«Oziq-ovqat va qishloq xoʻjaligi iqtisodiyoti» kafedrasi kurs ishi mavzu: Bozor infrastrukturasi va strukturasi

Bozor infratuzilmasi nazariyasi shakllanishi va rivojlanishi xususiyatlari
Infratuzilma to‘g‘risida so‘z borganda, avvalo shuni ta’kidlash lozimki, u qandaydir mahsulotni ishlab chiqarishda bevosita ishtirok etmaydi, balki faqat uni ishlab chiqarish uchun zarur bo‘lgan shart-sharoitlami yaratib beradi.
Iqtisodiyotning infratuzilmaga oid unsurlari iqtisodiyot tomonidan infratuzilmaning zimmasiga yuklatilgan o ‘ziga xos vazifalarning hosilasi hisoblanadi. Bu vazifalar vaqt o‘tishi bilan o‘zgarib hamda asosiy ishlab chiqarish vazifalaridan tobora alohidalashib boradi. Shunga ko‘ra, infratuzilmaning mohiyatini aniqlashda uning dastlabki belgisi bo‘lib ishlab chiqarishni zarur shart-sharoit bilan ta’minlashdan iborat bo'lgan vazifasi maydonga tushmog‘i lozim.
Respublika butun xalq xo‘ja!ik kompleksi ishining uyg‘unligi, uning samaradorligi, shuningdek, chet el sarmoyalarini jalb qilish va o‘zlashtirish imkoniyati butunlay infrastruktura tizimi rivojining holatiga va darajasiga bog‘liqdirn”. O‘zbekistonda bozor infratuzilmasining shakllanishi O‘zbekistonning bozor iqtisodiyotiga o‘tgan ilk yillaridayoq namoyon bo‘la boshladi va uning samarali amal qilishini ta’minlash bo‘yicha Prezidentimiz asarlarida va ma’ruzalarida juda ko‘p marta alohida e’tibor qaratilishi lozim bo‘lgan muhim ustuvor vazifalar sirasiga kiritilgan.
Shu bilan birga ushbu qo‘llanmada infratuzilma mazmuni bilan bog‘liq bolgan, uning belgi va mezonlarini tavsiflovchi boshqa tushunchalarga ham ta’rif berilgan. Jumladan, “Bozor iqtisodiyoti infratuzilmasi - bu alohida bozorlar doirasida harakatlanuvchi va ulaming me’yoriy tartibda amal qilishini ta’minlash bo‘yicha ma’lum vazifalami bajaruvchi o‘zaro bog‘liq ixtisoslashtirilgan institutlar yig‘indisi. Bozor infratuzilmasi institutlari - bozor munosabatlari amal qilishi, barcha bozor faoliyati turlarining muvaffaqiyatli faoliyatini ta’minlovchi korxonalar yig ‘ indisi”. Bu yerda bozor infratuzilmasini yoritishga asosan bozor iqtisodiyoti subyektlari nuqtayi nazaridan yondashilgan. R.Ioximsen infratuzilmani xo‘jalik faoliyati darajasini oshiruvchi, hududlarda xo‘jalik birligini tashkil etishga imkoniyat yaratuvchi, bir xilda sarf qilgan xarajatlariga oladigan daromadlarini tenglashtiruvchi moddiy, shaxsiy va institutsional faoliyat turlari va ular tashkilotlarining yig‘indisi sifatida talqin qiladi.
Yana shunday nuqtayi nazar ham mavjudki, unga ko‘ra infratuzilma qulay faoliyat maydonini ta’minlashga qaratilgan sanoat korxonalarining muvaffaqiyatli amal qilishi uchun zarur moddiy-texnikaviy sharoitlami ta’minlovchi obyekt va inshootlaming yig‘indisi sifatidagi jam g‘arilgan moddiy boylikni tashkil etadi.
Bugungi kunda O‘zbekistonda ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayoni mamlakatimiz ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotidagi juda ko‘plab omil va xususiyatlami, jumladan, respublikamizning geosiyosiy va geostrategik holati; mineralxomashyo resurslarining mavjudligi va tabiiy-iqlimiy sharoitlar; demografik ahvol; aholi an’analari, odatlari, hayot tarzi, mentaliteti; iqtisodiy tizimni bosqichma-bosqich isloh qilish; davlatning faol, belgilovchi roli; islohotlarga qadar davrdagi iqtisodiyotning tarkibiy tuzilishidagi nomuvofiqliklar; kuchli ijtimoiy siyosat zarurligi kabilami e’tiborga oigan holda amalga oshirilmoqda.
Shu bilan birga bozor mexanizmlarining samarali amal qilishi uchun zarur boMgan barcha shart-sharoitlarni, shu jumladan, bozor infratuzilmasining toMaqonli faoliyatini ta’minlash davlatning asosiy vazifalaridan biriga aylangan. Zero, Prezidentimiz ta’kidlaganidek, “Keng tarmoqli bozor infratuzilmasi - fond va ulgurji bozorlar, biijalar, kredit va moliya muassasalari, lizing va konsalting kompaniyalari, tadbirkorlarga xizmat qilishi lozim bo’lgan boshqa tuzilmalar tom ma’noda shakllantirilmas ekan, ular to’liq kuch bilan ishlamas ekan, iqtisodiyotimizni ochiq, erkin, eng muhimi, samarali, qisqa qilib aytganda, haqiqiy bozor iqtisodiyotiga aylantira olmaymiz”
Bozor infratuzilmasining rivojlanishi o‘ziga xos xususiyatlarga ega. Jumladan, bunday xususiyatlardan biri bo’lib bozor infratuzilmasining samarali amal qilishini ta’minlashda davlatning alohida rolining zarurligi hisoblanadi.
Chunki, bunday zaruriyat quyidagi holatlar bilan izohlanadi:
- infratuzilma sohasidagi talab va taklifni tartibga solib turuvchi bozor mexanizmining samarali amal qilmasligi;
- infratuzilma obyektlari xizmatiga bo’lgan narxlar bo‘yicha talabning elastik emasligi;
- infratuzilma xizmatlari bozorining notekis tarkibiy tuzilishi natijasida bozordagi muvozanatga erishishda davlat tomonidan aralashuvning zarurligi;
- infratuzilma sohasi faoliyatining rivojlanishi asosiy tarmoqning rivojlanish darajasiga bog’liqligi va boshqalar.
Shunga ko'ra, O'zbekistonda buzur iqlisodiyotiga o'tishning birinchi bosqichidayoq iqtisodiy siyosatning ustuvor yo‘nalishlari, ya’ni mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va xususiylashtirish; narxni bosqichma-bosqich erkinlashtirish; moliya-kredit islohotini o‘tkazish; iqtisodiyotda tarkibiy o'zgarishlami amalga oshirish; aholini ijtimoiy himoyaqilish bilan bir qatorda bozor infratuzilmasini yaratish ham muhim yo‘nalish sifatida belgilab olindi.
Bozor infratuzilmasini shakllantirish borasida davlat tomonidan quyidagi chora-tadbirlarga alohida e’tibor qaratish ko‘zda tutildi:
- bozor subyektlari o‘rtasidagi bevosita xo‘jalik aloqalarini har tomonlama rivojlantirish;
- bozorning mavjud turlami rivojlantirib, yangilarini vujudga keltirish;
- iqtisodiyotda tarkibiy o‘zgarishlami amalga oshirishga ko‘maklashuvchi idoralami barpo etish;
- bozor sharoitida ishlay oladigan malakali kadrlami tayyorlash.
Mamlakatimizda bozor infratuzilmasi rivojlanishining xususiyatlaridan yana biri - bu uning alohida holda emas, balki iqtisodiyotda olib borilayotgan o‘zgarishlar bilan chambarchas bog’liq holda olib borilishidir. Jumladan, mulkchilikning turli shakllarini vujudga keltirishda davlat mulkini baholash, uni sotishga tayyorlash va sotish, yangi mulk egasiga berish, mulk egalari o‘rtasidagi bitimlami ro‘yxatga olish, xususiylashtirish va davlat tasarrufidan chiqarishda salohiyatli mulk egalarini aniqlash, ulami moliyaviy jihatdan qo’llab-quvvatlash kabi vazifalami bajarish maqsadida ko‘plab infratuzilma unsurlari barpo etildi.
Shuningdek, iqtisodiyotning barcha sohalari, ayniqsa bozor infratuzilmasi tarkibiga kiruvchi bank-kredit, sug‘urta tizimlari faoliyatining erkinlashtirilishi ham yangi tashkiliy tuzilmalaming shakllantirilishiga imkon yaratdi.
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni jadal sur’atlar bilan rivojlantirish, o‘rta mulkdorlar sinfini qaror toptirishga boMgan e’tibor tadbirkorlik faoliyatini qoMlab-quvvatlashga, ulaming ish samarasini oshirishga ixtisoslashgan ko‘plab tuzilmalaming vujudga kelishiga olib keldi. Bozor infratuzilmasini yaratish uzoq davom etuvchi va murakkab jarayon hisoblanadi. Ayniqsa, uning tarkibidagi tuzilmalami barpo etish uchun ulaming iqtisodiy tabiatidan kelib chiqqan holda alohida yondashuv zarur bo’lib, bu boradagi tadbirlar bosqichma-bosqich va izchil ravishda amalga oshirib borilishi lozim.
Ma’muriy-buyruqbozlik tizimidan meros bo‘lgan iqtisodiy munosabatlar mexanizmini bozor munosabatlari mexanizmi bilan almashtirish va shu asosda ishlab chiqaruvchilar hamda iste’molchilar manfaatlari mushtarakligini ta’minlash, buning uchun «bevosita xo‘jalik aloqalarini har tomonlama rivojlantirish, tovarlar, sarmoya, ishchi kuchi va boshqa bozorlami shakllantirish borasidagi chora-tadbirlami amalga oshirish, bozor infrastrukturasini vujudga keltirish, bozor sharoitida ishlay oladigan malakali kadrlar tayyorlash» zarur.