Өзбекстан Республикасы

Charlz  Uilyam  Morris

  (1901—1979),  Pirs  ideyaların  rawajlandıra  otırıp, 

semiotikanı  sistemalastıradı, onı sintaktika,  semantika  hám  pragmatikaǵa bóliwdi 

usınadı.  1938-jılı  ol  jańa  ilimniń  qısqasha  ocherki  bolǵan  «Belgiler  teoriyasınıń 

tiykarları»  atamasındaǵı  kólemi  úlken  bolmaǵan  kitabın  baspadan  shıǵaradı. 

Semiotikanıń tiykarǵı mashqalaları haqqında tolıǵıraq maǵlıwmatlardı onıń 1946-

jılı  Nyu  Yorkta  baspadan  shıqqan  «Belgiler,  til  hám  qásiyet»  kitabınan  tabıw 

múmkin. 

Filosoflar tásirinde XIX ásirden tildiń ulıwma teoriyasına baǵıshlanǵan derlik 

barlıq  lingvistikalıq  miynetlerde  sóz  eki  tárepleme  xarakterge  iye  bolǵan  belgi 

sıpatında  túsindirile  basladı.  V.Gumboldt,  Shleyxer,  Shteyntal,  L.Breal,  A.Meye, 

F.Fortunatov,  I.A.Boduen  de  Kurtene,  miynetlerinde  sózge  belgi  kózqarasınan 

qatnas  jasaladı.  Biraq  F.de  Sossyur  tildiń belgi  tábiyatın  ashıq-aydın  jarıtıp berdi. 

Hátte  belgi  teoriyası  menen  shuǵıllanıwshı  ayrıqsha  ilim  –  semiologiya  ilimi 

ekenligin hám lingvistika da semiologiya quramına kiriwi lazımlıǵın atap ótti. 

Házirgi  kúnde  belgiler  sistemasın  úyreniwshi  ayrıqsha  ilim  –  semiotika 

maydanǵa keldi. 

Til de belgiler sisteması sıpatında tán alınar eken, demek, ol da semiotikanıń 

quramlıq bólimi sıpatında qaralıwı hám semiotikanıń basqa bólimleri menen tıǵız 

baylanısta úyreniliwi lazım. 

---

 

Lingvistikalıq belgiler menen basqa belgiler sisteması (Máselen, Morze álipbe 

sisteması, muzıka atqarılıwları, mimika hám ımlaw, jaqtılıq hám ses signalları hám 

t.b.) belgili bir ulıwmalıqqa iye. Olar tómendegilerden ibarat: 

a) hámmesi belgili bir informaciya tasıydı; 

b)  hámmesi  social  qubılıs.  Sebebi  olar  jámiyetke  xızmet  etiw  ushın  jámiyet 

tárepinen jaratılǵan; 

v)  hámmesi  materiallıqqa  iye  (lekin  bul  materiallıq  hár  túrli  kóriniske  iye: 

jaqtılıq tolqını, ses tolqını, grafikalıq kórinis hám t.b.); 

g) hámmesi obyektiv bolmıstı sáwlelendiredi. 

Lingvistikalıq  belgiler  menen  basqa  belgiler  sisteması  ortasında  joqarıdaǵı 

sıyaqlı  ulıwma  táreplerden  basqa,  bir  qatar  parıqlı  tárepler  de  bar.  Olar 

tómendegilerden ibarat: 

1.  Til  adamlar  ortasında  eń  áhmiyetli  qatnas  quralı  esaplanıp,  ol  ulıwma 

adamzatlıq  qásiyetke  iye.  Barlıq  adamlar  óziniń  hár  túrli  xızmet  sheńberinde 

lingvistikalıq  belgiler  járdeminde  óz  pikirin  bayan  etedi.  Basqa  túrdegi  belgiler 

bolsa bul jaǵınan belgili bir topar kóleminde shegaralanǵanı menen parqılanadı. 

2. Lingvistikalıq belgi hár qanday informaciyanı, insannıń ishki keshirmelerin 

shegaralanbaǵan  halda  sáwlelendiriw,  basqa  belgiler  bolsa  shegaralanǵan 

informaciyanı  ańlatıw  imkaniyatına  iye.  Máselen,  muzıka  insannıń  ishki 

keshirmelerin, sezimlerin ańlatıwı múmkin. Biraq ol túsinik hám pikirlerdi belgiley 

almaydı. 

3.  Lingvistikalıq  belgi  adamlardıń  obyektiv  álem  haqqındaǵı  bilimlerin 

basqalarǵa  jetkerip  beriw  wazıypasın  atqarıw  menen  birge  sóylewshiniń  bul 

informaciyaǵa  qatnasın,  bir  waqıttıń  ózinde,  tıńlawshıǵa  tásir  etiw  wazıypasın  da 

atqaradı.  Bul  tárepinen,  basqa  belgiler  sisteması  tek  maǵlıwmat  beriw  (ımlawlar, 

Morze  álipbesi,  jaqtılıq  tolqını  hám  t.b.)  yamasa  tıńlawshıǵa  tásir  etiw  (muzıka) 

wazıypasın atqaradı. 

4.  Lingvistikalıq  belgilerden basqa barlıq belgiler  sisteması  insannıń  jasalma 

dóretiwshilik ónimi esaplanadı. Olar belgili bir topardıń kelisiw jolı menen jasalma 

túrde  jaratıladı.  Lingvistikalıq  belgiler  bolsa  jámiyettiń  anaw  yaki  mınaw  aǵzası 

ıqtıyarına baylanıslı bolmaǵan halda rawajlanadı. Hár bir jańa áwlad usı jámiyettiń 

tariyxıy  jaqtan  qáliplesken  hám  úzliksiz  rawajlanıwda  bolǵan  tilin  ózlestiredi, 

keyingi áwladqa jetkizedi. 

5. Lingvistikalıq belginiń jáne bir eń áhmiyetli belgisi onıń diskretligi, izbe-iz 

jaylasıwı hám erkinligi bolıp tabıladı. 

Lingvistikalıq  belgiler  insan  kommunikativ  iskerliginiń  tiykarın  quraydı. 

Basqa  barlıq  belgiler  sisteması  kommunikaciya  procesinde  sesler  járdeminde 

ańlatılıp  atırǵan  informaciyaǵa  qosımsha  informaciyanı  bildiriw  yamasa  «ses 

penen jetkeriw»ge kómeklesiw wazıypasın atqaradı. 

Adamlar  sóylew  barısında  tez-tez  qollanıp  turatuǵın  mimika  hám  hár  qıylı 

jestler de sóylewdi baqlap barıwshı qosımsha qurallar esaplanadı. Ayırım orınlarda 

shártli ráwishte onıń ornın basıwı múmkin. 

 

 

---