«Oziq-ovqat va qishloq xoʻjaligi iqtisodiyoti» kafedrasi kurs ishi mavzu: Bozor infrastrukturasi va strukturasi

1-rasm. Birja bitimlari turlari.

Tovar-xomashyo biijasida elektron savdo tizimi quyidagi imtiyozlarni beradi:

-qayerda bo'lishlaridan qat’i nazar, Internet tizimiga bog'lanib, maxsus kompyuter dasturi va qayd etilgan ruxsatnomaga ega bozor qatnashchilariga oldi-sotdi muzokaralarida qatnashish;
-biznes operatsiyalarining tezkorligi (bir lahzada bir nechta operatsiyalar olib borish imkoniyati borligi) hisobiga tijorat ko'rsatkichlarining mislsiz o'sishi.
Rasmdan ko'rinadiki, eng awalo birja bitimlari turlarini quyidagi ikki guruhga ajratish mumkin:
1) real (mavjud) tovarlar yuzasidan tuziladigan bitimlar;
2) real tovarsiz bitimlar.
Real (mavjud) tovar yuzasidan tuziladigan bitimlar quyidagilarga bo'linadi: -real tovarlami darhol yyetkazib berish bo'yicha bitimlar;
-forvard, ya’ni ma’lum muddatdan so'ng yetkazib berish sharti ga ega bo'lgan bitimlar;
-barter bitimlari;
-turli o'zaro kelishilgan shartlar bilan tuziladigan bitimlar.
Forvard bitimlari o'z navbatida garov asosidagi bitimlar va mukofotli bitimlarga bo'linadi. Tovonli bitimlar esa xarid bitimlar va sotuv bitimlarga bo'linadi.
Mukofotli bitimlami ham o'z navbatida quyidagilarga ajratish mumkin:
- oddiy bitimlar;
- ikkiyoqlama bitimlar;
- bitimlardan qaytish imkoniyati bor bitimlar;
- murakkab bitimlar (oddiy bitim bilan ikkiyoqlama bitimlaming qo'shilgani);
- qisqa bitimlar (hajm ko'rsatkichi ma’lum mukofot evaziga oshirilishi ko'zda tutilgan).
Mukofotli bitimlarda bir kontragent ikkinchisiga maxsus majburiyatda bitim tuzish evaziga kelishilgan mukofotni to‘lash majburiyatini o‘z zimmasiga oladi yoki mukofot to’lanmasa, ikkinchi tomon kontragent bitimdan butunlay voz kechishi ko‘zda tutilgan birja bitimidir.
Bozor infratuzilmasining amal qilish shakllari va mexanizmlari
Umuman iqtisodiyotda har bir nazariy va amaliy fanning rivojlanishi va fan sifatida shakllanishining zaruriy shart-sharoitlari mavjud bo‘lib, bozor infratuzilmasi nazariyasi fani ham iqtisodiy rivojlanish muhim bosqichlarining sharti hisoblanadi. Bozor infratuzilmasi nazariyasi fani hozirgi kunga kelib iqtisodiyotda tashkil topayotgan turli mulkchilik shakllari, xo‘jalik yurituvchi subyektlarning majudligi bilan bog'liqdir.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiyot ma’lum bir tomonlarining uzviy bog‘liqligi, ular o'rtasidagi munosabatlaming yuqori integratsiyalashganligi hamda ma’lum biznes birliklarining yangitdan vujudga kelishi bilan amal qiladigan faoliyat turlarini tartibga solish va faoliyat samaradorligini oshirish maqsadida tashkil etilayotgan xo‘jalik yurituvchi subyektlar faoliyatini ta’minlash muhim ahamiyat kasb etadi.
Shunday ekan, bozor infratuzilmasining real hayotda mavjud bo‘lishi ularning amaliyot bilan bog‘langanligini ko‘rsatib beradi. Shu nuqtayi nazardan kelib chiqib aytish mumkinki, bozordagi har bir ishtirokchi o ‘zining infratuzimasiga ega bo’lishi va ularning faoliyatiga ehtiyoj sezishi, ular faoliyatining samaradorligini oshirish bilan bog’liq iqtisodiy qarashlar majmuasining shakllanishi o‘z navbatida yangi g‘oyalami va yangi fanlaming obyektiga aylanadi.
Yuqoridagilardan kelib chiqib aytish mumkinki, har bir fanning amaliyotda asosi boMgani kabi, bozor infratuzilmasi nazariyasi fanining ham amaliyotda o‘ziga yarasha o ‘rganilshni talab etuvchi amaliy ko‘rinishlari mavjud. Shuning uchun hozirgi kunda bozor infratuzilmasi nazariyasi fani yangi fan sifatida shakllanib kelmoqda. Bozor infratuzilmasi nazariyasi fani bozor iqtisodiyoti sharoitida bozor uchun hamda iqtisodiyotning subyektlari uchun o‘zaro iqtisodiy munosabatlaming qulayligini ta’minlash maqsadida rivojlantirishni talab etadi.
Misol uchun, yangi vujudga kelgan har bir bozor infratuzilmasi uning takomillashtirilishini va yangi bosqichga o‘tishini taqozo etadi. Bu esa o‘z navbatida yangi nazariy bilimlami jamlanishini va amaliyotga qo’llanilishidagi savodxonlikni talab qiladi.
Iqtisodiyotning tahlil qilinuvchi asosiy bosqichlari mavjud bo‘lib, ular ishlab chiqarish jarayoni, ayirboshlash jarayoni, taqsimlash jarayoni va iste’mol qilish jarayonlaridir. Bu jarayonlaming har biri ko‘plab fanlaming o‘rganish obyektiga aylangan. Iqtisodiyotning turlari, darajalari qanday bo‘lishidan qat’i nazar ulaming hammasi bir maqsadga bo‘ysingan: u ham bo‘lsa insoniyatning yaxshi yashashi, ko‘payishi va kamol topishi uchun shart-sharoit yaratish, turli xil hayotiy vositalami yaratib berish va pirovardida ulaming ehtiyojlarini maksimal qondirishdan iborat. Shulardan biri ayriboshlashjarayoni biz o‘rganayotgan faning asosiy qismiga to‘g‘ri keladi.
Ayirboshlash jarayonining iqtisodiyotdagi o‘rni beqiyosdir. Bu jarayonga tarixdan juda ko‘p misollar keltirish mumkin. Birgina Buyuk ipak yo‘li misolida ko‘rishimiz mumkin. Buyuk ipak yo‘li nafaqat insonlaming ehtiyojlarini qondirish, ularga boshqa yurtlarda ishlab chiqarilgan noz-ne’matlami yetkazib berish, balki, jamiyat va taraqqiyotning rivojlanishi uchun muhim infratuzilma vazifasini o‘tagan.
Iqtisodiyotda ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish sohalarida subyektlar tomonidan tayyorlangan mahsulotlar va xizmatlarning iste’molchilarga yetkazib berishga xizmat qiluvchi qismi, infratuzilmasi o‘zining bir necha usullari bilan amal qiladi.
1) to'g'ridan-to'g'ri;
2) axborot berish;
3) yetkazib berish;
4) aralash.
Bu usullami quyidagi jadval orqali qanday ko‘rinishlarda amal qilishini tahlil qilishimiz mumkin.
Xuddi shu maqsadda tuzilgan O‘zbekiston tovar ishlab chiqaruvchilar va tadbirkorlar Palatasi (1996- yil 12- mart), Dehqon va fermer xo'jaliklari uyushmasi (1998- yil 22- aprel) kabi infratuzilmaning tarkibiy qismlari mamlakatdagi tadbirkorlik faoliyatini qo’llab-quvvatlash va muvofiqlashtirishga qaratildi.
Shuningdek, bu bosqichda bozor infratuzilmasini rivojlantirish aholining moliyaviy mablag’larini samarali safarbar etish va joylashtirishni ta’minlashga yo'naltirilgan investitsiya islohotlari orqali olib borildi. Qisqa muddat ichida tadbirkorlarga tovar va moddiy boyliklar, aksiyalar, ko‘chmas mulk savdosi, kredit, qimmatli qog'ozlar chiqarish va muomalasini tashkil etish borasida xizmat ko'rsatuvchi bozor muassasalari tarmog'i tashkil etildi

Bu davr mobaynida respublikamizda faoliyat ko'rsatayotgan tovar-xomashyo birjalarining savdo aylanmasi sezilarli darajada oshdi

O‘zbekistonda tovar-xomashyo birjasidagi o‘zgarishlar keyingi yillarda ham umumiy ijobiy o‘zgarishlami qayd etgan. Quyidagi chizma ma’lumotlaridan ko‘rinadiki, ishlab chiqarishning ayriboshlash maqsadida tovar-xomashyo birjalaridagi tovar aylanmasi ham yildan yilga o‘sib bormoqda.
Uchinchi bosqich (2000-yildan boshlab davom etmoqda) - bu bosqich bevosita O‘zbekistonda iqtisodiy islohotlami yanada chuqurlashtirish va erkinlashtirishning boshlanishi bilan bog'liqdir.
Ushbu bosqichda bozor iqtisodiyotiga mos muassasalardan tashkil topgan mustahkam tizim yaratish zarur. «Biz bozor infratuzilmasini, biznesga xizmat ko'rsatish bilan bevosita bog’liq bo’lgan uning barcha institutlari - konsalting, marketing, injiniring, lizing, sug‘urta tizimlari faoliyatini rivojlantirishni ustuvor vazifa deb bilamiz.
Biz iqtisodiyotni boshqarishning o‘z davrini o‘tab bo’lgan eski davlat tizimi o‘miga bozor iqtisodiyotiga mos institutlaridan tashkil topgan mustahkam tizimni tezroq yaratish tarafdorimiz». Buning uchun awalambor, moliya va bank tizimi jarayonini faollashtirish, bozor infratuzilmasi faoliyatini erkinlashtirish bevosita uning muassasalari o'rtasida bozorga xos haqiqiy raqobat muhitini yaratishni va shu asosda ulaming faoliyatini takomillashtirishni taqozo etadi.