O’zgarmas tok mashinalarning turlarstrreplA

I = E - I_YAR_YA ; E = I_YAR_YA + I_YAR_I = I_G + I_YAR_YA
Bunda: I_G = E_G - I_YAR_YA
Bu tenglama generatorning asosiy tenglamasi deyiladi. Tenglamada E = s n F ekanligini xisobga olsak:
I_G = c n F – I_YAR_YA
Agar uygotish tokining I_U = F, yoki yakorning aylanish tezligini ravon (sillik) uzgartirsak, generatorning kuchlanishi, demak isteʼmolchi ning toki I_I = I_L xam ravon uzgartiriladi.
Asosiy tenglamaning xar ikki tomonini yakor tokiga kupaytirsak:
IGIYA  EIYA IYA2RYA
yoki kuvvat: R_e = R₂ - ΔR_YA
- Bunda: R_e - generatorning elektromagnit kuvvati
R₂ - isteʼmolchining kuvvati
ΔR_YA - yakordagi kuvvat isrofi
Generatorning elektromagnit momenti:
ME  R₂

Bu moment generatorning yakoridagi birlamanchi mashina xosil kilgan momentga nisbatan tormozlovchi momentdir.
Elektromagnit kuvvat, yakorning E.YU.K. formulasini xisobga olsak kuyidashga yeziladi:
R_E = YEI_YA = s n F I_YA
cn
ushanda: M_E  FI_YA  s₁FI_YA

sn
Bunda: S_{1 } - O’zgarmas kattalik Demak generatorning momenti

magnit okimi va tokiga proporsional ekan.
O’zgarmas tok generatorlarining turkumlarga bulinishi (klassifikatsiyasi)
Generatorlar uygotish usuliga binoan ikki turga bulinadi:
1. Uygotish chulgami tashki O’zgarmas tok manbaiga ulangan. Bundaygeneratorlar mustakil uygotish generatorlari deyiladi. Yukorida bunday generatorlarning sxemasi va salt yurish xarakteristikalarini kurib chiklik.
. Uz-uzidan uygonuvchi generatorlar. Generatorlar bu turining uygotish chulgami shu generatorning uzidan tok oladi. Bunda generatorlarni uygotish uchun yakorning uzagidagi koldik magnit may dondan foydalanadilar.
Uz-uzidan uygonuvchi generatorlari 3 xil buladi: a) parallel uygotishli O’zgarmas tok generatori. Bunda uygotish chulgami yakorga parallel ulanadi va parallel uygotish chulgami (p.u.ch.) deyiladi. Bu chulgamning kutblari 72-rasmda P1 va P2 xarflar bilan belgilangan. b) ketma- ket uygotishli O’zgarmas tok generatori. Bunda uygotish chulgamli (k.k.u.ch.) yakoga ketma_ ket ulanadi va ketma- ket uygotish chulgami deyiladi. Bu chulgam (73 - rasm) da K1 va K2 xarflar bilan belgilanadi. v) aralash uygnotishli O’zgarmas tok generatori.Bunda generatorning ikkita uygotish chulgami bulib, biri yakorga parallel ulanadi, (74- rasm). Bu chulgamlar mos ravishda parallel va ketma -ket ulangan uygotish chulgami deyiladi.
Uz- uzidan uygonuvchi generatorlarida, yakor nominal aylanish tezlik bilan koldik magnit okimini kesib utganda, yakordagi kichik kiymatli E.YU.K. kuch xosil buladi . Bu E.YU.K. taʼsirida uygotish chulgamida tok xosil buladi va magnit okimi kupayadi.Shunday kilib,uygotish toki nominal kiymatgacha usib boradi.Generator uz-uzidan uygotishi uchun uchta shart bajarilishi kerak:
1.Yakorning uzagida koldik magnit maydon bulishi kerak:
2.Koldik magnit maydonning yunalishi, uygotish toki xosil kil gan magnit okim bilan mos kelishi kerak:
3.Uygotish chulgamining karshiligi uzining kritik kimmatidan kam bulishi kerak , yaʼni tugri chizigi salt yurish xarakteristikasidan (91 - rasm ) pastda bulishi kerak.
75 - a rasmda mustakil uygotishli - 1: va parallel uygotishli , generatorlarning tashki boglanish xarakteristikasi kursatilgan. 75-b rasmda esa ketma-ket uygonishli generatorning tashki xarakteristikasi kursatilgan.
Grafikdan kurinib turibdiki parallel uygotishli generatorlarda tok kupaygan sari, kuchlanishi pasayishi kuprok.
O’zgarmas tok dvigatellari.
O’zgarmas tok mashinalari kaytuvchanlik xossasiga ega. Agar O’zgarmas elektr tarmogiga ulangan O’zgarmas tok generatorining kuch lanishini asta sekin kamaytirsak,mashina elektr tarmokdan elektr energiya isteʼmol kila boshlaydi va dvigatel rejimiga utadi,yaʼni mashinani yakordagi aylanish momenti tormozlovchi emas, balki uzi elektromagnit moment xosil kilib, tashki mashinini aylantira boshlaydi.
Bu aylanish momenti yakorning tokli utkazgichlari va uygotish chulgami xosil kilgan magnit maydonning uzaro taʼsiri natijasida xosil buladi. Bunda O’zgarmas tok dvigatelini elektr muvozanat tenglamasi kuyidagicha yoziladi:
I = E + I_YAR_YA
Tenglamada E = s n F ekanligini xisobga olsak
Bunda: n  I  IYARYA sF
Agar magnit okimi uygotish tokiga proporsionalligini nazarda tutsak, bu formuladan yakorning aylanish tezligini uygotish tokini uzgartirish yuli bilan ravon, bir tekis, boshkarish imkoniyati kurinib turibdi.
Asosiy tknglama yakor tokiga nisbatan yechilsa,kuyidagi ifoda xosil
buladi:
I  I snF
R_YA
Dvigatelni yurgizish paytida yakorning aylanish tezligi n = 0 buladi, demak yakorning kuchlanishiga karshi yunalgan E.YU.K E = c n F xam nolga teng buladi. Yakor chulgamining karshiligi juda kichik Rya < 1 om bulgani tufayli, dvigatel nominal kuchlanishli elektr tarmogiga ulanganda, yakorning toki nominal tokdan (10-20) marotiba katta buladi. Katta tok utishi natijasida yakorning chulgami kuyib ketishi mumkin, shuning uchun bunday rejim shikast (avariya) rejimi deyila di,demak bunday rejimlarga yul kuymaslik lozim.Shu sababli dviga telni tarmokka ulanish zanjiriga kushimcha karshilik kiritiladi( 76 -rasm ). Dvigatel elektr tarmokka kushilgan paytda kushimcha karshilik eng katta kiymatga ega buladi, keyinchalik yakor kuzgalib, aylanish tezligi oshib borgan sari yakor toki kamayadi.
77- rasmda parallel uygotishli dvigatelning kushimcha karshilik orkali tarmokga ulash sxemasi kursatilgan.
O’zgarmas tok dvigatellari xam generatorlar kabi uygotish usuliga binoan mustakil va uz-uzidan uygonuvchi dvigatellarga bulinadi. 70- rasmda parallel uygotishli dvigatelning xarakteristikalari kursatilgan.
Dvigatelning aylanuvchi moment formulasi : demak momentning tokka boglanishi tugri chizikdan iborat buladi.
Dvigatelni FIK:
P²
 100 %
P₁
Bu yerda: R₂ = R₁ – ΔR = I I_C – ΔP_CT + ΔP_gul + ΔR_mex
R₁ = I₀I_G - dvigatelning elektr tarmokidan oladigan kuvvati.
Yakorning aylanish tezligi formulasini yukorida taxlil kilgan edik.
Foydalanilgan adabiyotlar.
1.A.V.Ivanov -Smolenskiy "Elektricheskiye mashinы", "Energiya",1984 god.
2.Raximov G.R. " Elektr mashinalar va yuritmalar","Ukituvchi",1986 yil.
3.Majidov S.M. "Elektrik mashinalar va elektrik yuritmalar", "Ukituvchi".1979 yil.