Өзбекстан Республикасы
Download 1.12 Mb. Pdf ko'rish
|
Til bilimi ham tabiyiy ilimler Aziz aga
|
2. Areallıq lingvistika Areallıq latınsha agea – «maydan», «keńlik» sózinen alınǵan. Areallıq lingvistika til biliminiń bir bólimi bolıp, lingvistikalıq qubılıslardıń belgili bir keńlikte tarqalıwın hám tiller aralıq (dialektler aralıq) qatnastı lingvistikalıq geografiya metodları tiykarında úyrenedi. Areallıq linvgistikanıń tiykarǵı wazıypası til qásiyetleriniń aymaqlıq bóliniwin sıptalmaw hám izogolossalardı talqılawdan ibarat. Nátiyjede dialektler, tiller hám areal jámáátler (til awqamları) ortasında óz ara tásir maydanları (arealları) anıqlanadı. Areallıq lingvistika ataması til bilimine M.J.Bartoli hám J.Viddassi tárepinen 1943-jılı alıp kirildi. Onıń tiykarǵı principleri 1925-jılı-aq M.Bartoli tárepinen alǵa súrilgen. Areallıq lingvistika lingvistikalıq geografiya hám dialektologiya menen tıǵız baylanıslı. Onıń oraylıq túsinigi til yamasa dialekt arealı bolıp tabıladı. Basqasha etip aytqanda, ayırım lingvistikalıq qubılıslardıń tarqalıw shegarası hám olardıń jıyındısı. Sonday-aq, areal ataması ayırım tiller hám tiller toparınıń tarqalıw shegarasın bildiriw ushın da qollanıladı. Máselen, turkiy areal, hind-evropa arealı hám t.b. Areallıq lingvistikanıń jáne bir oraylıq túsinigi izoglossa. Tildiń barlıq yarusları ushın bul túsinik xarakterli bolıp, yaruslar aralıq jáne konkretrek atamalar menen ózgeshelenedi: fonetikalıq izoglossalar ushın izofonlar, leksikalıq izoglossalar ushın izoleksler, semantikalıq rawajlanıw ushın izosemler hám t.b. Izoglossalar baylanıslı hám konvergent izoglossalarǵa bólinedi. Bulardıń birinshisi bir genetikalıq ulıwmalıqka iye bolǵan tillerde rawajlanadı hám olardı tiklew ushın salıstırmalı-genetikalıq izertlewler usılınan paydalanıladı. Konvertgent izoglossalar bolsa uzaq dáwirler bir aymaqta jaqın qatnasta bolıw nátiyjesinde areal ulıwmalıqtıń júzege keliwi tiykarında payda boladı. Bunday izoglossalar tipologiyalıq analiz usılları tiykarında anıqlanadı. Areallıq lingvistikanıń qáliplesiwinde dialektologiyalıq hám lingvistikalıq atlaslar úlken orın tuttı. Areallıq lingvistikanıń payda bolıwı hám rawajlanıwında A.Meye, Bartoli, B.A.Terrachini, J.Bonfante, V.Pizani sıyaqlı alımlardıń xızmeti ayrıqsha ajıralıp turadı. Olar bul baǵdardıń teoriyalıq tiykarların, túsiniklik apparatın belgilep berdi. Turkiy tillerdi areal kózqarastan úyreniwde N.Z.Gadjieva, A.B.Juraev sıyaqlı alımlardıń xızmetleri úlken. Ásirese, A.B.Jwraevtıń ózbek tilin areal úyreniwdiń teoriyalıq tiykarların belgilep beriwdegi xızmetlerin ayrıqsha atap ótiw lazım.
|
