`  ha`reketleri  ha`m  olar  menen  baylanisli  xalda  ten`izdin`  bastirip  keliwi  ha`m  de 

qaytiwi,  qurg`aqliqlardin`  o`z-ara  tutasiwi  ha`m  ajirap  ketiwi,  materikler  geografiyaliq  orninin` 

o`zgeriwi,  polyarlardin`    jiljiwi  biosferanin`  rawajlaniwinda  ayiriqsha  a`hmiyetke  iye.    Bunday 

ha`diyseler  organikaliq  du`n`ya  evolyutsiyasinin`    en`  za`ru`r  tu`rtkisi    bolg`an  geografiyaliq 

sha`rayatti o`zgertedi.Tu`rli geologiyaliq da`wirlerde materiklerdin` bir-birinen ajiralip  turg`anlig`i, 

qurg`aqliqlarda  tawlar    ha`m    sho`llerden    ibarat  o`tip  bolmaytug`in  tosiqlardin`  barlig`i  u`lken-

u`lken qurg`aqliqlar fauna ha`m florasinin` erkin rawajlaniwina  ha`m  tu`rli  jag`inan u`lken pariq 

qiliwg`a alip kelgen. 

     Geosferalardin biosfera aynalasindagi o`z-ara ta`siri.  Jerdin` 

biosfera aynalasindag`i barliq qabiqlari ayrimlanbay, bir birinin` 

aylanasina kirip turadi ha`m sol waqitta o`z qa`siyetlerin de saqlap 

qaladi. Geosferalardin` bir-birinin` aylanasina kirip turiwi  olardin` o`z-ara ta`sirin jen`illestiredi. 

     Ha`r bir geosferag`a zat ha`m energiya kelip,  onnan qaytip ketip 

turadi. Zat  ha`m energiyanin` keliwi menen ketiwi mug`dari waqit dawaminda o`zgerip turadi. 

 

47 

 

        Organikaliq zatlar  basqa  birikpeler  menen bir qatarda SO2 

ha`m H2O ni o`zinde topalaydi. Organikaliq zatlar bo`leklengende  bul 

birikpeler ja`ne  de  da`gerek ortaliqqa qaytadi.  Eger protsess bir 

ta`repleme bolg`andla yag`niy organikaliq zatlar  tek  toplanip  barganda edi,  bul jag`day atmosfera 

karbonat angidridtin kemeyip ketiwine, planeta klimatinin` qurg`aqlasiwina alip keledi. 

     Pu`tin jer  tariyxi  dawamindla fotosintenz joli menen payda 

bolg`an organikaliq zatlardin` tek 15 i jer postinda ko`milip  qalg`anlig`i joqarida  ko`rsetilgen. Bul 

organikaliq  massa  330m  qalinliqtag`i  suwdi  birekpegshe  aylandirg`an.  Eger  organikaliq  zatlar 

bo`leklenip turmag`anda  edi,  olar  80m  qalin`liqtag`i  qatlam  payda 

etip (Uspenskiy 1956) bunnan keyingi rawajlaniwi mu`mkin bolmay qalar edi. 

     Sho`gindi taw jinislari da  o`zinde  suwdi  birikpeler  halinda 

caqlaydi.  Esaplaw  soni  ko`rsetedi,  sol  jil  menen  de  380m  qalin`liqtag`i  suw  qatlami  birikpelerge 

aylandirilg`an  (Derpgol`ts  1966).  Taw  jinislarinin`  metomorfiklesiwi    suwdi  birikpelerden  ajiratip 

alip,  gidrosferag`a  qaytaradi.  Ha`zirgi  waqitta  Jerdegi  barliq  suwdin`  525  jer  u`stinde,  485  jer 

astinda bolip, jer asti suwinin` 805 sho`gindi ha`m kristalli jinislarg`a baylanisqan. 

     Pu`tin ta`biyat  siyaqli  geografiyaliq  qabiqti da bir ta`repleme 

sebep –aqibet  baylanislari  ha`m  ha`diyselerinin`   dialektikaliq 

o`z-ara ta`siri  ko`z-qarasinan u`yreniw lazim. 

 

     GEOGRAFIYaLIQ 

QABIQ 

TERRITORIAL 

HA`R                                                   

TU`RLILIGININ`   EN`   ULIWMA      BELGILERI 

 

     GEOGRAFIYaLIQ SEKTORLAR, ZONALAR HA`M AYMAQLAR 

     Geografiyaliq  qabiq  uzaq  rawajlaniw  jolin  basip  o`tken,    quramali  du`ziliske  iye  ha`m  o`zinin` 

ayirim  bo`lekleri    aniq    ko`rsetilgen  territorialliq  pariqlarg`a  iye.    Geografiyaliq  qabiq  ken`lik 

boyinsha    arqadan  qublag`a  da  ha`m  uzaqliq  boyinsha      batistan    shig`isqa    da    bir-birinen  pariq 

qiliwshi bo`leklerge bo`linedi. 

     Jer shari kartasina bir qarag`anda jer  betinin`  okeanlar  ha`m 

materikler sektorlarina ajiratilganlig`i ko`zge taslanadi.  Olardin` 

quraliwi jer beti tirishiligi  menen  baylanisli.  Jerdin`  sferoid 

betinen  ko`terilgen  bo`leklerinde  litosfera  sho`giwge  (pa`seyiwge)  moyil  bolip,    onin`  rawajlaniwi 

okean tipinde ju`z bergen.  Jer  beti 

sferoid betinen  pa`ste  jaylasqan sektorlarinda ol ko`teriledi ha`m 

materik jer posti ta`rizinde rawajlanadi. 

     Sektorlar  alti    u`sh  materik  sektori  Evropa-Afrika,  Aziya-Avstraliya,  Amerika  sektorlari.  U`sh 

okean sektori-Atlantika, Xind, Tinish okean sektorlari. 

     Geografiyaliq qabiqtin` ekinshi za`ru`r belgisi onin`  zonallig`i, 

Yag`niy  ha`r  bir  komponent  ha`m  pu`tin  ta`biyattin`  uliwma  polyardan  ekvatorg`a  shekem  ha`m 

ekvatordan ekinshi polyarg`a shekem  nizamli  ra`wishte o`zgerip bariwi. 

     Geometriyada zona yaki shar regioni dep shardin` oni kesip o`tiwshi 

bir-birine  parallel`    bolg`an  eki  tegislik  arasindag`i  betine  aytiladi.  Jer  sharinin`  zonalari  yag`niy 

geografiyaliq  zonalar  jerdin`    aylaniw  og`an  perpendikulyar  ra`wishte  batistan  shig`isqa 

bag`itlang`an. 

     Ta`biyattin` ayirim komponentleri - klimat,  o`simlik,  haywanat 

Du`n`yasinin`  zonallig`i    adamlarg`a    praktikadan  a`yyemginen  belgili  ha`m  ilimiy  jag`inan 

tastiyiqlang`an.  V.V.Dokuchaev  XIX  a`sirdin`  aqiri  ha`m  XX  a`sirdin`  baslarinda  ta`biyat 

zonalarinin`  bir  pu`tin  tuwindi  ekenligi  xaqqindag`i  ta`liymatti  jaratti.  Ol  o`zinin`  bul  ta`liymati 

 

48 

menen geografiyada ha`m  ta`biyat  taniw iliminin` basqa bir qansha tarmaqlarinda da ju`da` za`ru`r 

ha`zirgi zaman  bag`itin`  geografiyaliq  qabiqti kompleks zonal-regional u`yreniwdi baslap berdi. 

     Ta`biyat zonalari basqa tu`r zonalardan  sonday-aq  botanikaliq 

zonalardan ne  menen  parq  qiladi  ha`r  ekewinde de olardin` ati 

o`simlikler  xarakterine  (qa`siyetine)  qarap  berilgen  ma`selen  tundra                                          tog`ay,  dasht 

zonalari  ha`m  sol  siyaqlilar.  Pa`n  ta`biyattin`  bir  pu`tinligin  tu`siniw  da`rejesine  jetkennen  keyin 

g`ana ta`biyat  zonalari 

haqqindag`i ta`liymatti jaratiw mu`mkin boldi.  V.V.Dokuchaevtin tiykarg`i ilimiy xizmetinde a`ne 

usinda. Ol ta`biyat taniw  XIX  a`sirde 

ilgeri qarap ju`da` u`lken qa`demler taslag`anin` tastiyiqlap,  Tiykarinan ayirim jinislar - minerallar,  

taw jinislari,  o`simlik  ha`m haywanatlar ha`m  de  ha`diyse ha`m na`rseler  jalin (vulkanizm) suw, 

jer,  hawa  u`yrenilip  bular  ortasindag`i  qatnas  yag`niy  ku`shler  zatlar,  ha`diyseler  ortasinda    jansiz 

ha`m  janli  ta`biyat  ortasinda  parq  bolg`an  genetikaliq  turaqli  ha`m  ha`mme  waqitta  nizamli 

baylanislar  u`yrenilmegen  edi.    A`dette    da`l  usi  qatnaslar  a`ne  usi  nizamli  o`z-ara  baylanislar 

ta`biyatti  biliwdin`    moxiyatini,    ta`biyatti    biliwdin`    en`  jaqsi  ha`m    a`jayip    tiykari    bolg`an 

haqiyqiy ta`biyat filosofiyasinin` mazmunin` sho`lkemlestiredi  dep jazg`an edi. 

     Belgili, batpaqliq dep tek o`zine ta`n muayyan qa`siyetlerge iye 

bolg`an oring`a – pa`s,  tegis yaki rel`efli jer u`sti suwlari artiqsha 

betin (mox)    yaki  ot  penen qaplang`an qalin torf qatlami bar, torf topiraqi jergilikli  klimati ig`lli 

o`ine  ta`n  hywnat  du`n`yasina  iye    bolg`an  oring`a  aytiladi.    Uliwma  batpaqliq  quramali  ta`biyiy 

kompleks. 

     V.V.Dokuchaevtin` sha`kirti  belgili  rus  tog`ay u`yreniwshi alimi 

G.F.Morozov  Tog`ay degende biz o`z-ara baylanisqan terekler toplamin g`ana emes, ba`lki tog`ay 

tu`sinigi menen ko`rsetiletug`in protsessler ju`z beretug`in ortaliqti orindi  da  tu`siniwimiz  kerek,  

dep jazg`an edi.  Bul aniqlamani basqa tu`sinikler – otlaq, dasht, tundra, sho`l, savanna gileya ha`m 

basqalarg`a da qollansa boladi. 

     Ta`biyat  kompleksinin`  barliq  bo`lekleri  o`z-ara  ta`sir  etip  turadi.  Bul  komponenttin`  o`zgeriwi 

belgili  ra`wishte  orinnin`  pu`tin  ta`biyatinda  pu`tin  komplekste  jan`a  sipattin`  payda  boliwina  alip 

keledi.  Bir  ta`biyat  zonasinin`  o`zinde  jag`adan  materiktin`  ishki  bo`legine  kirip  barilg`an  sayin 

klimat  o`zgerip  baradi.  Ha`r  bir  klimatli  provintsiyada  klimat  orin  rel`efine  baylanisli  ra`wishte 

o`zgeredi. Rel`ef bolsa uniraw eroziya ha`m akkumulyatsiya ta`sirinde muntazam ra`wishte o`zgerip 

turadi.  Jer u`sti ha`m jer asti suwlari  klimatqa  topiraq payda etiw  protsessine  o`simliklerge ta`sir 

ko`rsetedin`  o`simlikler bolsa o`z na`wbetinde za`ru`r klimat payda etiwshi faktor. 

     Ha`r bir  ta`biyat  zonasi ha`mme orinda bir tur bolmay ko`p g`ana 

mayda ta`biyiy territorial birliklerden payda boladi.  Bul birlikler ta`biyiy  komponentlerdin`  tipik  

uyg`inlig`inan  ibarat  bolip, landshaftlar dep ataladi. 

     Ma`selen tog`ay zonasinda tog`aylar batpaqliqlar,  zax ha`m qurg`aq otlaqlar, islenetug`in jerler 

bar. Tog`aydin` o`zi de iyne japiraqli, iyne japiraqli-mayda japiraqli,  aralas (iyne japiraqli ken` 

Japiraqli),  ken` japiraqli boliwi mu`mkin.   Iyne japiraqli  tog`aylar emenzarlar ha`m qarag`ayzarlar 

bolip  bo`linedi.  Topiraq  grunt  qa`siyeti  ha`m  ig`alliq  sha`rayatina  qarap  emenzarlar  gipn    moxlari  

o`setug`in  jasil  molxi    emenzarlarg`a  jabayi  zig`ir  o`siwshi  siyrek  emenzarlarg`a  ha`m  basqa 

emenzarlarg`a ajiratiladi.  Qarag`ayzarlar pixtazar tilagashzar ha`m dubzarlar da tu`rli-tu`rli. Ha`tte 

bir  tu`r  tiptegi  tog`ayda  da  ma`selen  qarag`ayzarda  onin`  tu`rdli  bo`leklerindegi    tafovutlar  ko`zge 

aniq taslanadi. 

     Bir tu`r qa`siyetke iye bolg`an kishirek orindi tiykarg`i  birlik 

sipatinda qabil  qiliw za`rurligi tuwiladi.  Oni bir pu`tin sistema 

bolg`an  geografiyaliq  zonanin`  tiykarg`i  bo`legi  sipatinda    karaw    kerek.  A`ne  usinday  bir  tu`r  jer 

sipatinda landshaft qabil qilinadi. 

     Geografiyaliq landshaft dep Jer  betinin`  basqa  bo`leklerinen 

 

49 

sipati  jag`inan    pariq  qiliwshi  ta`biyiy  shegaralar  menen  oralg`an  ha`m  ha`r  biri  predmet  ha`m 

ha`diyselerdin` bir pu`tin ha`m de o`z-ara takoza 

qilip turiwshi  uyg`inliginan ibarat bolg`an ha`m u`lken g`ana maydanda 

tipik namoen bolg`an ha`m de barliq jag`inan landshaft  qabig`i  menen 

bekkem baylanisqan bo`leklerge aytiladi. (S.V.Kalesnik) 

     Solay etip landshaft o`z-ara ta`sir etip turiwshi komponentler - 

Taw jinislari  olardan payda bolg`an rel`ef tu`rleri,  jer u`sti ha`m 

jer  asti  suwlari,  atmosfera  ha`m  iqlim  o`simlik  topiraq,  mikroorganizmler  ha`m    de    haywanat 

du`n`yasinin`  ta`biyiy  sistemasinan  ibarat.  Landshaftqa  turaqli  aymaqtag`i  tobeshikli  morena  

rel`efindegi  iyne japiraqli tog`aylardi misal qilip ko`rsetiw mu`mkin.  Ha`r bir ta`biyg`iy zona ha`m 

pu`tin geografiyaliq qabiqta a`ne usinday geografiyaliq ta`biyiy birlik - landshaftlardan ibarat. 

     Landshaftlar klassifikatsiyasi haqqinda ele mashqalali ma`seleler 

ko`p. Ha`r  bir  landshaft  ja`ne de maydaraq birlikler - fatsiyalardan 

payda boladi. Fatsiyalar azli-ko`pli bir tu`rli birlikler bolip landshaft aynalasinda ta`kirarlanip turadi. 

     Bizin` misalimizda to`belikler u`stindegi olardin` jan  bawirlarindag`i ha`m  to`beler arasindag`i 

pa`sliklerdegi  orin  tipleri  fatsiyalar  dep  aling`an.    Landshaftlardan  da`slepki  birlikler  landshaft 

tipleri.  Ma`selen    landshaftlardin`  tayga  batpaqliq  otlaq  ken`  japiraqli  tog`ay  tipleri.    Landshaft 

tipleri ta`biyat zonalari ha`m  zonashalarin payda etedi. 

     Qurg`aqliqtin` geografiyada qabil etilgen ha`m o`simlikler qatlamina qarap  ajiratlig`an  zonalari  

tundra  tog`ay  dasht  sho`l  ha`m  t.b.  materik  sektorlardin`  zonalliq  nizamlilklarina  g`ana    sa`ykes  

bolip olardi pu`tin jer betine tatbik etiw mu`mkin emes.  Uliwma planetalar zonalar materiklerdegi 

zonalarg`a sa`ykes kelmeydi olardan  qashiqdadur. Geografiyanin` ha`zirgi rawajlaniwi basqishinda 

da`slep klimat taniw ta`repinen islep shig`ilg`an  regionlardi  pu`tin  jer  beti ushin zonalar sipatinda 

qabil qiliw mu`mkin.  Regionlar materik ha`m okean sektorlari menen birgelikte uliwma planetalar  

geografiyaliq rayonlastiriudin joqari birlikleri. 

     Solay  etip,  geografiyaliq  qabiq  zonalliq-sektoralliq  du`ziliske  iye.    Sektorliktin`    litosfera  

rawajlaniwina    baylanisli  halda  payda  bolg`anlig`in  joqarida  ko`rip  shiqtiq.  Zonalliqqa  eki  na`rse 

sebep  bolg`an.  Biri  xaqiyqiy  geografiyaliq  faktor  bolip  quyash  radiatsiyasi  menen,    ekinshisi 

litosfera menen jerde materik ha`m okean  jer betinin` taksimlanishi  menen  baylanisli.  Zonalliqqa 

sebep bolg`an radiatsiya ha`m litosferaga baylanisli faktorlar eki tu`p na`rse bolip birewin ekzogen, 

ekinshisin endogen faktor dep ataw mu`mkin. 

     Planeta rel`efin ta`biyiy komplekstin` basqa  bo`lekleri  menen 

Ten` bolg`an komponent dep qaraw mu`mkin emes. Jer beti geografiyaliq 

Zonalliqqa u`lken g`ana ta`sir ko`rsetedi lekin zonalliq og`an  derlik 

Ta`sir ko`rsetpeydi.  Ko`binese  a`ne usig`an tiykarlanip geografiyaliq 

qabiqtin` zonallig`i materikler u`stinde  ekzogen  protsessler  payda 

boliwi  tuwindi  dep,    qurg`aqliq  ha`m  ten`izlerdin`  taksimlanishi  materiklerdin`  u`lkenligi  olardin` 

rel`efi zonalliq faktorlar dep  qaraladi. Negizinde bolsa bunday emes. Zonalliq gamagen yag`niy tek 

pu`tinley  qurg`aqliqqa  ta`n  yaki  okeanik  boliwi  da  mu`mkin  edi.  Eger  jer  beti  tek    okeanlardan 

ibarat bolg`anda  materik  landshaftlari bolmas edi  eger pu`tinley  qurg`aqliqtan ibarat bolg`anda edi 

planetada  tirishilik pu`tinley bolmas edi. 

     Geografiyaliq qabiqtin` a`hmiyetli belgisi  ondag`i  zonalliqtin` 

diisimmetrligi. Arqa  ha`m   Qubla  yarim sharlarinin`  geografiyaliq  zonallig`i bir-birinen  sonshaliq 

pariq  qiladi,  na`tiyjede  geografiyaliq  qabiq  ekvatorg`a  qarag`anda  dissimmetrik  jag`dayda  boladi.  

Bul dissimmetriyag`a rel`eftin` simmetriyaliq emesligi sebep bolg`an. Joqarida ko`rip o`tkenimizdey 

ekvatorg`a jaqin materiklerdin` dissimmetrligi u`lken emes ha`m Afrika menen Qubla Amerikanin` 

pana  ta`rizliginde  payda  boladi.    Ekvatordan    turaqli  ha`m  polyarli  ken`liklerge  barg`an  sayin 

dissimmetriya  asip    barip    antisimmetriyag`a    aylanadi.    Qubla  yarim  shar,  okean  yarim  sharinan 

arqa polyar a`tiraplari okeannan Qubla polyar a`tiraplari materikten ibarat. 

 

50 

     Planeta rel`efinin`  waqiyqiy antisimmetriyaliq zonalligi g`ana 

okean ha`m materik sektorlarina iye bolg`an geografiyaliq aymaq  ha`m 

zonalardin payda boliwina mu`mkinshilik bergen. 

 

           TEMA LANDShAFT  HAQQINDA  ULIWMA  TU`SINIK. 

 

     Jer  planeta  sipatinda  payda  bolg`an  da`slepki  waqitta  onin`    landshaft  qabati  du`zilisi  jag`inan 

ha`m  sostavi  ha`m  birqansha  quramali  bolg`an.  Barliq  jer  ju`zi  planetanin`  ishki  bo`limleri  siyaqli  

da`slepki  gaz  shan` dumanlardan du`zilgen  edi.  Quyashtan  nur alatug`in barliq sirti qatti bo`lim 

edi.    Jer  o`sip  ha`zirgi  Merkuriydey  bolg`anda  o`z  a`tirapinda  barqulla  gaz  qabig`i  (atmosferani) 

uslap  turatug`in  bolg`an,  ishki  bo`limleri  radiaktiv  zatlardin`  maydalaniwi  ta`sirinde  qizg`an. 

Atmosfera  payda  boliwi  menen  suw  payda  bolg`an.  Jer  ju`zinde  ten`iz  ha`m  materikler  payda 

bolg`an, materiklerde da`r`yalar payda bolg`an sho`gindi taw jinislari 

payda bola baslag`an. 

     Olarg`a  magmadan  shiqqan  taw  jinislari  qosilg`an  tektonik  ha`reketler  baslang`an.  Bulardin` 

ha`mmesi na`tiyjesinde landshaft qabig`inin` tu`rli bo`limlerinde sostavi, du`zilisi sirtqi ko`rinisleri 

sezilerli  da`rejede  bir-birinen  parq  qilatug`in  bolg`an.  Demek,  landshaft  qabig`i  keyin  ala 

quramalasip  ha`m  ta`biyiy  ra`wishte  mayda  bo`limlerge  ajiralg`an.    Bul  bo`lim  landshaft  qabig`i 

menen  uliwma  baylanisti  joyitpag`an.    Jer  ju`zinin`  sipati  ta`repinen  basqa  uchastkalardan  parq 

qilatug`in    o`z    ta`biyiy  shegaralari  bolg`an    uchastkalari,    ja`ne    geografiyaliq    landshaftlar  a`ne 

sonday payda bolg`an ha`m rawajlang`an. 

     Geografiyaliq  landshaftlardan    ha`r  biri  predmet  ha`diyselerdin`  bir  pu`tin  o`z-ara  baylanisqan 

jiyindisinan  ibarat.  Predmet  ha`diyselerdin`  bunday  jinisi    ko`rinedi  bir  qansha  u`lken  maydanda 

ko`rinedi.    Ha`mme  ta`ripinen  landshaft  qabig`i  menen  baylanisli  joqarida    landshaftqa    berilgen 

ta`rip geografiya pa`ninde topiraq, klimat, organizm siyaqli uliwma tu`sinik.  Landshafttin` belgileri 

ha`m sha`rtleri landshaft ta`ripinen belgili boliwinsha landshaft to`mendegi tiykarg`i belgilerge iye  

     1) ol landshaft qabig`inin` bir bo`limi 

     2) basqa landshaftlardan parq qiliwg`a imkaniyat beretug`in tiykarg`i belgilerge iye 

     3) Tiykarg`i  belgileri  boliwina qaramay barliq landshaft qabig`i menen tig`iz baylanisqan 

     4)  landshaft    ha`r  qanday  paytta  ha`m  o`z-ara  baylanisli  bolg`an  sebepli  bo`limlerden  ibarat  

geografiyaliq   ma`nisinde  belgili  du`ziliske iye.  Landshaft  bir  waqitta ishki  ta`repinen ha`m bir 

tu`rde ha`m birdey. 

Landshaft ishki bir qiylilig`i u`sh tu`rli boladi 

     Birinshiden, ol  o`z  ta`biyatina  qaray  ha`m qiyli komponentlerden 

(rel`ef, topiraq, o`simlik, suw h. t.b) du`zilgen. 

     Ekinshiden, ha`r bir komponent bir tu`rde emes, ba`lki bir neshe tu`ri bar (rel`efde  tawlar, biyik 

mekler, tegislikler, suw ayirg`ishlar 

jan bawirlar,  ten`izler, ko`ller, da`r`yalar, jer asti suwlari, muzliqlar ha`m basqa ko`rniste boladi) 

     u`shinshiden,  ha`r    bir    landshaft  ha`r  qiyli  morfologik  birliklerden  ja`ne  ha`r  qiyli 

u`lkenliklerdegi ju`da` mayda territorila komponentlerde du`ziledi. Bular  landshaft  ishinde  belgili 

nizam  menen  shegaralanadi.  Ma`selen,  Morena  biyiklikleri  landshaftinda  u`lken  maydanda    qatar  

biyiklikler  menen    olar    arasindag`i  pa`s  jerlerdin`  bir  bo`limi  qurg`aqliq  bir  bo`limi  batpaqliq  bir 

bo`limi ko`l menen ba`nt. 

     Sonin` menen  birge  biyiklikler  topiraq o`simlikler la`mgershilik bolsa pa`slikler basqasha.  Bir 

biyiklikti ko`zden o`tkersek ondag`i belgiler jiynag`i menen bir-birinen parq qilatug`in uchastkalardi 

ajiratiw mu`mkin. Ma`selen onin` to`besi ha`r qiyli ekspozitsiyadag`i  jan  bawirlari bir-birinen parq 

qiladi. 

 

51 

     Landshafttin`  alding`i  territoriya    komplekslerin    uronshcheler      dep  ataw  qabil  etilgen.    (jar, 

jarlar  arasindag`i  suw  ayirg`ishlar  to`be  to`beler  aarsindag`i  kotlovina)    Uronshche      bo`linip  

ketetug`in  en`  mayda uchastkalar fazitsiyalar dep ataladi. 

     Fazitsiyanin`  ha`mme  ta`repi  bir  qiyli  taw  jinisinan  du`zilgen  boliwi  bir  qiyli  rel`ef,    bir  qiyli 

mikroklimat,  bir qiyli topiraq ha`m bir g`ana biotsenozg`a iye boliwi kerek. Landshaft penen onin` 

morfologik  bolimlerinin`  arasindag`i    tiykarg`i    ayirmashiliq  neden  ibarat.    Landshaft  ha`m 

uronshiche  ha`m  fatsiya  ha`m  jer  ju`zinin`  uchastkalari  ha`r  qiyli    komponentlerdin`  nizamli 

jiyindisi.    Ayirmashilig`i  sonda  jeke  aling`an  konkret  geografiyaliq  landshaft  orginal  ja`ne  

qaytalanbaytug`in    jerde    sol  landshaftqa  usag`an  landshaftlardi  tabiw  mu`mkin.    Lekin  sol 

landshafttin` tu`rin hesh  ushiratip bolmaydi.  Uronshiche ha`m fatsiyalarg`a  kelgende  sonni aytiw 

kerek  olar  sol  qatar  ra`wshan  orginalliqqa iye emes ha`m sol landshaftta bir neshe ret qaytalaniwi 

mu`mkin. 

     Landshafttin`  ishki    bir  qiylilig`i  sonnan  ibarat  ta`biyati  ta`repinen  bir  qiyli  bolg`an 

komponentlerdi  morfologik  birliklerdin`  jiyindisi nizamli belgili territorifda bir qiyli tarqalg`an. 

     Landshaft arasindag`i baylanislar. 

     Landshaftlar individual  belgilerge  iye  bolg`an  halda joqarida 

Ko`rsetip  o`tkenimizdey  bir-birinen  ajiralg`an  emes.    Bir    qiyli    landshaftlar  basqa  landshaftlarg`a 

ha`tte ju`da` uzaqtag`i landshaftlarg`a atmosfera  ha`reketi teiz  ag`islari ju`zip ju`riwshi  muzlardin`  

tarqaliwi    ha`m  ja`rdeminde  ta`sir  etedi.    Ten`izge  jaqin  landshaft  klimatqa  tiyisli  atmosfera 

tsirkulyatsiyasi  bolg`anda  okean  klimatqa  aylanadi.    Hawa  ag`islarin  bo`gep  qoyatug`in  taw  konsi 

tegisliklerdin` landshaftina ta`sir etedi. 

     Samal  bir  landshafttan  ekinshi  landshaftqa  o`simlik  tuqimlarin  keltiredi.  Muzliq    da`wirlerinde  

o`tken epoxalarda muzlar eriwinen du`n`ya okeani ko`teriliwi, ha`mme jerde da`r`yalardin` eroziya 

bazislerinin  ko`teriliwine  ha`m  ko`p  g`ana  basqa  protsesslerge  ta`sir  etken.  Bir-birine  jaqin 

landshaftlardin`  o`z-ara  ta`siri  olardin`  uliwma  shegaralarinda  en`  ko`p  boladi.  Bir    landshaft  

elementlerinin` ekinshi landshaftqa kirip bariwi sebepli landshaftlardin` shegarasi juwilip ketkendey 

aniq bolmaydi  ko`binese  landshaftlar  arasinda  aralas  ayiriqshaliqqa iye bolg`an araliq polosalar 

boladi.    Landshafttin`  rawajlaniw  nizamliqlari.  Landshaft  bir  pu`tin  halda  rawajlanadi.    Oni  qurap 

turg`an  komponentler  ha`m  morfologik  birliklerin  rawajlandiriw  bir-birine    tuwri    kelmeydi.