O’zbyеkiston ryеspublikasi oliy va o’rta maxsus ta‘li vazirligi
Download 1.32 Mb. Pdf ko'rish
|
амалий колло
|
10- Amaliy mashg'ulot
YUQORI MOLEKULALI BIRIKMALAR (YUMB). MAKROMOLEKULALARNING TUZILISHI. CHEKLI VA CHEKSIZ BO‘KISH, BO‘KISH DARAJASINI ANIQLASH Polimerlar tarkibidagi molekulyar zanjirlarning tashqi sharoit o’zgartirilganda o’z konfiguratsiyasini o’zgartirish xususiyati, ya‘ni ularning eguluvchan yoki qattiq bo’lishi makromolekulaning asosiy xarakteristikasini tashkil qiladi. Ana shu jihatdan qaraganda barcha makromolekulalar quyidagi beshta asosiy tipga bo’linadi. 23 1. Chiziqsimon eguluvchan makromolekulalar. Bu tipdagi polimerlarni tashkil qilgan makromolekulalarning zvenolari erkin ravishda aylana oladi va zanjirlar bir – biriga kuchli o’zaro ta‘sir ko’rsatmaydi. Bunday makromolekulali polimerlarga tabiiy kauchuk, kauchuksimon sintetik moddalar (poliizobutilen, butadien kauchuk) misol bo’la oladi. 2. Uzunchoq qattiq makromolekulalar. Uzinchoq qattiq makromolekulalardan tuzilgan polimerlar qatoriga sellyuloza va uning efirlari kiradi. Bu guruhdagi polimerlarning barchasi qutbli polimerlardir. Qutbli polimerlar makromolekulalari zanjirlarining zvenolari faqat cheklangan darajadagina aylana oladi va zanjirlar bir – biriga kuchli ta‘sir ko’rsatadi. Shuning uchun qutbli polimerlarga tashqi kuchlanish qo’yilganida nisbiy uzayish kauchukdagi kabi katta bo’lmaydi. 3. Spiralsimon makromolekulalar. Oqsillar va nuklein kislotalarning makromolekulalari spiralsimon molekulalar jumlasiga kiradi. Oqsil molekulalarining spiral konfiguratsiyasi molekulani anchagina qattiq qilib qo’yadi. 4. Tarmoqlangan makromolekulalar. Tarmoqlangan makromolekulalardan tuzilgan polimerlar qatoriga kraxmal, glikogen va ba‘zi boshqa polisaxaridlar kiradi. Kraxmal tarkibining 10 – 20% ini suvda eruvchan va molekulyar massasi 10000 – 60000 u.b. ga teng bo’lgan uzunchoq qattiq molekulalardan iborat amilaza tashkil qiladi; kraxmalning qolgan asosiy qismini molekulyar massasi 1000000 u.b. ga yaqin amilopektin tashkil qiladi, amilopektin kuchli tarmoqlangan molekulalardan tuzilgan va u suvda erimaydi, faqat bo’ka oladi. Kraxmal sovuq suvda erimaydi, qaynoq suvda esa bo’kib, yelim hosil qiladi. Kraxmalni gidroliz qilish natijasida eruvchan kraxmal, dekstrin, patoka va glyukoza olinadi. 5. Fazoviy (o’ch o’lchamli) makromolekulalar. Jun tabiiy fazoviy polimer bo’lib, unda peptid zanjirlar disulfid bog’lanishlar orqali birlashgan. Chiziqsimon polimerlarga aktiv to’ldirgichlar (masalan, kauchukka qurum) qo’shilganida fazoviy makromolekulalar hosil bo’ladi. Fazoviy polimerlar faqat ma‘lum chegaragacha bo’ka oladi. Ularda oquvchanlik hodisasi mutlaqo kuzatilmaydi. Fenolformaldegid, mochevinaformaldegid va boshqa smolalar ham fazoviy polimerlar jumlasiga kiradi. POLIMERLARINING ERISH JARAYONI Polimerning erishi ularning bo’kishidan boshlanadi. Bo’kish hodisasi quyi molekulyar moddalarda uchramaydi. Yuqori molekulyar moddalar haqidagi nazariya polimerlarning bo’kish va erish hodisasini suyuqliklarning o’zaro aralashish jarayoni deb qaraydi, chunki u ko’pchilik polimerlar kristall holatda bo’lganligi uchun ularni o’ta sovitilgan suyuqlik deb qarash mumkin. Polimer erituvchiga tushirilganida faqat erituvchining molekulalari polimer makromolekulalari orasiga kiradi. Polimerning makromolekulalari nihoyatda 24 salmoqli bo’lganligi uchun sust harakatlanadi. Shuning uchun polimerning erish jarayoni sust boradi. Erituvchiga tushgan polimer bo’ka boshlaydi. Bu vaqtda erituvchi molekulalari makromolekulalar orasidagi bo’sh fazalarni to’latib, polimerga yutiladi. Polimerga yutilgan erituvchining molekulalari polimer zanjirlari zvenolarini bir – biridan uzoqlashtirib ular orasidagi o’zaro ta‘sir kuchlarini kamaytiradi. Natijada polimer g’ovaklashadi. Polimer ichida hosil bo’lgan g’ovak bo’sh joylarni erituvchining yangi – yangi molekulalari band eta boshlaydi. Shunday qilib bo’kayotgan polimerning hajmi kattalashadi va natijada polimer makromolekulalari polimer jismdan uzilib, eritmaga o’ta boshlaydi, ya‘ni polimer eriy boshlaydi. Lekin polimerning bo’kishi hamma vaqt ham erish bilan tugayvermaydi, bo’kkan polimer erimay qolishi ham mumkin. Suyuqliklar kabi polimerlar ham cheksiz bo’kadigan va chekli bo’kadigan bo’ladi. Cheksiz bo’kadigan polimerlargina avvalo suyuqlikni yutib bo’kkanidan keyin eriy boshlaydi va gomogen sistema hosil qiladi. 3. POLIMERLARNING DEFORMATSIYALANISHI Uzun zanjirsimon polimer makromolekulasi o’zining konformatsiyasini mexanikaviy yuk, harorat, erituvchi va hokazo ta‘sirlar natijasida o’zgartirish mumkin. Lekin polimer shaklining bunday o’zgarishlari sustlik bilan amalga oshadi. Buning sababi shundaki, polimer makromolekulasining o’lchami juda katta va ular bir – biriga ta‘sir ko’rsatib turadi. Shunga ko’ra polimerga tashqi ta‘sir ko’rsatilganida uning strukturasining o’zgarish jarayoni asta – sekin ma‘lum (ba‘zan ancha uzoq) vaqt davomida sodir bo’ladi. Avval ko’rsatilgan tashqi ta‘sir natijasida polimer holatining kechikib o’zgarishi relaksatsiya deb ataladi. Bu xodisa, masalan, polimerning mexanikaviy xossalari o’zgarishida namoyon bo’ladi. Polimerga tashqi mexanikaviy ta‘sir ko’rsatilganida polimer materiali holatining o’zgarishi bu ta‘sir qancha vaqt davom etishiga bog’liq. Bir bo’lak polimer material olib, uning tepa tomonini taxtaga mahkamlab, past tomoniga yuk osilsa, avval polimer parchasi ozgina uzayadi, yuk uzoq vaqt shu holda qoldirilganida uzayish kupayadi. Polimer yoyiluvchanlik namoyon qiladi. Elastik deformatsiya ( Э ), yuqori elastik deformatsiya ( Ю.Э. ) va qoldiq deformatsiya ( Š ) lar polimerning umumiy deformatsiyasi ( У ) ni tashkil etadi: ( У ) = ( Э ) + ( Ю.Э. ) + ( Š ) Elastik deformatsiya polimer zanjirida bo’lgan va o’zining dastlabki holatiga qaytayotgan atomlararo valent burchaklarning o’zgarishi tufayli vujudga keladi. Shuning uchun ham polimerning ayni vaqtdagi harakati prujina harakatini eslatadi. Makromolekula zanjirlari bir – biriga nisbatan siljimagan holda tug’rulanganida yuqori elastik deformatsiya kelib chiqadi. 25 Qoldiq deformatsiya makromolekulalarning bir – biriga nisbatan siljishi («siyqalanishi») natijasida vujudga keladi, bunda polimer xuddi suyuqlik kabi oqa boshlaydi, shu sababdan qoldiq deformatsiya ba‘zan «oquvchan deformatsiya» deb ham ataladi. Demak, elastik va yuqori elastik deformatsiyalar qaytar deformatsiyalar bo’lib, birinchisi bir lahzada, ikkinchisi ma‘lum vaqt mobaynida sodir bo’ladi. Lekin qoldiq deformatsiya qaytmas jarayonlar jumlasiga kiradi. Polimer deformatsiyalanganida uning hajmi ichki kuchlarnishlar (tortilish yoki siqilishlar) vujudga keladi. Polimer parchasi tez cho’zilsa, uning makromolekulasi zanjirlari qayta joylanishga ulgirolmagani sababli polimerda katta ichki kuchlanishlar hosil bo’ladi. Cho’zilib turgan polimerda chuzuvchi kuch ta‘sirida makromolekulalar qayta joylana boshlaydi, ma‘lum vaqt o’tgandan keyin polimerdagi ichki kuchlanishlar kamaya boradi. Agar polimer asta – sekin cho’zilsa, polimerlarda yuqori elastik va qoldiq deformatsiyalar rivojlanishga ulgurmaydi, polimerda mo’rtlik paydo bo’lib, polimer materiallar hatto yemirilib ketadi. Polimerlardan buyumlar tayyorlashda ularning deformatsiyalanish xususiyatlari hisobga olinadi. Download 1.32 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|