O’zbetinshe jumis Tema: Xrom elementi aliniwi, Fizikaliq ha’m ximyaliq qasiyet

O’zbetinshe jumis

Tema: Xrom elementi aliniwi, Fizikaliq ha’m ximyaliq qasiyet.

Joba: 1.Xrom elementinin’ ashiliwi

2.Xromnin’ jer qabigindda ushirawi

3. Xromnin’ fizikaliq ha’m ximyaliq qasiyetleri.

4. Xromnin’ birikpeleri

Xrom (yun. chroma — reń, boyaw, birikpeleri jaqtı reńli bolǵanı ushın, lot. Chromium), Cr — Mendeleyev udayı tákirarlanatuǵın sistemasınıń VI toparına tiyisli ximiyalıq element. Tártip rakami 24, atom massası 51, 996. Xrom (ximiyalıq element) dıń 4 dane turaqlı izotopi ámeldegi: 50Cr (4, 31%), 52Cr (83, 76%), 53Cr (9, 55%) hám 54Cr (2, 38%). Xrom (ximiyalıq element) dıń jasalma radioaktiv izotoplaridan eń keregi 51Cr (T1/2=27, 8 kún).
Xrom (ximiyalıq element) ni dáslep fransuz ximiki Xrom (ximiyalıq element) Voklen 1797 y. tábiy qorǵasın (II) xromat — krokoit (PbCrO4) mineralı quramınan tapqan. Sap Xrom (ximiyalıq element) ni Bunzen xrom (I) xlorid eritpesin elektrolizlab alǵan.
Xrom (ximiyalıq element) Jer qabıǵınń massa tárepinen 0, 035% ini skólkemlestiredi. Tiykarǵı mineralları : xromit FeCr2O4, krokoit PbCrO4, uvarovit CaCr2 (SiO4) 3. Bulardan xromit (xromli temirtosh) úlken ámeliy áhmiyetke iye. Xrom (ximiyalıq element) oqkulrang, qıyın eriydigan jıltır qattı metall. Suyıqlanıw temperaturası 1890°, qaynaw temperaturası 2680°, qısıqlıǵı 7, 2 g/sm3. Hawada Xrom (ximiyalıq element) dıń sırtı oksid perde menen oralanadı, bul perde Xrom (ximiyalıq element) ni keyingi oksidlanishdan saqlaydı. Xrom (ximiyalıq element) ga uglerod qosılsa, onıń qattılıǵı jáne de artadı. Xrom (ximiyalıq element) tómen t. ralarda asa inert statiya, lekin qızdırılǵanında kislorod, azot, uglerod, altıngugurt hám galogenlar menen reaksiyaǵa kiriwedi. Mısalı, xrom (III) oksid Cr2O3 xrom (III) xlorid CrCl3, xrom (III) sulfid CrS3, xrom (III) nitrid CrN3 payda etadı. Xrom (III) sulfid tek qurǵaqlay ortalıqtaǵana turaqlı, suw tásirinde gidrolizga ushraydı, nátiyjede xrom (III) gidroksid hám vodorod sulfid payda boladı. Xrom (ximiyalıq element) dıń galogenidlari ishinde Xrom (ximiyalıq element) xloridleri za’ru’rli áhmiyetke iye. Xrom (ximiyalıq element) (II) xlorid CrCl2 — reńsiz gigroskopik kristall statiya. Suyıqlanıw trasi 824°, qısıqlıǵı 2, 88 g/sm3. Xromometriyada isletiledi. Xrom (ximiyalıq element) (III) xlorid CrCl3 — biynápshe gúli tusli kristall statiya. Suyıqlanıw trasi 1152°, qısıqlıǵı 3, 03 g/sm3. Xrom (ximiyalıq element) (IV) xlorid CrCl4 — qızdırılǵanda CrCL3 payda boladı. Xrom (ximiyalıq element) alıwda isletiledi. Xrom (ximiyalıq element) nitrat kislota hám zer suvida tek qızdırılǵanında azǵantay eriydi. Xrom (ximiyalıq element) óz birikpelerinde 2, 3, 4, 6 valentli. 2 valentli Xrom (ximiyalıq element) birikpeleri biyqarar, 3 valentliginiki turaqlı statiyalar bolıp tabıladı.
Sanaatda xrom (III) oksid kaliy bixromatni koks yamasa altıngugurt menen qaytarib alınadı. Xrom (III) oksid Xrom (ximiyalıq element) alıwda, maylı hám akvarel boyawlar tayarlawda isletiledi. 3 valentli Xrom (ximiyalıq element) dıń kópshilik duzları suvda jaqsı eriydi, lekin gidrolizga ushraydı. Xrom (III) sulfat kaliy (natriy, rubidiy, seziy) sulfat tásirinde kristallanib, qos duz — Xrom (ximiyalıq element) li ashshıtosh payda etadı.
Xrom (VI) oksid, CrO3 — xromat angidrid suw menen 2 qıylı kislota : H2CrO4 (xromat kislota ), H2Cr2O7 (bixromat kislota ), sıltılar menen xromatlar payda etadı. Xrom (VI) oksid asa kúshli oksidleytuǵın. Xrom (ximiyalıq element) dıń CrO5 strukturali qıshqılanıwı hám H2CrO6 strukturali peroksokislotasi ámeldegi.
Xrom (ximiyalıq element) polat hám temirden jasalǵan buyımlardıń sırtını korroziyadan saqlaw maqsetinde xromlashda, olarǵa bezew beriwde, qattı hám puqta, sonıń menen birge, zanglamas sapalı polatlar tayarlawda keń qollanıladı. Xrom (ximiyalıq element) órtbardosh, kislotalar tásirine shıdamlı. Xrom (ximiyalıq element) birikpeleri uwlı zatlı, olar boyaw retinde, fotografiyada, pirotexnikada, kún sanaatıda hám basqa tarawlarda isletiledi.
Ózgeshelikleri
Xrom - aq jıltır metall, qattı, mort. Ol qaytaratuǵın, 2 den 6 danege shekem elektron beredi. Sol sebepli ximiyalıq reaksiyalarda sharayatına qaray +2, +3 hám +6 oksidleniw dárejesine iye boladı.
Xrom kislorod menen bólme temperaturasıda oksidlanmaydi. Ftor menen ańsat reaksiyaǵa kiriwedi. Temperatura tásirinde altıngugurt, kremniy hám brom menen tásirlesedi. Maydalanǵan halda suwdı úzindileydi.
2Cr + 6H2O =2Cr (OH) 3 + 3H2O
Suyultirilgan HCl de erib hám H2SO4 de erib, xrom +3 duzlarına aylanadı :
2HCl + Cr = CrCl2 + H2
4HCl + 4CrCl2 + O2 = 4CrCl2 + 2H2O
HNO3, zer suvida ( 1:3 HNO3 hám HCl ) ápiwayı temperaturada zer suwın passivlashtiradi. Lekin HCl de uzaq waqıt qaynatilsa vodorod ajraladi`. Keyin bul reaksiya suwıqda da dawam etedi. Passivlangan xrom ózin kemde-kem ushraytuǵın metallǵa qusap tutadı,
Xromning alınıwı. Sap metalldı alyuminlotermiya usılı menen alıw múmkin.
2Al + Cr2O3 = Al2O3 + 2Cr + 456 kJ
2Cr2O3 + 3Si = 2SiO2 + 4Cr
Fe (CrO2) 2 + 4C = 4CO + Fe + 2Cr
Laboratoriyada xrom alıw ushın temir xromitdan dáslep xrom (III)- oksid alınadı. Onıń ushın xromli temirtosh kislorod hám soda menen suyıqlantiriladi. Keyin natriy xromatdan uglerod járdeminde xrom (III)-oksidi alınadı.
4Sr2FeO4 + 7O2 + 8Na2CO3 = 8Na2CrO4 + 2Fe2O3 + 8CO2

3C + 2Na2CrO4 =3CO + 2Na2O +Cr2O3

Texnikada isletiliwi. Polat óndiris sanaatı xrom isletiletuǵın 1-2% Cr tutqan polatlarqattiq hám bekkem boladı. Polatda 12% xrom bolǵanda tat baspaydıǵan polat payda boladı. Xrom metal buyımlardı orawda isletiledi. Mısalı, el, xalıq -tiral, nixrom, xromal.
Terichilik sanaatıda xrom duzlarınan miytin xromli terilar alıwda isletiledi. Cr3+ birikpeleri turaqlı.
Sıltıiy ortalıqta Cr3+ ----- Cr6+
Cr3+ - jasıl hám kók biynápshe gúli
Cr6+ - sarı (xromatlar)
Cr6+- bawırrang (bixromat)

CrO - qara untaq

Cr (OH) 2 - sarı reńli
CrCl2 - reńsiz kristall suvda eriydi.
Cr2O3 - xromli oxra, jasıl reńli untaq t=19000C
Tájiriybe. (NH4) 2Cr2O7 = Cr2O3 + 4H2O + N2
Uglerod menen qaytarıw :

3C + (NH4) 2Cr2O7 = 3CO + Na2O + Cr2O3

S qaytarıw :

S + K2Cr2O7 = K2SO4 + Cr2O3

Temperatura tásirinde bólekleniw:

2Cr (OH) 3 = 3H2O + Cr2O3

(NH4) 2Cr2O7 = N2 + 4H2O + Cr2O3

Xrom (III) - oksidin soda yamasa sıltılar menen suyıqlantırıw nátiyjesinde meta- hám ortoxromatlar payda boladı.

CrCl3 + 3NaOH = Cr (OH) 3 + 3NaCl
Cr (OH) 3 + 3HCl =CrCl3 + 3H2O
Cr (OH) 3 + 3NaOH = Na3Cr (OH) 6
HCrO2 - metoxromitlar
H3CrO3 - ortoxromitlar
Cr2O3+ 2NaOH = 2NaCrO2 + H2O
Cr2O3+ 6NaOH = 2Na3CrO3 + 3H2O
Xrom (III) gidroksidi kúshli oksidlovchilar tásirinde sıltıiy ortalıqta Cr+6 birikpelerine ótedi.
2Na3[Cr (OH) 6] + 3Br2 + 4NaOH = 2Na2CrO4 + 6NaBr + 8H2O
[Cr (OH) 6]3- + 2OH-- 3e = CrO42- +4H2O
Br2 + 2e = 2Br-1

Na3[Cr (OH) 6] ornına Cr (OH) 3 ni alıw múmkin

Xrom birikpelerinen Cr+3 kationi kók reńli xrom (III) sulfat, xrom (III) nitrat, xrom (III) xlorid, xrom (III) anion halda bolsa, jasıl reńli boladı. Mısalı, natriy xromit, kaliy xromit.
Tájiriybe: Kaliy xromli ashshıtosh yamasa kvaosga az muǵdarda sıltı qosamız.
2Cr (OH) 3 + 3H2SO4 = Cr2 (SO4) 3 + 6H2O
kók reń
Cr (OH) 3 + KOH = KCrO2 + 2H2O
jasıl reń
III valentli xrom duzlarigidrolizga ushraydı.
CrCl3 + H2O = CrOHCl2 + HCl
CrOHCl2 + H2O = Cr (OH) 2Cl + HCl
Cr (OH) 2Cl + H2O = Cr (OH) 3 + HCl
Cr2S3 - qara kristall statiya, suvda erimaydi.
2CrCl3 + 2H2S = Cr2S3 + 6HCl
2Cr + 3S = Cr2S3
Bul duz kúshli gidrolizga ushraydı hám tolıq gidroliz júz boladı.
Cr2S4 + 6H2O = 2Cr (OH) 3 + 3H2S
Xrom (III) birikpeleriniń koordinatsion sanı 6 ǵa teń komplekslar payda etadı.[Cr (H2O) 6]Cl6 [Cr (H2O) 5Cl]Cl2 [Cr (H2O) 4]Cl H2O
kók biynápshe gúli reń tim jasıl reń ash jasıl reń
[Cr (NH3) 6]Cl3 K3[Cr (OH) 6] K3[CrCl6]
Xrom (VI) oksidi, xromat kislotasınıń angidridi - qıp-qızıl reńli ignasimon kristallǵa iye. Suvda ańsat eriydi. Bunda xromat kislotası payda boladı. Xromat angidridke xromat kislota hám dixromat kislota tuwrı keledi.
2H2CrO4 = H2Cr2O7 + H2O
Suyultirish artpaqtası menen teń salmaqlılıq H2CrO4 tárepine qaray jıljıtıladı.
Xrom (VI) oksidi uwlı zatlı. Natriyli yamasa kaliyli xromat texnikada xromli temirtoshni soda, potash yamasa hák menen kuydirib alınadı.
4Cr2FeO4 + 3O2 + 8Na2CO3 = 8Na2CrO4 + 2Fe2O3 + 8CO2
Na2Cr2O7 + Na2CO3 = Na2CrO4 + CO2
Tájiriybe. Eger xrom (III) oksidine sıltı hám oksidleytuǵın qosılsa, xromatlarga ótedi:
Cr2O3 + NaNO2 + 4NaOH = 2Na2CrO4 + 2NaNO3 + 2H2O
Eger natriy xromatga kislota qosılsa, teń salmaqlılıq chapgs jıljıtıladı. Eger sıltı qosılsa, teń salmaqlılıq ońǵa jıljıtıladı.
2Na2CrO4 + H2SO4 = Na2Cr2O7 + H2O + Na2SO4
Na2Cr2O7 + 2NaOH =2Na2CrO4 + H2O
Xromat kislota duzları júdá kúshli oksidlovchilar.
3H2S + K2Cr2O7 + 4H2SO4 = S + Cr2 (SO4) 3 + 7H2O + K2 SO4
Xromatlar xromning (III) valentli duzların sıltıiy sharayatta oksidlab ańsat alınadı :
2CrCl3 + 3H2O2 + 10KOH = 2K2CrO4 + 6KCl + 8H2O
Bixromatlar alıw ushın xrom (III) valentli duzların kislotalı ortalıqta kúshli olsidlovchilar KClO3, KMnO4, NaBiO3.
2Cr (NO3) 3 + 3NaBiO3 + 6HNO3 = H2Cr2O7 + 3NaNO3 + 3Bi (NO3) 3 + 2H2O
Xromning periks tipidagi birikpeleri belgili. Olar nad kislotalar dep ataladı.
4CrO3 + 2H2O2 + H2SO4 = H2Cr2O8 + Cr2 (SO4) 3 + 4H2O + 2O2
Xromning birikpelerinen CrO2Cl2 qızıl gúńgirt reńli suyıqlıq.
CrO2Cl2 + H2O = H2CrO4 + 2HCl
Qollanılıwı. Kaliy dixromat terichilik, tekstil, lak boyaw hám farmacevtika sanaatıda isletiledi. Qorǵasın xromat sarı boyaw tayarlawda isletiledi. Kaliy dixromat hám konsentrlangan sulfat kislota tehg muǵdarda aralastırılsa, xrompik dep ataladı. Bul qospa menen ximiyalıq ıdıslardı juwıladı.
Paydalanilg’an a’debiyatlar: R.Ro’ziyev “Organikaliq ximya”
Internet malumatlari: Ziyonet.uz Telegram.org/ Al kimyogar
Tapsirg’an: Renat Ayapbergenov

Qabillag’an: Quwatbergen Qosnazarov.

2019-2020 oqiw jili