O’zbkiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi

Ahmoniylar Eroni davlatining tashkil topishi 
Er. avv. IX-VII asrlaridagi Osuriya yozuvlarida 
sharqda sobiq Elam hududida joylashgan Parsuash 
davlati tilga olinadi. Bu hududda er. avv. VII asrda

---

340 
Parsuashdan tashqari, Elamdan sharqda elamliklarga 
qaram bo’lgan, bir vaqtni o’zida ahmoniylar
urug`idan bo’lgan yo’lboshchilar boshchilik qilgan
fors qabilalari ittifoqiga kirgan kichik davlatlar 
mavjud edi. Er. avv. VII asrning 40-30 yillarida
Osuriya podshosi Ashshurbanipal Elam davlatini
tor-mor qilgach, forslar Elam hukmronligidan ozod 
bo’lib Midiyaga qaram bo’ladilar. Er. avv. VI asrda
forslar Midiya hukmronligini ag`darib tashladilar va 
uni davlatlari tarkibiga qo`shib oldilar.
Er. avv. 559-yilda fors podshosi bo’lgan 
Kayxusrav I keyingi ikki yil davomida Parfiya va 
Girkaniyani bosib oladi. Er. avv. 545- va 539-yillarda
Kayxusrav hozirgi Afg`oniston, O’rta Osiyo 
yerlarini bosib oladi. Fors davlat hududi 
Hindistonning shimoliy-g`arbiy chegaralarigacha,
Hindiqushning janubiy yon bag`irlari va Sirdaryo
havzalarigacha yetdi. Kayxusrav shimoliy-sharqiy 
yo`nalishlarda o’z ta'sirini mustahkamlagach, Bobilga 
yurish qiladi. 539 yilda ikki oy davomida avgust-
sentabr oylari Bobil yerlari bosib olinadi. Bobil
podsholigi rasman saqlab qolinadi, uning ijtimoiy
tuzilmasi o’zgartirilmaydi. Bobil shahri fors
podsholari turadigan qarorgohlardan biriga aylanadi. 
Bobil davlat apparatida bobilliklar yetakchi o’rinda 
qolaveradi, bobilliklarning qadimgi diniy 
e'tiqodlariga fors podsholari homiylik qiladilar. 
Amalda Bobil mustaqil siyosiy birlashmadan

---

341 
ahmoniylar satrapiyasi (viloyatiga) aylanadi, 
mamlakat mustaqil siyosat yuritishdan mahrum 
bo’ladi, ichki siyosatda oliy harbiy va ma'muriy
hokimiyat fors podshosi noibi qo’lida bo’lgan.
Bobil bosib olinganidan so’ng, barcha g`arbiy 
mamlakatlar (Suriya, Falastin, Finikiya) Misr 
chegarasigacha forslar qo’liga o’tadi. Finikiya, Bobil
va Kichik Osiyoning savdo-hunarmandlar qatlamlari 
tranzit savdo yo’llarini xavfsizligini ta'minlaydigan 
kuchli markazlashgan davlatdan manfaatdor 
bo’lganlar. Shu sababli ular fors davlatini qullab-
quvvatlaydilar. 
Kayxusrav Yaqin Sharqni Misr chegaralariga 
bosib olgach, fors davlatining shimoliy-sharqiy 
chegaralari xavfsizligiga jiddiy xavf solib turadigan 
O’rta Osiyodagi ko`chmanchi qabilalar ustiga yurish 
boshlaydi. Kayxusrav err. avv. 530 yilda 
Amudaryoning shimoliy qismiga o’tadi. Massaget
qabilalari fors bosqinchilarini o’z yerlarida tor-mor 
qiladilar. Kayxusrav ham bu jangda halok bo’ladi.
Er. avv. 530 yil avgust oyida fors taxtiga Kambiz 
(Kombiz) o`tiradi. Misr ichki nizo-galayenlar 
girdobida qolgan edi. Forslar Misrga yurish qilib, 
uning qo’shinini tez tor-mor qiladilar. Flot urushsiz 
taslim bo’ladi, fir'avn Psammetix III asirga tushadi. 
Bu voqea er. avv. 525 yilda yuz beradi.
Misrni bosib olgach, Kambiz Efiopiyaga qarshi 
urush boshlaydi. Yetarlicha oziq-ovqatga ega 

---

342 
bo’lmagan qo’shin suvsiz sahroga tushib qoladilar. 
Qo’shinda odamxo’rlik boshlanib, Kambiz 
chekinishga majbur bo’ladi. Kambiz Memfisga 
qaytib, Misrda boshlangan qo’zg`olonni bostiradi. 
Kambizning vorisi Doro 1 ning Bexistun qoya 
yozuvlarida bayon qilingan, (rasmiy farazlariga ko’ra) 
Kambiz Misrga kelguniga qadar o’zining ukasi
Bardiyadan shubhalanib, uni maxfiy ravishda 
o’ldirishga buyruq beradi. Mag Gaumata ismli kimsa
bundan foydalanib, o’zini Bardiya deb e'lon qiladi va 
u 522 yil 2 martda Bardiya nomi bilan taxtga 
o`tiradi. Bardiya-Gaumata qaram xalqlarni o’ziga 
moyil qilish uchun soliq va harbiy majburiyatlarni
uch yilga bekor qiladi. U fors urug`-zodagonlarining 
imtiyozlarini bekor qilish, ularning iqtisodiy va
siyosatdagi hukmronligini o`rnini tugatish siyosatini 
yuritadi. Shu sababli u mamlakatdagi keng xalq 
ommasini qo’llab-quvvatlashiga erishadi. 
Hozirgi tadqiqotchilarning fikriga ko’ra, 
Gaumata to’g`risidagi faraz yolg`on, hokimiyatga
haqiqiy Bardiya
kelgan. U yetti oylik
boshqaruvdan so’ng, 522 yil 29 sentabrda yetti fors 
urug`i aslzoda vakillari bo`lgan fitnachilar tomonidan
o’ldiriladi. Fitnachilardan biri 28 yoshli Doro (er. 
avv. 522-486-yillar) podsho bo’ladi. Doro I er. avv.
VII-VI asrlarda Kayxusravgacha hukmron bo’lgan
ahmoniy podsholari avlodidan edi. U urug`
aslzodalari oliy tabaqasiga mansubligi tufayli

---

343 
Bardiya bekor qilgan imtiyozlarni qayta tiklaydi. 
Doro I taxtga o`tirishi bilan unga qarshi Bobilda
ko`tarilgan qo’zg`olonni bostirayotgan bir vaqtda
Fors, Midiya, Elam, Margiyona, Parfiya, Sattagidiya 
(hozirgi Afg`onistonda) O’rta Osiyoning sak 
qabilalari va Misr qo’zg`olon ko’taradilar. Forsda
o’zini Bardiya deb e'lon qilgan Vaxayazdata nomli
kimsa Doroga qarshi qo’zg`olon ko’tarib, sharqiy 
Eron viloyatlari va Afg`onistongacha bo’lgan 
hududlarni bosib olgan. Err. avv. 521 yil 16 iyulda 
Doro Vaxayazdata qo’shinlarini tor-mor qilgan.
Midiyada o’zini Midiya podshosi Kiaksar 
urug`idan deb hisoblagan Fravartish (Fraorti II )
hokimiyatni qo’lga oladi. Doro bu qo’zg`olonni ham
bostiradi. Er. avv. 521-yil yoziga kelib Doro 
qo’shinlari besh jangdan so’ng, Afg`onistonni 
tinchlantiradi. Doroning qaynotasi Dadarish Parfiya 
va Girkaniyadagi g`alayonlarni bostirgan. Bu vaqtda
Bobilda so’ngi qo’zg`olon boshlanib, err. avv. 521-yil 
27 noyabrigacha davom etadi. Doro I taxtga 
chiqqanidan so’ng bir yil o’tgach, o’z hokimiyatini 
mustahkamlab oladi. Fors davlatini Bolqon 
Yunonistonida go’libona boshlagan urushi Kserks 
(er. avv. 486-465-yillar) uchun mag’lubiyat bilan 
tugatdi. Er. avv. 449-yil “Kalliy” sulhiga ko’ra 
forslarni Yevropadagi mulklari, Kichik Osiyodagi
yunon shaharlaridan voz kechildi. U Kayxusrav, 

---

344 
Kambiz hukmronligi davridagi eski chegralarda qayta 
tiklaydi.