O`zbekstan Respublikasi Xaliq bilimlendiriw ministrligi A`jiniyaz atindag`i No`kis ma`mleketlik pedagogikaliq instituti
Download 1.05 Mb. Pdf ko'rish
|
|
bo`leklerinin` qoyalarg`a urilip onda tu`rli formalar payda boladi. b) qumnin` bir orinnan ekinshi oring`a alip ketiliwi v) onin` jatqiziliwi. Sho`llerdegi en` ken` tarqalg`an qum uyimlari rel`efi formalaribarxanlar ha`m barxan shinjirlari ha`m de du`n` qumlar. Sho`llerde qum rel`efinin` basqa formalari da bar, biraq olar kem tarqalg`an. Samaldin` tezligi qay jerde kemeyse samal ushirip ketip atirg`an qum usi jerde jatqiziladi. Samal putalarg`a yaki rel`eftin` pa`s biyikliklerine dus kelgende onin` tezligi kemeyiwi mu`mkin. Biraq samaldin` o`zindegi turbulent ha`reket na`tiyjesinde de onin` tezligi birden kemeyiwi mu`mkin. Samal tezliginin` kemeyiwi ol ushirip ketken qumnin` bir bo`legi jatqizilip, du`n`lik payda boliwina sebep boladi.
Sho`l rel`efinin` birlemshi akkumulyativ formasi barxanlar. Barxanlar - jay formasinda qum to`beleri olardin` vertikal kesimi dissimmetrik profilge iye. Ten`iz boyindag`i dyunalardin parq qilip,barxanlar tek qurg`aq qumnan payda boladi. Barxannin` samalg`a jan bawiri jatiq bolip, qiyalig`i 5-10 gradus Samal sol jan bawir boylap qumdi joqarig`a ko`teredi. Qum zarralari barxanlardin` en` to`besine ko`terilip, son` samalg`a teris tamang`a o`tkennen son`, awirliq ku`shi ta`sirinde pa`ske ta`repke domalap tu`sedi ha`m qiyalig`i 30 gradusli samalg`a teris jan bawir payda etedi. Barxanin` on` ha`m shep janinda qumlar barxan u`stinen asip o`tiwshi qumg`a qarag`anda an`sat ha`reket qiladi.Sonin` ushin barxannin` ha`r eki shetindegi qum aldig`a jiljip, shox payda etedi. Mine usi sebepli barxanlardin` biyikligi Qaraqumda 5-6m, kemnen-kem 8 m, sho`l zona barxanlarinan biyikligi bolsa 40m ge jetedi Samal u`lken-u`lken qum massalarin ha`reketke keltirip, barxan shinjirlarin, yag`niy bir-birine parallel gryada yaki marza formasindag`i barxanlar todelerin payda etedi. Gryada yaki barxan shinjirlarinin` uzinlig`i 40-den 100 metrge shekem boladi. Demek, barxan shinjirlarin barxanlar toplaminan ibarat rel`ef formasi dewge bolmaydi. Olar u`lken qum massivlerindegi o`zine ta`n rel`ef formalari. Orta Aziyada barxan shinjirlari kem ha`reket qiladi. Avstraliyada barxanlar ha`m barxan gryadalari joq. Orta Aziya sho`llerinde barxan shinjirlarina qarag`anda ha`reketsiz, o`simlik penen bekkemlengen ha`m u`lken maydanlarda ushraytug`in qum uyimlari – du`n` qumlar ken` tarqalg`an, du`n` qumlardin` rel`efi formalari tuwri emes formali du`n`lerden ibarat bolip, olardin` jan bawiri bir-birinen pariq qilmaydi, biyikligi 2-5 m. Du`n`ler ha`m olar arasinldag`i pa`slikler ta`rtipsiz jaylasadi. Sho`l otlari a`sirese, selin menen ju`zgu`n ha`rekettegi qumda da soipoi ju`da` tez bekkemleydi. Sho`llerde gryada qumlari da ken` tarqalg`an. Olar Qaraqum ha`m Qizil qum sho`llerinde sonday-aq Arqa Afrika ergelerinde u`lken maydanlardi iyeleydi. Gryada qumlari Avstraliya sho`llerinde en` ko`p tarqalg`an rel`ef formasi. Gryada qumlarinin` samalg`a tere jan bawiri bolmaydi olar tiykarg`i samal bag`itina parallel sozilg`an. Gryada qumlarinin` biyikligi Orta Aziyada 10-20 m, Avstraliyada ha`m ko`binese 10m a`tirapinda,kemnen-kem jag`dayda 30m ge jetedi. Sho`l zonada bolsa olar biyikligi 300m ge baradi. Gryada qumlarinin` uzinlig`i 0,5 km den bir neshshe onlap kilometrge, Sho`l zona ha`m Avstraliyada bolsa ha`tte ju`zlep kilometr keledi. Gryadalar arasindag`i pa`slikler tu`bi gilli (Orta Aziyada) yaki tasli (Sho`l zonada) boladi. Orta Aziya sho`llerindegi ha`m Avstraliyanin` 34
Ko`p sho`llerindegi gryada qumlari o`simlik penen bekkemlengen. Gryada qumlarinin` qanday payda boliwi u`zil-kesil orinlang`an emes. Gryadalar samal bag`iti boyinsha sizlig`anlig`i sebepli ko`pshilik boljawlar olardi samal na`tiyjesinde payda bolg`an dep esaplaydi. Gryada qumlari erozion jol menen payda bolg`an degen pikirler de bar. Biz joqaridag`i qumli sho`ller sho`l zonasi tegisliklerinin` pa`s orinlarin iyelewin ko`rip olar allyuvial jol menen payda boliwin ko`rip o`ttik. Allyuvial ag`iziqlar arasinda gilli ag`iziqlar da bar. Olar da`r`yalardin` en` uzaq quyar jerlerine da`slepki ag`iziqlar jetip kele almaytug`in jerlerde jatqizilg`an. Ma`selen Kopetdag etegi boylap da`slep qumli jatqiziqlar polosasi sozilip ketken, onnan arqada bolsa gilli jatqiziqlardin` ken`ligi 25 m keletug`in polosasi bar. Basqa sho`llerde de usi tu`rdi ko`riw mu`mkin. Gilli ag`iziqlar da`r`yanin` quyar bo`liminde, yag`niy suw puwlaniwina barip saprlanatug`in orinlarda jatqizilg`anlig`inan olarda duzlar toplang`an. Bunday jatqiziqlarda gilli sho`ller payda bolg`an. Gilli sho`ller bazi qumli sho`llerde kishi-kishi atawlar ta`rizinde de ushirasadi. Orta Aziya sho`llerindegi mine usinday gillerden quralg`an tegis orinlar taqirlar dep ataladi. Taqirlardin eni bir neshe mertden bir neshe kilometrge shekem boladi. Tilli-shorli sho`ller shorlar delinedi. Qizilqumnin` arqa-shig`is bo`limi ha`m U`stirttegi siyaqli gilli sho`ller ha`m ju`da` ken` maydanlardi iyelegen.
ATAWLAR Atawlardin` maydani. Arxipelaglar Jer betinin` rawajlaniwi ha`m onin` dun`ya okeani menen o`z-ara ta`siri jag`dayinda u`lken ha`m kishi atawlar payda bolg`an. Atawlardin` uliwma sani toqtawsiz o`zgerip turadi. Bir tu`rleri payda boladi, basqalari jog`alip ketedi. Del`ta atawlari payda boladi ha`m juwilip ketedi, atawlar dep aylang`an muz plaxalari erip ketedi, ten`izdegi qum tillari atawlarg`a aylanadi ha`m kerisinshe atawlar qurg`aqliqqa tutasip ketedi. Sonin` ushin da atawlardin` shama menen maydani g`ana esaplap shig`arilg`an. Bul maydani 9,9 mln.km.kv, yag`niy shama menen Evropa maydanina ten` keledi. Atawlar maydaninin` 895 ke jaqini 28 da`slepki atawlarg`a tuwra keledi. Jer sharindag`i en` u`lken ataw Grenlandiya . Da`slepki atawlar da mayda atawlar da bolip yaki jeke-jeke yaki topar-topar bolip jaylasqan. Topar atawlar arxipelag(grekshe hu`kimlik, ten`iz) dep ataladi. Arxipelagtag`i atawlar bir jerge toplang`an (Frants Iosif jeri, Shpitsbergen, U`lken Zond) yaki uzaq araliqqa sozilg`an (Yapon, Filippin, U`lken ha`m Kishi Antil) boladi. Bunday uzaqqa sozilg`an arxipelag - gryada yag`niy qatar atawlar delinedi (kuril`, Aleut gryadalari) Tinish okeaninin` ju`da` u`lken maydaninda shashilg`anday jaylasqan mayda atawlar u`sh u`lken gruppag`a birlestirilgen bular Melaneziya, Mikroneziya, Polineziya. Avstraliyadan arqadan, shig`ista jaylasqan arallar u`lkesi melanziya (qara deneliler u`lkesi) delinedi. Bug`an Solomen, Fidji, Jan`a Gebrid, Jan`a Kaledoniya kiredi. Mikroneziya (mayda atawlar) Melanziyadan arqada arqa yarim sharda jaylasqan. Og`an Karolina, Mariana, Marshall, Gil`bert atawlari kiredi. Polineziya (ko`p atawlar) Tinish okeaninin` orayliq bo`liminde jaylasqan. Og`an Gavayi Samoa Tanga, Tuamatu yaki Rossiya, Layn yaki Orayliq Polineziya sporodalari Kuk, Toselau Pasxa ha`m basqa atawlar kiredi. Jan`a Gvineyani bazilar Melanziyag`a kirgizedi. Jan`a Zelandiya joqaridag`i gruppalarg`a kirmeydi.
U`LKEN ATAWLAR 35
(MAYDANI 50000 km.kv.den ARTIQ) ┬────────────────────┬────────────┬───────────────────┬──────────── ──┐ │ Atamasi │ Maydani │ Atamasi │ Maydani │ │ │ min km.kv│ │ min km.kv │ ├────────────────────┼────────────┼───────────────────┼──────────── ──┼ │ Grenlandiya │ g`a`wu` │ N`yufaundind │ a`a`a` │ │ Jana Gvineya │ hg`9 │ Kuba │ a`0w │ │ Kalimanta`n Bornes │ wqn` │ Lyuson │ a`0o` │ │ Madagaskar │ o`90 │ Islandiya │ a`0q │ │ Baffin jeri │ o`a`g` │ Mindanio │ 9n` │ │ Sumatra │ n`qo` │ Novaya Zemlya │ hg` │ │ Ulli Brita`niya │ g`q0 │ Xokkaydo │ ww │ │ Xoneyu │ g`g`q │ Gaiti │ ww │ │ Viktoriya │ g`a`g` │ Saxalin │ wu` │ │ Elsmir jeri │ g`00 │ Irlandiya │ w0 │ │ Sulavisi Tselobes │ a`w9 │ Tasmaniya │ u`h │ │ Jana Zelandiyanin │ Kubla atawi a`o`0 Shrilanka u`o` Yava a`g`u` Devon o`u` Jana Zelandiyanin │ │ │ │ arka atawi │ a`a`o` │ │ │ │ │ │ │ │ └────────────────────┴────────────┴───────────────────┴── ────────────┘
Barliq atawlardin` kelip shig`iwina qarap to`mendegishe gruppalarg`a ajiratiw mu`mkin. 1. Materik atawlari. 2. Platforma atawlari. 3. Materik jan bawir atawlari. 4. Orogenik atawlar. 5. Atawlar jaylari. 6. Jag`a boyi atawlari. a) shxeralar. b) del`matsiya shxeralari. v) f`ord tipli atawlar. g) qum tilleri. d) del`ta atawlari. g`) G`a`rezsiz atawlar. 1. Vulkanikaliq atawlar. a) lavanin jariklardan agip shigiuinan payda bolg`anB V G
E
tr W └A h s■ O ■1G└W Yo Yo , R ─B 36
BA Ap └ I( ╕``i+zih+H((·i╚ U`U`sh·°·ih+H +shH8( (kkshsh+CBI HiH`i+H 9»k Hllx°Hhz √`k·╚(hih`shh BI 37
╦IQ(h)i+H(hih`shhU`╬GBI ( H)i(sh (kkz ╚h)j√)6HshxH (JHhl╕z`Ih)j√)6HshxH (KH(hlk`shh BI Q(hyxHHI(hih`shh U` ╦I Q(hyxHHI(hih`shhU`╚Hyj`+╚U`U`sh·°·ih Hih(HH+( CB ╕yxHHkshx +)k8kH(hHjsh+z°ji+H(kksh)U`╦ Hshjk+H(x`╚(hHjsh+z°Hh╕°H`U`)H(kLCBk· °· ╚+hiHk+KI hihshU`iH+(hyxHHI+shk8kHHi+8(HH (hHjsh+z°ji+j·sh· ╚ +lziCB╕╗hjN`°║i8( )ihzi8( 9Hi╕( 9»k 9(hihhzi8( h»x`shjshk88H GBI
Q`shh ╣orma atawlari materik sayizlig`inda jaylasqan bolip geologiyaliq du`zilisi jag`inan materiktin` dawami. Olar tiykarg`i qurg`aqliqtan sayiz bug`azlar yaki shel`f ten`izleri arqali ajiralg`an boladi. Ulli Britaniya Shpitsbergen Frants Iosif jeri Severnaya Zemlya Novaya Sibir` atawlari Kanada Arktika arxipelag`a platforma atawlari. Bug`azlardin` payda boliwi yag`niy materikler ayirim bo`limlerinin` atawlarg`a aylaniwi jaqin geologiyaliq waqit dawaminda ko`birek antorpogende ju`z bergen. Sol sebepli bunday atawlar ta`biyati materik ta`biyatinan onsha pariq qilmaydi. Materik jan bawri atawlari da kontinentlerdin` bir bo`limi lekin olar materikten ilgerirek antropogenge shekem ajiralg`an. Olar materiklerden sa`l g`ana qiya sayiz bu`gilme arqali emes ba`lki teren` tektonik jariq arqali ajiralg`an boladi. Bug`azlar okean xarakterine iye. Bunday atawlardi fauna ha`m florasi materikten u`lken pariq qiladi. Bul gruppa atawlari Madagaskar menen Grenlandiya kiredi.
Orogenik atawlar kontinenttegi taw burmalardin` dawaminan ibarat boladi. Saxalin Uzaq shig`is tawli u`lkesindegi burmalardan biri, Novaya Zemlya Uraldin` dawami, Tasmaniya atawi bolsa Avstraliya Al`p tawlarinin` dawami. Orogenik atawlar tu`rli waqitta palezoy erasinan (Novaya Zemlya) u`shlemshi da`wirge shekem (Orta ten`izdegi atawlar) payda bolg`an. Atawlar jayi du`zilgen marjan siyaqli Shig`is Aziyani orap alg`an bular Aleut, Kuril, Yapon. Ryukyu, Filippini atawlar jayi jaylasqan ekinshi jer Orayliq Amerika. Bul jerde u`lken ha`m kishi Antil atawlari bar, u`shinshi atawlar jayi ornalasqan jer qubla Amerika menen Antarktida aralig`i bolip, bul jerde qubla Antil atawlari jaylasqan. Atawlar jayi xa`zirgi waqitta jer posti en` aktiv ha`reket etip atirg`an oblastlar bular ha`zirgi zaman geoinkloinallari. Materik jag`a boyi atawlari jag`alarg`a aniqlama berilgende ko`rip shig`ilg`an. G`A`REZSIZ ATAWLAR G`a`rezsiz (erkin) atawlar hesh qashan materiklerdin` bir bo`limi bolmag`an ha`m ko`pshilik jag`daylarda olarg`a baylanisli bolmay, erkin payda bolg`an. Erkin atawlardan en` ko`p tarqalg`ani vulkanik atawlar. Olar Arqa Muz okeaninan basqa ha`mme okeanda bar. Atawlar jaylarinda ko`p ushirasadi. Erkin atawlardin` u`lken-kishiligi vulkan atiliwi xarakterine baylanisli. Jariqlardan ag`ip shig`atug`in lava platforma atawlarinan qalispaytug`in u`lken atawlardi payda etedi. Du`n`yadag`i en` u`lken vulkangikaliq ataw - Islandiya, onin` maydani 103 min` km. Vulkanik atawlardin` tiykarg`i ko`pshiligi orayliq vulkannan lava ag`ip shig`iwi na`tiyjesinde payda bolg`an. Bunday atawlar ju`da` u`lken bolmaydi. Olardin` maydani lava xarakterine baylanisli. Tiykarg`i lava u`lken maydang`a jayilip. qalqan ta`rizli atawlardi (Gavay atawi) payda etedi. Nordor lava o`tkir konuspayda etedi, onin` maydani kishi boladi. (Strombosh) MARJAN QURILMALARI - marjan toplamlarinin`, sonday-aq suw otlari foravminiferalar ha`m basqa organizmlerdin` qaldiqlari erkin atawlardi payda etedi. 38
Marjan polipleri jasaw jeri sha`rayatin` ju`da` tan`laytug`in organizmler. Olar temperaturasi 20 0 S dan joqari bolg`an jilli suwlarda g`ana jasay aladi, sol sebepli tropikaliq ken`liklerde g`ana tarqalg`an bolip, tek bir jerde - Gol`fstrim ag`isi o`tetug`in Bermuda atawlari qasinda g`ana tropik ken`liklerden sirtta da jasaydi. Marjan atawlari marjan qurilmalarinin` xa`zirgi qurg`aqliqqa qarag`anda jaylasiwina qarap u`sh tipke – jag`a rifleri,tosiq rifleri ha`m atollar, yag`niy laguna atawlarina bo`linedi. 154-su`wret. Marjan qurilmalari a) jan`a rifi b) tosiq rifi v) atoll Jag`a rifleri materik ha`m atawlardin` jag`asinda suw qalqiwi polosasinan baslanadi ha`m jag`ani ken` terrassa tu`rinde orap turadi. Da`r`ya quyilatug`in jerde, mangra tog`aylari jaqininda jag`a rifleri u`zilip qaladi. Tosiq rifleri qurg`aqliqtan belgili uzaqliqta jaylasadi ha`m qurg`aqliqtan kambar suw - laguna arqali ajiralg`an boladi. Xa`zirgi waqittag`i en` u`lken tosiq rif, u`lken Tosiq rifi Avstraliyanin` shig`is jag`asi qasinda jaylasqan. Onin` uzinlig`i 2000 km kv ge jaqin. Lagunasinin` kenligi 35-140 km, teren`ligi 30-70 m. Tinish okeannin` ekvatorial suwlarindag`i derlik barliq atawlar jag`a ha`m tosiq rifleri menen oralg`an. Atollar okeanlardin` ortasinda jaylasqan. Atollar ashiq do`ngelek eki ellips tu`rindegi pa`s atawlar. Atollardag`i marjan atawlardin` ken`ligi 100-200m, lekin pu`tin atolldin` ishki bo`liminde teren`ligi 100 mden kem, ko`binese 40-70 m keletug`in laguna jaylasadi. Laguna menen okeanda qosip turg`an bug`azdin` teren`ligi menen okeandi qosip turg`an bug`azdin` teren`ligi de sonsha boladi. Atolldin` sirtqi jan bawri tik boladi, 45 0 C jetedi ha`m 103 m ge geyde bolsa bir kilometrden artiq teren`ge tu`sip ketedi. Atolldin` lagunag`a qarag`an jan bawri qiya bolip onda tu`rli organizmler jasaydi. U`sh tiptegi marjan atawlarinin` kelip shig`iwina o`z-ara baylanislilig`i xaqqindag`i ma`sele ha`zirshe ilimiy problema esaplanadi. Ch.Darvin teoriyasina muuapiq tosiq ha`m atollar atawlardin` a`ste-a`ste sho`giwi na`tiyjesinde jag`a riflerinen payda boladi, bunda marjanlardin` o`siwi o`z waktinin` sho`giw orinin` toltirip turadi, ataw orininda laguna payda boladi jag`a rif atoll qalqasina aylanadi. Basqa teoriyag`a qaray atollar vulkanik atawlarda payda bolg`an. Atawlardin` to`be bo`limi muz basiw epoxasindag`i okean qa`ddi pa`s turg`an waqitta ten`iz suwi menen juwilg`an ha`m tegislengen. Okean qa`ddi ko`terilgennen keyin bul tegis jerler marjan toplamlari ornawi ushin jaqsi waqit bolg`an. Bul ha`r bir teoriyada marjan atawlari payda bolatug`in quramali jag`daydin` ayirim ta`replerin aship beredi.
BIOSFERA Biosfera ha`m geografiyaliq qabiq. Biosfera - tirishilik qabig`i (sferasi). Biosfera termini da`slep 1883-jili E.Zyustin Jer ko`rinisi kitabinda qollanilg`an. Da`slep bul termin organizmlerdi g`ana an`latip, olar jasaytug`in ortaliqti bildirmes edi. Organizmler jasaytug`in ortaliqtin` biosferag`a kirmeytug`inlig`i bul kitapta gidrosfera ha`m litosfera tu`siniklerinin` de birinshi ma`rte isletilgen. E.Zyuss jer beti ta`biyatinin` bir pu`tinligin o`z shig`armasinin` ati jer ko`rinisi termini menen ko`rsetken edi. Akademik V.I.Vernadskiy bir qansha shig`armalarinda a`sirese 39
biosfera (1926) ha`m Jer biosferasinin` ha`m jer a`tirapi ortalig`inin` ximiyaliq du`zilisi (1965) kitaplarinda biosfera xaqqindag`i geografiyaliq ha`m geoximiyaliq ta`liymatti islep shiqti. Vernadskiy pikirine qarag`anda biosfera planetar, kosmik tuwindi. Planetamizda biosferada a`tiraptag`i ortaqliq an` erkin tirishilik bar bolmay, ba`lkim oni orap alg`an biosfera ortalig`i menen baylanisqan tiri zat yag`niy barliq tiri organizmler birgelikte bar. Jer betindegi barliq jansiz zatlardi tirishilik qayta islegen ha`m olardin` ha`zirgi jag`dayi tiykarinda tirishilik tiykari, Jer betindegi ha`m onnan belgili araliqqa shekem joqarida ha`m de to`mende janli ha`m jansiz zatlar moddiy ha`m energetik jaqtan bir pu`tin bolip, birgelikte rawajlanadi ha`m de planetar qabiq - biosferani payda etedi. Biosferanin` bul aniqlamasi pa`n rawajlaniwinin` xa`zirgi zaman Basqishina sa`ykes keledi. Biosfera sonday tu`sinilgende onin` shegaralari a`melde geografiyaliq qabiq shegaralarina tuwra keledi. Biosfera termini qollanilg`anda, biz bul sistemanin` en` xarakterli eki belgisin tastiyiqlaymiz, a) biosferada tirishiliktin` barlig`i ha`m b) pu`tin ta`biyiy sistemani jaratiwshi tiykarg`i faktorlardan biri janli zat energiyasinin` barlig`i. Bul qabiqti geografiyaliq qabiq degen menen biz ta`biyiy sistemanin` kompleks xarakterge iye ekenligin tastiyiqlaymiz. Jerdin` geografiyaliq qabig`i rawajlaniw jag`dayinda, tiri organizmnin` qatnasinda ha`zirgi ko`rinisine iye bolg`an. Organizmlerdi ortaliqtan ajiratlig`an halda u`yrenip bolmag`aninday, olar jasaytug`in ortaliqti da jansiz ta`biyatta oynaytug`in u`lken rolin esapqa almastan tu`sinik mu`mkin emes. Ha`zirgi litosferanin` joqari qatlamlarina tiri zatlar ta`sir ko`rsetken ha`m olar ayqin da`rejede tiri zatlardin` o`nimi. Geografiyaliq qabiqtin` ayirim jerlerinde adamnin` payda boliwi ha`m rawajlaniwin payda etiip qoyg`an qolay sha`rayat payda bolg`an. Bul jag`inan geografiyaliq qabiq adamlar xizmeti ushin geografiya ortaliq. Biosfera planeta ko`lemindegi ha`diyse. Tirishilik materiya rawajlaniwinin` basqishlari ha`m tu`rlerinin` biri. Tirishilik tu`rleride ol payda bolip, rawajlanatug`in sha`rayat siyaqli ju`da` ha`r qiyli. Tiri materianin` rawajlaniwi ha`mme waqit organizm ha`m sirtqi ortaliqtin` birligi tiykarinda ju`z beredi. Tiri zat tu`rleri barg`an sayin rawajlanar eken, o`z jasaw ortalig`inda o`zgertip baradi. Basqa planetalardi tirishilik jerdegige aqrag`anda tiri organizm jasawi mu`mkin bolmag`an sha`rayatta bar boliwi mu`mkin. Bunday sha`rayatta a`sirese mikroorganizmler jasawi mu`mkin. Tiri organizmlerdin` sa`ykesleniw qa`bileti ju`da` u`lken. Jerdegi ayirim organizmler 180 0 C
issiliqqa shiday aladi, ayirimlari 153 0 S suwitilg`anda da jasaw qa`biletin joyitpaydi. Xematrof organizmler kislorodsiz jasay beredi. Jer biosferasinin` payda boliw tariyxi eki aspektke iye geografiyaliq ha`m biologiyaliq. Geografiyaliq aspektte tirishilik payda bolatug`in ha`m ol rawajlanatug`in sha`rayat kiredi, biologiyaliq aspekt jansiz materialdan tiri tkannin` payda boliwi ha`m tiri organizmler evolyutsiyasin o`z ishine aladi. Tirishilik payda boliwi ushin qolay sha`rayat degende dem aliw ushin kislorodli tayar atmosfera tirishilik ushin qolay okean suwi ha`m qurg`aqliqta o`nimdar topiraq bar bolg`an sha`rayatti tu`sindiriwshili kerek. Bulardin` ha`mmesi ju`da` keyin payda bolg`an organikaliq tirishilik rawajlaniwi menen birge planetamiz bet bo`limi biosferanin` ta`biyiy sha`rayati da o`zgerip ketken. Biosferanin` payda boliwi ushin biz joqarida ko`rip o`tken za`ru`r Sha`rayat to`mendegilerden ibarat 1. Quyash temperaturasi jerge issiliq jeterli mug`darda kelip turiwin (ol artiqsha da bolmaslig`i kerek) ta`miynleytug`in boliwi kerek. Jer menen quyash aralig`indag`i araliq o`zgermesligi kerek, sebebi quyash radiatsiyasinin` intensivligi shama menen birdey boliwi za`ru`r. Download 1.05 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|